دگردیسی در مقوله ازدواج موقت و آسیب های آن

مُتعِه یا نکاح مُنقَطِع یا ازدواج موقت که به صیغه نیز معروف است، نوعی از ازدواج در مذهب شیعه است که در آن عقد ازدواج برای مدت معین و محدودی با مهریه ای معلوم، بین زن و مرد بسته می‌ شود و با پایان آن رابطهٔ زوجیت خود به‌ خود منقضی می‌ شود. در میان مسلمانان در مورد جواز این ازدواج اختلاف نظر است. اهل سنت، اباضیه و زیدیان آن را حرام و شیعیان امامی آن را مشروع و صحیح می‌دانند. برخی در تعریف، متعه را ازدواج نمی‌دانند و معتقدند در شریعت اسلام ازدواج دو نوع تعریف نشده‌است. متعه یا صیغه در قوانین ایران به پیروی از فقه امامیه به رسمیت شناخته شده‌ است، اما در کشورهای اسلامیِ دیگر و کشورهای غربی چنین قانونی وجود ندارد.

در همین ارتباط  «کامیل احمدی» مردم شناس و پژوهشگر در حوزه آسیب های اجتماعی به تازگی کتابی را با عنوان «خانه ای بر روی آب» در 270 صفحه و در نشر «شیرازه» به چاپ رسانده است.

 احمدی در این کتاب که بر اساس مطالعات میدانی داده محور با آمار 216 نفر در سه کلانشهر تهران، مشهد و اصفهان تهیه شده، به دو موضوع «صیغه محرمیت» میان کودکان و «ازدواج موقت» میان بزرگسالان پرداخته است. در این پژوهش 60 درصد جامعه آماری زن و 40 درصد مرد بوده اند.

 به گفته احمدی، بر اساس پژوهش های میدانی صورت گرفته در نگارش کتاب «خانه ای بر روی آب»، صیغه محرمیت میان کودکان که بیشتر از دل سنت ها و تعصبات خانوادگی و قومی بر می آید، می تواند عامل تسهیل و تثبیت کننده ازدواج زودهنگام کودکان باشد. در این کتاب همچنین در خصوص مقوله ازدواج موقت میان بزرگسالان، به تحولاتی که این نوع ازدواج در طول سالیان اخیر پیدا کرده، آسیب هایی که در دل آن نهفته است و جوامع و گروه هایی که مخالف و موافق آن هستند پرداخته شده است. در کتاب حاضر، دیدگاه های مختلف هم به لحاظ شرعی و هم به لحاظ اجتماعی نیز وجود دارد و نقل قول های بی واسطه و مستقیم از افرادی که به شیوه چهره به چهره با آنها مصاحبه های عمقی گرفته شده، آمده است.

 اهمیت موضوع مورد بررسی در کتاب «خانه ای بر روی آب»، گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا را بر آن داشت تا به گفت و گوی تفصیلی با نویسنده آن بپردازد. در ادامه متن کامل گفت وگو با احمدی آمده است؛

 ** ایرنا: انگیزه شما برای پرداختن به موضوع صیغه محرمیت و ازدواج موقت در این پژوهش چیست؟

 *احمدی: این پژوهش در حقیقت پژوهشی دوسویه در باب ازدواج موقت و صیغه محرمیت است. منظور از صیغه و ازدواج موقت، نوعی از ازدواج است که بیشتر کاربرد اجرایی برای ارتباط میان بزرگسالان دارد. صیغه محرمیت که به محرم کردن کودکان به یکدیگر معطوف است نیز بخشی از پژوهش اینجانب است که متاسفانه تاکنون کمتر به آن پرداخته شده است. من در هنگام نگارش کتاب قبلی ام که به ازدواج کودکان اختصاص داشت با صیغه محرمیت آشنایی پیدا کردم. در زمان نگارش آن کتاب که پژوهشی به با نام «طنین سکوت» در باب ازدواج کودکان در هفت استان مختلف بود، به موارد متعددی در مورد ازدواج کودکان برخورد کردم که خانواده ها بچه ها را با صیغه محرمیت به عقد یکدیگر در می آوردند. یعنی همان صیغه ای را که برای بزرگسالان وجود دارد جاری می کردند و بچه ها را با یکدیگر عقد می کردند تا زمانی که زمان ازدواج آنان و جاری کردن عقد دایم فرا می رسید. موضوع صیغه محرمیت و صیغه در اساس و از لحاظ محتوا فرق چندانی با هم ندارند و فقط بحث کاربردشان متفاوت است. من از آنجا به مقوله صیغه محرمیت در کودکان پرداختم چون دیدم که این موضوع یکی ازعوامل تسهیل کننده ازدواج کودکان است و شرایط را برای این اتفاق فراهم می کند و می تواند برای کودکان آسیب زا باشد. همچنین تحولات صورت گرفته در مقوله صیغه بزرگسالان در چند سال اخیر من را به شروع این پژوهش ترغیب کرد.

