روایتی از رؤیت هلال ماه نو

به گزارش ایرنا، تقویم هجری قمری، مبنای انجام فرائض دینی مسلمانان است و به همین جهت تعیین دقیق ماه‌ها به ویژه آغاز و پایان ماه مبارک رمضان از حساسیت ویژه ای برخوردار است.

با توجه به اینکه مبنای آغاز ماه قمری در ایران رؤیت هلال ماه مقرر شده است، همه ساله تعداد زیادی از منجمان در گروه‌های ستاد استهلال شهرهای سراسر کشور برای رؤیت هلال تلاش می‌کنند.

با وجود تلاش این گزارشی مبنی بر رؤیت هلال رمضان در شامگاه ۲۹ ام شعبان ۱۴۴۰ هجری قمری مطابق ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۸ خورشیدی به دفتر مرکزی ستاد استهلال ارسال نشد و برخلاف تقویم منتشر شده از سوی مرکز تقویم ایران، ماه شعبان ۳۰ روز به طول انجامید، از طرفی دیدن هلالی به نسبت ضخیم و در ارتفاع بالاتری از حد معمول در نخستین روز رمضان امسال که به راحتی با چشم غیر مسلح نیز دیده می‌شد، شک و تردیدهایی را در رابطه با احتمال وقوع اشتباه در اعلام آغاز ماه رمضان به وجود آورد.

آنچه به این شبهات قوت بخشید رؤیت ماه کامل در شب سیزدهم ماه رمضان امسال (۱۴۴۰ هجری قمری) بود که گویی از اختلاف فاحش یکروزه میان شرایط ظاهری ماه و روز شمار اعلام شده از سوی مراجع رسمی حکایت داشت. آیا اشتباهی رخ داده است و این اشتباه دامن گیر اعلام روز عید فطر هم خواهد شد؟

** هلالی با هزار صورت

عضو هیات تحریریه ماهنامه نجوم در گفت و گوی اختصاص با ایرنا گفت: ویژگی‌های مداری ماه باعث می‌شود که هریک از هلال‌های آغازین ماه قمری از دید ناظر زمینی ویژگی‌های خاص خود را داشته باشند.

کاظم کوکرم گفت: مختصات مداری ماه نسبت به دایره البروج سبب می‌شود که هلال آغازین ماه قمری در ارتفاع‌های مختلفی از افق رؤیت شود و جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید متغیر باشد که نقش بسزایی در احتمال رؤیت پذیری آن در شامگاه ۲۹ ام هر ماه قمری دارد.

این عضو هیات تحریریه ماهنامه نجوم مدت زمان گردش ماه به دور زمین را یکی دیگر از عوامل پدید آمدن اختلاف در تقویم قمری دانست و توضیح داد: از آنجایی که دوره تناوب ماه به دور زمین ۲۹ روز و نیم است و یکان تقویم عدد صحیحی از شبانه روز است و نیم روز در آن وارد نمی‌شود، در نتیجه ماه‌های قمری یا ۲۹ روزه و یا ۳۰ روزه در نظر گرفته می‌شوند و قطع به یقین در ماه‌های قمری که ماه پیشین آنها ۳۰ روزه بوده است، هلال به نسبت پیرتر و با فاز (روشنایی) و ارتفاع بیش‌تری را شاهد خواهیم بود.

کوکرم تاکید کرد: هلال آغاز ماه رمضان امسال نیز در شامگاه ۲۹ ام شعبان، شرایط ویژه ای داشت و تنها در بخش‌هایی از کشور ایران با تلسکوپ احتمال رؤیت آن وجود داشت که شرایط نامساعد جوی نیز مانع از رؤیت آن شد و در نتیجه ماه شعبان ۳۰ روز به درازا کشید.

** پارامترهای رؤیت پذیری هلال ماه

پارامترهای مختلفی در رؤیت پذیری هلال ماه موثر می‌باشد که از طریق محاسبات منجمان و توسط نرم افزارهای پیشرفته تعیین می‌شوند.

