رسانه های نوین و ظهور مخاطبان فعال

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، کارشناسان معتقدند یک رسانه پرقدرت از رادیو و تلویزیون گرفته تا سایت های اینترنتی، مطبوعات، خبرگزاری هایی بین المللی، ماهواره ها و سایر وسایل ارتباط جمعی بدون محتوای تولیدی تأثیر گذار بر مخاطبان بلا استفاده خواهد بود.

بنابر ین، علیرغم قدرت و توان رسانه ها در جهت دهی به افکار عمومی جهان در راستای اهداف خاص صاحبان آنها، نقش مخاطبان نیز بسیار مهم و قابل توجه است. به ویژه در عصر جدیدی که رسانه های مبتنی بر دنیای مجازی رشد کرده و مخاطب در آنها فعال بوده و می تواند خود به تولید محتوا بپردازد.

دگرگونی مخاطبان در عصر رسانه های نوین

صاحبنظران بر این باورند که مخاطب رسانه ای در عصر رسانه های جدید دچار تغییر و تحولاتی شده است. شرایطی پیش آمده است که مفهوم سنتی مخاطب از میان رفته است. این شرایط چهار مورد عمده را شامل می شود: ۱) فراهم شدن امکانات پخش برنامه های تلویزیونی و رادیویی از طریق ماهواره و کابل، ۲) گسترش سریع شیوه های جدید ضبط، نگهداری و بازیابی صدا و تصویر، ۳) فراملی شدن جریان برنامه های تلویزیونی و افزایش صادرات و واردات این برنامه ها، و ۴) امکان فزایندة استفادة دوسویه از بسیاری از رسانه ها ناشی از به‌کارگیری کامپیوتر و اینترنت.

در چنین شرایطی مفهوم سنتی مخاطب از بین می رود و جای آن را مجموعه های بیشماری از مصرف‌کنندگان انواع نامحدود خدمات اطلاعاتی می گیرد. در این شرایط، مفهوم رسانه جمعی نیز دیگر کارایی سابق را ندارد و دیگر کسی مجبور به پذیرش یک بسته اطلاعاتی مشابه در یک زمان مشترک با دیگران نیست؛ نتیجه این موارد نیز اضمحلال رسانه های جمعی و انقراض مخاطبان رسانه ای به مفهوم تاریخی آن از دیدگاه صاحبنظران است.

کاربران رسانه های نوین در آینه آمار

فضای مجازی و اینترنت تقریباً سراسر جهان را در بر گرفته است. امروزه کمتر نقطه ای از جهان وجود دارد که علیرغم حضور و زندگی انسان در آنجا از اینترنت و فضای مجازی به دور باشد. روزانه میلیون ها انسان در این فضا وارد شده و بعد سپری کردن زمانی از زندگی روزمره خود از آن خارج می شوند.

طبق آخرین آمارهای موجود که به سال گذشته میلادی یعنی ۲۰۱۸ مربوط است، تقریباً ۴.۲ میلیارد کاربر اینترنت در سراسر دنیا وجود دارد. این عدد نسبت به سال ۲۰۱۷ حدود ۷ درصد رشد را نشان می دهد. همچنین در ث .۴ میلیارد نفر از شبکه های اجتماعی استفاده کرده اند که د راین مورد نیز آمارها نسبت به سال ۲۰۱۷ رشد قابل توجه ۱۰ درصدی را نشان می دهند.

همچنین، ابزارهای متفاوتی همچون، کامپیوتر، لبتاب، تبلت و موبایل برای استفاده از اینترنت و ورود به فضای مجازی وجود دارد. با این حال میزان استفاده از موبایل که قابل حمل تر از سایر وسایل است بسیار بالا است. طبق آمارهای موجود در سال ۲۰۱۸ بیش از ۵.۱ میلیارد نفر در سراسر دنیا از موبایل استفاده می‌کردند. تعداد موبایل‌های مورداستفاده معادل ۸.۹ میلیارد دستگاه بوده که بیانگر این واقعیت است که تعدادی از کاربران بیش از یک موبایل دارند.