 ** ایرنا: تفاوت میان صیغه در میان کودکان و بزرگسالان چیست؟

 * احمدی:  در صیغه بزرگسال معمولا رابطه جنسی در ازای مهری معین و وقتی مشخص وجود دارد اما صیغه محرمیت که میان کودکان خوانده می شود بیشتر برای تسهیل روابط بین دو خانواده در خانواده هایی که اعتقادات سنتی و مذهبی دارند، به این منظور که کودکانشان وارد ارتباطات گناه آلود نشده و مرتکب خطایی نشوند، کاربرد دارد.

** ایرنا: در صحبت هایتان به موضوع تحول در امر ازدواج موقت که به صیغه بزرگسالان مربوط است اشاره کردید، این تغییرات کدامند؟

* احمدی:  پژوهش انجام شده در خصوص ازدواج موقت که اکنون در قالب کتابی با عنوان خانه ای بر روی آب از سوی نشر شیرازه چاپ شده، جدا از آشکار کردن هر چه بیشتر زوایای آشکار و پنهان روابط صیغه ای نشان از تغییر در نوع نگرش ها به صیغه نیز در جامعه دارد. ما امروزه شاهد روش ها و شیوه های متفاوتی در مقوله صیغه بزرگسالان نسبت به گذشته هستیم. در گذشته این امر بیشتر به شکلی سنتی صورت می گرفت و خیلی عام نبود و منحصر به فرد و اشخاصی بود که تمکن مالی بیشتری داشتنند. ناگفته نماند کسانی که در گذشته نیز خود را درگیر موضوع ازدواج موقت می کردند هم دچار مشکلاتی می شدند که البته این مشکلات  همواره برای جامعه زنان بیشتر بوده است. صیغه در کل از مشروعیتی شبهه قانونی برخوردار است و در زمان ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی شرایط قانونی و امکان ثبت ازدواج موقت در دفاتر رسمی به وجود آمد اگر چه قریب به اتفاق این صیغه ها جایی ثبت نمی شود و از همین اندک پوشش و حفاظ قانونی نیز برخوردار نیست. به خاطر قبح اجتماعی که صیغه از دیرباز علی الخصوص برای زنان داشته و دارد و به دلیل مشکلات عدیده حقوقی و قانونی از قبیل حضانت، نفقه، ارث و ماهیت نابرابر آن، در میان جامعه زنان ایران هرگز مشروعیت و مقبولیت عمومی را پیدا نکرد و جامعه مدنی و زنان برابری طلب از مخالفان سرسخت این موضوع هستنند. تحولات صورت گرفته در امر ازدواج موقت طی سال های اخیر اما این مشکلات را پیچیده تر کرده است. بر اساس یافته های این پژوهش، به موجب تغییراتی که به نسبت شرایط کنونی جامعه در نوع نگاه ها به موضوع صیغه اتفاق افتاده، اکنون صیغه موقت در کاهش نرخ ازدواج و بالا بردن نرخ طلاق اثرگذارتر از قبل شده است. بسیاری از مصاحبه شوندگانی که در جریان تحقیقات میدانی با آنها صحبت شد، اذعان کردند که زمانی که به تعداد وارد ازدواج موقت می شوند دیگر تمایلی به ازدواج دایم ندارند. از دل همین پژوهش اینگونه در آمد که مردان متاهلی که وارد رابطه های صیغه می شوند در صورت متوجه شدن همسر زندگی زناشویی شان دچار مشکل می شود و این ممکن است موجب رشد طلاق و اختلافات خانوادگی شود.

 امروزه تغییر نگرش کلی در مورد صیغه صورت گرفته و هر چه جمعیت افزایش یافته راه های دسترسی به صیغه در میان بزرگسالان هم ساده و هم تسهیل شده است. رسانه های ارتباطی مدرن هم بر این سهولت افزوده است. امروزه شاهد تبلیغات صیغه در شبکه های های مجازی، سایت های صیغه یابی، صیغه های زیارتی، صیغه های دلاری، صیغه های توریستی، صیغه های شبانه یا صیغه های ساعتی و صیغه هایی که برای مسافرین با امکاناتی چون آپارتمان و استحمام در نظر گرفته شده هستیم. این تنوع و اشکال متفاوت از صیغه به نوعی می توان گفت امروزه در میان نسل جوان و میانسال رواج یافته و موجب شده تا این نسل کمتر به ازدواج و تعهدات بلند مدت تن دهند.