کاظم کوکرم در این رابطه توضیح داد: از قرون اولیه گسترش تمدن اسلامی، تلاش‌های گسترده‌ای برای تنظیم تقویم قمری و بالا بردن دقت آن صورت پذیرفت، زیرا اگر تنها رؤیت پذیرفتن هر ماه در آغاز ماه قمری ملاک قرار می‌گرفت، کشورها مجبور به تنظیم ماهیانه تقویم می‌شدند و نیاز به استخراج تقویم سالانه با دقت بالا موجب شد تا بسیاری از دانشمندان ستاره شناس از جمله خواجه

نصیر، کوشیار گیلانی و ابوالوفا بوزجانی رصدهای بسیار دقیقی از هلال آغاز هر ماه داشته و با تعیین دقیق مختصات سماوی آن به یک سری پارامترها دست پیدا کنند.

وی در ادامه گفت: تعیین دقیق پارامترهایی نظیر جدایی زاویه‌ای هلال از خورشید، ارتفاع هلال از افق ناظر در هنگام غروب خورشید و فاز (درصد روشنایی هلال ماه) باعث شد که این دانشمندان به داده‌هایی استخراج کنند که به وسیله آن می‌توانستند پیش بینی دقیق‌تری از رؤیت پذیری هلال در طول یک سال داشته باشند.

این عضو هیات تحریریه ماهنامه نجوم خاطرنشان کرد: این داده‌ها شامل حداقل‌هایی از هریک از پارامترهایی است که یک هلال را می‌تواند آشکار پذیر کند که با گذشت زمان و بهبود وسایل و تجهیزات محاسباتی و رشد علم این داده تصحیح شده و دقت پیش بینی‌ها بسیار بیشتر شده است.

وی تاکید کرد: اما همچنان نیز هلال‌هایی وجود دارند که به سبب داشتن ویژگی‌های بسیار حدی نسبت به تجارب رؤیت های پیشین، قابل پیشنی بینی نیستند که هلال آغاز ماه رمضان امسال نیز از آن جمله بود، ضمن اینکه شرایط جوی نیز می‌تواند نقش مهمی داشته باشد بخصوص غبار که با پراکندگی نور مانع از رویت هلال بسیار باریک ماه می‌شود.

کوکرم در ادامه مطرح کرد: ملاک رؤیت هلال تا قرن اخیر چشم غیر مسلح بود تا زمانی که تعدادی از منجمان و کارشناسان رؤیت هلال در دیدار با رهبر انقلاب مبحث رصد هلال‌های جوان با چشم مسلح (ابزارهای رصدی نظیر دوربین دوچشمی و تلسکوپ) را مطرح نمودند و طی جلساتی که بین علما و منجمان برگزار شد، ابزارهای متعارف رصدی که بتوان از دریچه خروجی آن مستقیماً ماه را دید، از سوی علما مورد تایید قرار گرفت و برای آن حجت شرعی قائل شدند.

وی افزود: بدین ترتیب رؤیت هلال در ایران از حوالی دهه ۸۰ روال نوین و بسیار جدی تری به خود گرفته و ضمن کاهش محسوس حداقل پارمترها، از دقت بسیار بالایی برخوردار شده اند.

این کارشناس نجوم همچنین مطرح کرد: در حال حاضر استفاده از رادیو تلسکوپ‌ها و آشکارسازی هلال با ترفندهای عکاسی که تصویر ثانویه ای از داده‌های ثبت شده می‌باشند، مورد تایید مراجع نمی‌باشد.

** چگونگی اثبات آغاز ماه قمری

این محقق در خصوص راه‌های اثبات شروع یک ماه قمری خاطرنشان کرد: این مقوله بیش از آنکه یک مساله علمی باشد، مساله‌ای فقهی است که عالمان دینی در رساله‌های توضیح المسائل خود به تفصیل به آن پرداخته اند و بعضاً همانند بسیاری از احکام دینی، اختلاف نظرهایی نیز در بین فقها و مراجع تقلید در این خصوص وجود دارد.

وی در ادامه گفت: علاوه بر آن قوانین استخراج تقویم قمری نیز در کشورهای مختلف متفاوت است و نقش مهمی در چگونگی تعیین آغاز هر ماه قمری دارد.

این کارشناس نجوم تصریح کرد: اگرچه شورای تقویم در مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران محاسبات بسیار دقیقی برای استخراج تقویم در ایران انجام می‌دهد، اما بر خلاف تصور عوام، تعیین ماه‌های قمری تنها از طریق محاسبات و داده‌های علمی صورت نمی‌پذیرد و علاوه بر آن رؤیت هلال نیز یکی از ملاک‌های اثبات آغاز ماه قمری در ایران است.