ظهور مخاطبان فعال

طبق دیدگاه کارشناسان، امروزه از مخاطبان رسانه های شبکه ای و متعامل، که اصلی ترین نماد آن اینترنت در قرن بیست ویکم است سخن گفته می شود. اینترنت چنین ظرفیتی را به وجود آورده است. به ویژه اینکه سایر رسانه ها، از روزنامه ها و مجلات تا تلویزیون و رادیو، همگی به دنیای مجازی نقل مکان کرده و به نوعی دو زیست هستند. یعنی هم در دنیای مجازی فعالیت دارند و هم در خارج از این دنیا. این امر باعث شده است که مخاطبان، بیش از گذشته در یک تعامل دوجانبه با این رسانه ها قرار داشته باشند.

مخاطب جدید، مخاطب متعاملی است که ماهیت آن با نسل های قبلی مخاطب کاملاً متفاوت است. بر همین اساس، در مقابل مخاطبان منفعل رسانه های قدیمی از مخاطبان فعال و مخاطبان هوشمند نام برده می شود.

از منظری صاحبنظرانی که مخاطبان را فعال و هوشمند می داند، امروزه ۱) انتخاب رسانه و محتوا، بیشتر فعالیتی عقلانی و معطوف به اهداف و خرسندی های خاص است. پس مخاطبان فعال هستند و شکل گیری آنها از نظر منطقی، قابل تبیین است. ۲) تمام مخاطبان نسبت به نیازهای رسانه ای که از شرایط فردی و اجتماعی مشترک نشئت می گیرد، آگاهی دارند.

بنابر این، کارشناسان معتقدند که در دنیای جدید مواردی همچون ویژگی های متمایز درون و برونفردی مخاطب، مسائل متمایز فردی و اجتماعی او، انگیزه های گوناگون هر پیامگیر برای یافتن خشنودی از محتوای رسانه ها، انتظارات خاص هر پیامگیر از محتوای رسانه ها، پرورش روحیه انتقادی و نقاد بودن پیامگیران، افزایش یافتن لحظه به لحظة گزینشگری و کنترل پیامگیر بر محتوای مورد استفاده اش، پویایی و تغییرپذیری پیامگیران، قصد داشتن یا هدفمندی پیامگیران در بهره مندی از رسانه ها و مواردی از این دست بر چگونگی اثرگذاری رسانه ها بر مخاطبان تأثیر می گذارد.

به طور کل می توان گفت که ما با عصر جدیدی در دنیای رسانه ها و مخاطبان رو به رو هستیم. عصری که شکل گیری نظم نوینی در حوزة رسانه ای را ضروری می کند. بدون شک، در این نظم نوین مخاطبان و فعالین خرد و فردی حوزه رسانه جایگاه خاص خود را خواهند داشت. زیرا ظهور مخاطبان جدید باعث شده است تا کنترل دولتی رسانه ها، اخبار، اطلاعات و خبرگزاریها که امر مطلوبی هم نیست، امکانپذیر نباشد.

علاوه بر مخاطبان، روزنامه نگاران و خبرنگاران مستقلی هم که نمی خواهند در چارچوب رسانه های رسمی و غیر رسمی فعالیت کنند این امکان را دارند که در بستر فضای مجازی فعالیت کرده از میان میلیون ها کاربر مخاطبان خود را پیدا کنند.

آنچه که مهم است احتمال نوعی هرج و مرج رسانه ای در بستر فضای مجازی است. وسعت و گستردگی این فضا و بالا بودن تعداد کاربران و به ویژه فعالیت های فرا مکانی آنها هرگونه کنترل و نظارت را با مشکل مواجه کرده است.

چنانچه دولت های ملی نتوانند فعالیت در فضای مجازی را در چارچوب هنجارهای فراملی و انسانی قاعده مند کنند ضرر و زیان های آن بسیار فراتر از رسانه های سنی مانند تلویزیون و رادیو و انواع نشریات خواهد رفت.

صاحبنظران معتقدند که قوانین مربوط به فضای جدید رسانه ای باید تأکید بر ارزش های عام و جهان شمول مانند صلح، عدالت، آزادی، امنیت، حقوق بشر، محیط زیست تدوین شوند.

پژوهشم**       **1415