بر اساس یافته های این پژوهش، به موجب تغییراتی که به نسبت شرایط کنونی جامعه در نوع نگاه ها به موضوع صیغه اتفاق افتاده، اکنون صیغه موقت در کاهش نرخ ازدواج و بالا بردن نرخ طلاق اثرگذارتر از قبل شده

 ** ایرنا: آسیب های این وضعیت کدامند؟

 * احمدی: در این نوع صیغه ها که می توان آن را صیغه خیلی موقت و آپاراتی دانست، معمولا قواعد شرعی، نظافت و بهداشت جنسی، قواعد حقوقی و کلیاتی که برای یک صیغه در نظر گرفته شده از جمله عده نگه داشتن زن رعایت نمی شود. در میان برخی از این صیغه ها ممکن است خشونت جسمی و جنسی اتفاق بیافتد و این موارد به خاطر قبح اجتماعی که ماهیت اینگونه روابط دارد به مراجع قضایی گزارش نشود و پیگیری قضایی هم در خصوص آنها صورت نگیرد. کودکان حاصل از این ازدواج ها و عدم رغبت و مسولیت پذیری پدر، سقط جنین و موضوع نفقه از دیرباز از مهم ترین مشکلات در درون اینگونه روابط است که متاسفانه بیشتر گریبانگیر زنان و کودکان است و قانونگذار نسبت به این گونه آسیب ها تاکنون بی تفاوت عمل کرده و اراده کافی برای رفع مشکلات قانونی و رفع این دست موراد حقوقی و اصلاح قوانین موجود را ندارد.

** ایرنا: شما از شکل گیری روندهای جدید در مساله صیغه و از رواج سایت های صیغه یابی صحبت کردید. به طور کلی این سایت ها اینترنتی یا کانال های  مجازی مجوز قانونی برای فعالیت های شان دارند؟ آیا این موضوع که برخی از این سایت ها به برخی چهره های مذهبی منتسب است صحت دارد؟

 * احمدی: صیغه از دیرباز به شکل سنتی وجود داشته و از دهه های قبل همیشه افراد معتمدی در شهرهای کوچک یا محله ها بودند که متقاضیان صیغه برای داشتن همسر موقت به آنان رجوع می کردند. این افراد معمولا در مساجد و قابل اعتماد مردم بودند. هم اکنون اما مساله صیغه به عنوان یک پدیده اجتماعی وارد دنیای تکنولوژی و دیجیتال و فراگیرتر شده است و از این ابزارها استفاده می کند. در این مورد که آیا تعدادی از سایت ها، گروه ها و کانال های تلگرامی که در مقوله صیغه فعال هستند متعلق به افراد مذهبی یا مراجع تقلید هستند مدرک مشخصی در دست نیست اما این نکته را باید یادآور شد که شماری از سایت های معروف و پربازدید که در این زمینه فعال هستند و ازدواج موقت را تبلیغ می کنند از مجوزهای قانونی برخوردارند! آنها در شرایطی ازدواج موقت را ترویج می کنند که با وجود تمام اشکلات حقوقی که صیغه با خود به همراه دارد متاسفانه همان شرایط لازم برای ازداوج موقت را رعایت نمی کنند. به گونه ای که این ازدواج ها معمولا ثبت نمی شوند و این مساله باعث می شود خیلی از مضرات و آسیب های آنها مخفی بماند و همین مخفی ماندن این آسیب هاست که معمولا به زنان و افرادی که از این ازدواج ها به خاطر امرار معاش یا مسایل عاطفی استفاده می کنند ضرر ببینند.

** ایرنا: آیا آماری از کمیت ازدواج موقت در سال های اخیر وجود دارد؟

* احمدی: آمار خیلی مشخص و دقیقی درباره کمیت این صیغه ها وجود ندارد ولی 216 مورد مصاحبه ای که برای پژوهش یاد شده انجام گرفت، نشان از افزایش این روند نه فقط برای همه قشرهای اجتماعی بلکه برای افرادی که دیدگاه سنتی و دینی دارند و برخی از افراد که به روابط جنسی اشتغال دارند و به دنبال پوشش شرعی برای انجام فالیت هایشان هستند، دارد. این یعنی سهولت انجام صیغه باعث شده که افراد با نیت های متفاوتی وارد آن شوند.

 ** ایرنا: لطفا کمی در خصوص صیغه محرمیت که از آن در کتاب به عنوان نوعی از صیغه که میان کودکان مرسوم است یاد شده و آسیب های احتمالی آن توضیح دهید.