کوکرم در ادامه گفت: رؤیت پذیری هلال در ماه‌های مبارک رمضان و ذی الحجه به سبب تعین دقیق ایامی که فرایض مهم دینی در آن صورت می‌پذیرد، از حساسیت بسیار بالایی برخوردار است و به دستور ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری گروه‌های متعددی از خبره‌ترین کارشناسان و منجمان در سراسر کشور به منظور رؤیت هلال این ماه‌ها به رصدگاه‌ها اعزام می‌گردند.

وی اظهار داشت: در نهایت بنابر گزارش‌های واصله از سراسر کشور آغاز ماه تعیین می‌شود و ممکن است اختلافاتی را نسبت به تقویم قمری محاسبه شده توسط مرکز تقویم ایران نیز موجب شود.

این عضو هیات تحریریه مجله نجوم اظهار داشت: مبنای احراز رؤیت پذیری هلال برای شروع ماه قمری در کشور ایران که مذهب رسمی آن شیعه اثنی عشری است، برخی احادیث پیامبر اکرم و ائمه شیعیان است که بر رؤیت هلال با چشم تاکید دارند.

وی در ادامه گفت: برخی از علما نیز نتیجه قطعی و یقین یافتن از محاسبات منجمین از رؤیت پذیر بودن ماه ملاک آغاز ماه دانسته و عمل به آن را واجب دانسته اند.

کاظم کوکرم افزود: اختلاف عقایدی نیز در میان علمای شیعه در خصوص استفاده از ابزارهایی نظیر دوربین دوچشمی و تلسکوپ وجود دارد و همین مورد سبب شده است که شیعیان کشور عراق نیز در برخی موارد با یک روز اختلاف با ایران، ماه رمضان را آغاز نموده و یا عید فطر را جشن بگیرند، زیرا برخی علمای شیعه در نجف اشرف برای رؤیت هلال با چشم غیر مسلح حجت شرعی قائل نشده اند.

وی در ادامه با اشاره به اینکه رؤیت هلال در ایران به صورت رسمی در شامگاه ۲۹ ام ماه قمری صورت می‌پذیرد، اظهار داشت: در صورت رؤیت نشدن هلال، روز عد به عنوان ۳۰ ام ماه قمری جاری محسوب می‌شود و روز بعد از آن نیز حتی در صورتی که شرایط جوی مساعد نباشد و هلال رؤیت نگردد، به طور قطع اول ماه قمری بعدی محسوب می‌گردد زیرا ماه‌های قمری به هیچ عنوان از ۳۰ روز تجاوز نکرده و کمتر از ۲۹ روز نخواهد شد.

کوکرم در ادامه افزود: تقویم رسمی عربستان سعودی تقویم هجری قمری است و قاعده متفاوتی برای آن در نظر گرفته شده است، و چنانچه بنابر محاسبات نجومی، لحظه مقارنه ماه زمین و خورشید که همان لحظه تولد ماه نو است، پیش از غروب آفتاب ۲۹ ام ماه قمری باشد، فردای آن روز اول ماه بعد خواهد بود و در صورتی که لحظه مقارنه بعد از غروب آفتاب باشد، فردای آن روز ۳۰ ام ماه جاری محسوب می‌شود.

وی تاکید کرد: پایبندی به این قاعده استخراج تقویم در عربستان سعودی، آغاز ماه‌های قمری را قابل پیش بینی نموده است اما با این وجود در عربستان نیز برای رؤیت هلال با چشم و ابزارهای رصدی تلاش می‌شود اما به دقت و حساسیت رؤیت هلال در ایران نیست.

این کارشناس نجوم و رؤیت هلال در پاسخ به اینکه کدامیک از این قواعد صحیح‌تر و به مبنای علمی نزدیک تر می‌باشد، اظهار داشت: اگرچه عموم مردم فکر می‌کنند که این اختلافات ناشی از اختلاف سلیقه و یا بعضاً تعارضات سیاسی است اما هریک از مواردی که به آن اشاره شد به طور کامل صحیح می‌باشد، زیرا هریک از آنها نشات گرفته از یک سری قواعدی است که تا زمانی که تعیین ایام با پایبندی به قواعد حاکم صورت پذیرد، خللی به آن وارد نمی‌شود.

وی تاکید کرد: این اختلاف‌ها به هیچ وجه ارتباطی با جهت گیری های سیاسی ندارد بلکه ارتباط عمیق‌تری با اصول علمی و مباحث فقهی دارد که اصول استخراج تقویم را در کشورهای مختلف تعیین می‌کند.

**رکوردشکنان آمریکایی هلال

شاید این سوال برای شما هم پیش آمده است که تلاش برای هلال ماه‌های قمری کاری مثمرثمر و علمی است و یا تنها در کشورهای اسلامی نظیر ایران و تنها به منظور تعیین آغاز ماه قمری تعداد زیادی از افراد تلاش مسرانه ای می‌کنند؟

کاظم کوکرم در ادامه توضیح می‌دهد: رؤیت هلال در اکثر کشورهای اسلامی جنبه فقهی و شرعی دارد و انگیزه اصلی آن استخراج تقویم است و ایرانیان بیش‌ترین تعداد ثبت جهانی رصد هلال‌های رکورد شکن را دارند ولی رصدگرانی در سراسر دنیا مطابق علائق و چالش‌های شخصی خود با جدیت هرچه تمام به رصد هلال‌های جوان ماه در نازک‌ترین حالت ممکن می‌پردازند و رکوردهایی را نیز به ثبت رسانده اند که از این میان "جیمز استم" و "استیفن جیمز اومرا آمریکایی" نیز به همین سبب شهرت جهانی دارند و رکوردهای جالب توجهی در رؤیت هلال به ثبت رسانده اند.

**تاثیر موقعیت جغرافیایی رصدگاه ناظر بر رؤیت پذیری ماه

برخلاف معیار تقویم رسمی ایران تقویم هجری شمسی است، حرکات خورشید در آسمان ملاک قرار گرفته است و متاثر از جایگاه ناظر نیست، ماه به عنوان معیار تقویم قمری و نزدیک ترین جرم آسمانی به ما، متاثر از موقعیت جغرافیایی ناظر زمینی است و هرچقدر ناظر در منطقه غربی‌تر زمین قرار گرفته باشد شانس بیشتری برای رؤیت هلال ماه خواهد داشت زیرا خورشید دیرتر غروب کرده و ماه فرصت بیشتری برای فاصله گرفتن از خورشید دارد (جدایی زاویه‌ای ظاهری ماه و خورشید در آسمان افزایش پیدا می‌کند).

کوکرم تاکید کرد: طبق این قاعده علمی کشوری نظیر عربستان سعودی در اغلب موارد شانس بیشتری برای رؤیت پذیری هلال ماه نسبت به ایران دارد و به همین سبب معمولاً یک روز زودتر ماه قمری خود را آغاز می‌کند و این قضیه کاملاً علمی یکی از دلایل بروز اختلاف در تعیین ماه رمضان و عید فطر بین ایران و عربستان است.

این کارشناس نجوم و رؤیت هلال در خصوص علت همزمانی اعلام آغاز ماه رمضان و عید فطر در کشورهای شرقی تر ایران نظیر افغانستان و پاکستان تصریح کرد: با توجه به اینکه ۸۰ درصد جمعیت مسلمانان جهان را اهل تسنن تشکیل می‌دهند و اغلب آنان عربستان را به عنوان ام القرای جهان اسلام می‌شناسند، بسیاری از کشورهای شرقی تر نیز نظیر اندونزی و مالزی و حتی کشورهایی که در غرب عربستان واقع شده اند مانند مصر، صرف نظر از مباحث علمی، از عربستان تبعیت می‌کنند و همزمان با اثبات هلول ماه در عربستان، آنان نیز عید و یا آغاز ماه را در کشور خود اعلام می‌کنند، اما این آمار در ایران کاملاً بر اساس محاسبات علمی و رؤیت های دقیق تیم‌های استهلال صورت می‌پذیرد.

وی اظهار داشت: ایران تنها کشور جهان اسلام است که مذهب رسمی آن شیعه اثنی عشری است و قاعده متفاوتی در استخراج تقویم دارد، بنابراین اختلاف یک و حتی دو روزه در شروع ماه قمری در ایران نسبت به عربستان به خاطر موقعیت جغرافیایی این دو کشور کاملاً طبیعی است و یا حتی در هلال‌هایی که از ارتفاع زیادی برخوردار باشند و در پهنه وسیع‌تری از کره زمین شانس رؤیت دارند، ممکن است آغاز ماه و یا روز عید فطر در ایران با عربستان همزمان شود.