 * احمدی: همانگونه که پیشتر نیز به آن اشاره کردیم، پژوهش به دو سوی مساله صیغه در سنین مختلف یکی برای بزرگسال و دیگری برای کودکان و آسیب شناسی این دو می پردازد. صیغه بزرگسالان بیشتر با انگیزه های عشرت طلبی و رابطه جنسی متعدد برای مردان و رفع نیازهای عاطفی و اقتصادی برای زنان صورت می گیرد. در مورد صیغه محرمیت اما انگیزه ها متفاوت است. این نوع صیغه بیشتردر میان خانواده های سنتی و مذهبی رواج دارد و از آنجا که این عمل بدون اجازه و اطلاع کودکان و با صلاحدید والدین انجام می شود می تواند آسیب ها و خطراتی را برای بچه ها به همراه داشته باشد؛ مضراتی که کمترین آن محروم ماندن دختران از تحصیل است. در کنار این آسیب ها، ممکن است صیغه محرمیت از سوی کودکان در سنین بالاتر به عنوان مجوز یا پاسپورتی برای ایجاد رابطه جنسی تلقی شود که این هم خود می تواند آسیب هایی مخصوصا برای دختران جوان به همراه داشته باشد. اگر کاربرد صیغه محرمیت بر کودکان ایجاد رابطه جنسی در سنین بزرگسالی باشد، بچه ها به موجب شرایط نوجوانی که در آن قرار می گیرند یعنی طغیان بلوغ جنسی ممکن است مرتکب رابطه جنسی با یکدیگر شوند که آسیب های جبران ناپذیری را برای آنان به همراه دارد. گاهی دختربچه باکرگی اش را از دست می دهد و اگر این ارتباط با اختلاف رو به رو شود و ازدواج به هم بخورد هزینه این تجربه را معمولا دختر بچه و خانواده او باید بدهد. در این رابطه ها گاه بارداری هم اتفاق می افتد و در چنین شرایطی خانواده ها برای اینکه موضوع را حل و فصل کنند بچه ها را به سمت ازدواج دایم هل می دهند و این موضوع بر ازدواج زودهنگام کودکان دامن می زند.

خوشحالم از اینکه عرصه تنگ نظری بر کارهای علمی و تحقیقاتی اندکی تغییر و رو به بهبود رفته و گویا این تعامل در میان سیستم و جامعه پژوهشی و نویسندگان به وجود می آید.

 ** ایرنا: صیغه محرمیت و صیغه بزرگسالان به لحاظ کمیت در کدامیک از شهرهای مورد بررسی شما بیشتر است؟

* احمدی: پژوهش من در سه کلان شهر تهران، اصفهان و مشهد بود.به طور کلی به  نسبت جمعیتی که تهران دارد؛ تهران بیشترین آمار ازدواج موقت را در پژوهش من به خود اختصاص داده است. با این حال مشهد به خاطر نوع نگاهی که به ازدواج کودکان در این شهر وجود دارد، از جمله نخستین استان هایی است که بالاترین درصد ازدواج کودکان را دارد و بیشترین درصد صیغه محرمیت را نیز به خود اختصاص می دهد.

بیشتر موارد صیغه محرمیت اما مختص جامعه روستایی و سنتی و افرادی که  اعتقادات خاص مذهبی دارند است و اگرچه ممکن است عمومیت نداشته باشد اما در کل درصدش کم نیست.

 ** ایرنا: کمی از روندهای چاپ کتابتان بگویید. آیا در مسیر چاپ این کتاب که موضوع چالش برانگیزی را مطرح می سازد با مشکل یا مخالفتی روبرو شدید؟

 * احمدی: کتاب «خانه ای بر روی آب» همانند دیگر کتاب هایم که در خصوص ختنه زنان، ازدواج کودکان و ازدواج سفید بوده با نگاه مردم شناسانه تحریر شده و از آنجایی که نوع نگاهی که در این کتاب به مقوله صیغه وجود دارد و فکر کنم از دیدگاه وزارت ارشاد نگاه تحقیق معتدل،غیر جانبدارانه و علمی به موضوع شده بود، من در مسیر چاپ کتاب به موضوعی برخورد نکردم البته کتاب تمام مراحل ممیزی و قانونی خودش را طی کرد و مجوز گرفت و در مواردی در بخش های دینی و راهکارها متوجه ممیزی و اصلاحات گردیید. در کل خوشحالم از اینکه عرصه تنگ نظری بر کارهای علمی و تحقیقاتی اندکی تغییر و رو به بهبود رفته و گویا این تعامل در میان سیستم و جامعه پژوهشی و نویسندگان به وجود می آید. بر گرفته از تجربیات جهانی تحقیقات و پژوهش های علمی و گزارش بدون واسطه دیدگاهای جامعه به دولت و سیاستگزاران بانی تغییر نگرش مسولان و اطلاع دقیق و به روز از تحولات اجتماعی و آسیب ها و در نهایت بهبود شرایط جامعه هدف بوسیله اصلاح قوانین موجود و توجه به توسعه اقتصادی مرتبط و بستر سازی فرهنگی بیشتر شود.

پژوهش*9282*