** کامل شدن ماه در شب "; سیزدهم" رمضان امسال

رؤیت هلالی به نسبت ضخیم و در ارتفاع بالاتری نسبت به معمول در آغازین روز رمضان ۱۴۴۰ قمری (مطابق هفدهم اردیبهشت ۱۳۹۸) در ایران این شک و شبهه را در بین مردم به وجود آورد که اشتباهی صورت پذیرفته و یک روز ماه رمضان دیرتر اعلام شده است. رؤیت ماه بدر یا همان واژه نام آشنای; ماه شب چهارده نیز در شب سیزدهم ماه رمضان امسال شک بسیاری از مردم را به در خصوص این اشتباه احتمالی به یقین تبدیل کرد.

با توجه به اهمیت اعمال دینی از جمله به تعویق افتادن یک روز روزه داری و کفاره آن و از طرفی احتمال روزه گرفتن در روز حقیقی عید فطر که عملی حرام است، نگرانی بسیاری را برای مردم ایران به وجود آورد و بازار شایعات آن به ویژه در فضای مجازی بسیار داغ بود. حتی شبکه‌های خارجی نیز بارها این مساله را به جنجال کشیده و فرآیند استهلال را زیر سوال بردند.

کاظم کوکرم به بررسی علمی این پدیده پرداخت و در این رابطه این چنین توضیح داد: واژه عامیانه ماه شب چهارده که بیش‌تر در متون ادبی کاربرد دارد به لحاظ علمی واژه صحیحی نیست و ماه بدر یا معادل لاتین آن یعنی "Full Moon" به حالت ظاهری از ماه (قمر زمین) اطلاق می‌شود که به فاز صد درصد رسیده باشد و این اتفاق می‌تواند در شب سیزدهم ماه قمری و یا پانزدهم نیز رخ داد که به طور کامل متاثر از موقعیت مداری ماه می‌باشد.

وی خاطرنشان کرد: مطابق قانون دوم کپلر در خصوص حرکت اجرام سماوی در مدارهای بیضوی، چنانچه ماه در حضیض مداری خود قرار گرفته باشد با سرعت بیش‌تر حرکت کرده و بنابراین در سیزدهمین روز از ماه به حالت بدر می‌رسد و بالعکس چنانچه ماه در اوج مداری خود قرار گرفته باشد با سرعت کمتری حرکت کرده و در پانزدهمین روز ماه به حالت ماه کامل می‌رسد.

کوکرم تاکید کرد: این پدیده‌ای کاملاً علمی است که در ماه رمضان امسال نیز ماه به علت قرار گیری در حضیض مداری، در ۱۳ رمضان ماه در حالت بدر قرار گرفت و در ماه‌های قمری دیگر نیز می‌تواند تکرار شود.

سردبیر اسبق ماهنامه نجوم و کارشناس رؤیت هلال ضمن اشاره به حساسیت بسیار زیاد و تلاش شورای مرکز تقویم ایران و کارشناسان رؤیت هلال، بسیاری از شایعات فضای مجازی را بی اساس دانسته و اظهار داشت: خوشبختانه تیم‌های کارشناسی بسیار خبره‌ای در ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری و در سراسر کشور در حال فعالیت هستند و مردم ایران با خاطر جمعی به فرائض دینی خود بپردازند.

وی کم کاری رسانه‌ها را عامل اصلی بروز این شایعات دانست و افزود: اگر رسانه‌ها به ویژه صدا و سیما در خصوص فرآیند تقویم نگاری و استهلال اطلاع رسانی دقیقی نماید و سطح آگاهی مردم را در این رابطه بالا ببرد، هیچگاه شاهد بروز چنین شبهاتی نخواهیم بود.

کوکرم همچنین گفت: فعالیت منجمان و کارشناسان رؤیت هلال در فضای مجازی و اشاعه اطلاعات موثق و علمی توسط آنان در کنار همکاری با رسانه‌ها می‌تواند نقش بسیار مهمی در راستای آگاهی سازی عمومی داشته باشد.

به گزارش ایرنا، صدها گروه از کارشناسان رؤیت هلال و منجمان با سابقه در سراسر کشور در حال همکاری با ستاد استهلال مقام معظم رهبری می‌باشند.

۹۲۴۴/‏۶۰۲۱