کتاب دغدغه ایران که به تازگی توسط انتشارات کویر چاپ شده است، در محل پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و در حضور مؤلف کتاب محمد فاضلی استادیار جامعه‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی نقد و بررسی شد. ناقدان این نشست عباس کاظمی، مسعود عالمی نیسی، مجتبی لشکربلوکی و امیر ناظمی بودند. محمد جواد مظفر مدیر انتشارات کویر نیز در ابتدای نقد و بررسی توضیحات مختصری پیرامون سیر انتشار کتاب داد.
دغدغه ایران حس ناامیدی و تنش منتقل می‌کند
عباس کاظمی عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در ابتدای سخنان خود گفت: آقای فاضلی دانش نظری قوی همچنین زمینه مهندسی دارد. این خصلت‌ها به او امکان توانایی رفت و برگشت مداوم به دنیای علم و جامعه شناسی را می‌دهد که حاصل آن را در نهایت را به عرصه عمومی آورد. به علاوه و توانایی زبانی خوبی هم دارد. همه این ابزارها او را یک جامعه شناس برجسته می‌کند.
او در بخش دیگری از سخنان خود با توجه به اینکه مطالب کتاب دغدغه ایران ابتدا در تلگرام نوشته و منتشر شده است گفت: متنی که در تلگرام نوشته می‌شود ظرفیت خاص خود را دارد. مخاطب صرف تلگرام کمتر از رسانه کتاب استفاده می‌کند. از این رو نوشتارهای همه پسند آن لزوماً به کتاب‌های همه پسند منجر نمی‌شوند. ممکن است مخاطب کتابخوان کمتر با این شکل از کتاب ارتباط برقرار کند. فاضلی همزمان جامعه شناس حرفه‌ای و جامعه شناس عمومی و جامعه شناس سیاست گذار است. البته در این چند سال بُعد سیاستگذاری ایشان برجسته‌تر شده است.
کاظمی ادامه داد: ما در روشنفکری با دو الگوی سیدجمال که گفت‌وگو با رهبران سیاسی را پی می‌گیرد و الگوی شریعتی که گفت‌وگو با مردم را دنبال می‌کند مواجه ایم. فاضلی از معدود جامعه شناسانی بوده است که کارش را گفت‌وگو با سیاست‌مداران تعریف کرده است. از این رو بیشتر از الگوی سید جمالی تأثیر پذیرفته است و اینکه چقدر در این گفت‌وگوها تأثیر گذاشته است، باید صبر کرد و تاثیراتش را در آینده نزدیک دید.
او افزود: اولین چیزی که بعد از خواندن کتاب به ذهن می‌رسد این است که یک اصولگرا و معتقد به آرمان‌های انقلاب با خودش می‌گوید آقای فاضلی بیش از حد بحران‌ها را برجسته کرده است. طوری که جامعه همین الان فرو می‌ریزد. او می‌پرسد پیامدهای این قبیل نوشته‌ها چه می‌شود؟ این یادداشتها من را به ماندن دعوت می‌کند یا به فرار کردن؟ به نظرم کتاب این حس را منتقل می‌کند که اینجا جای ماندن نیست. هرچقدر موفقیت‌های کوچک انجام دهیم باز به هزاران موفقیت نیاز است. از این رو کتاب با فضای یأس آلودی که از بحران‌ها ترسیم کرده است، بیشتر حس ناامیدی و تنش را منتقل می‌کند.
در متن‌های تلگرامی نیاز به داده و استناد کمتر است. اما وقتی مطالب تلگرامی به کتاب تبدیل می‌شوند نیاز به ارجاع داریم.
عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در بخش پایانی سخنان خود گفت: آقای فاضلی در سه چهار سال اخیر به عنوان مشاور در سیاست‌گذاری‌ها حاضر بوده است. اما در این کتاب به مثابه اپوزیسیون حاضر شده است و کمتر نقش سیاستگذاری دارد. مخاطب انتظار دارد آثار و نتایج حضور مؤلف که به نحوی در دولت حضور دارد را در تصمیم‌گیری‌ها مشاهده کند. زیرا در هیچ دولتی به اندازه دولت موجود این مقدار جامعه‌شناس در بدنه دولت حاضر نبوده‌اند. در چنین فضایی توقع داریم تأثیر این حضور را در سیاست گذاری را ببینیم؛ وگرنه جامعه شناسی عمومی که پیشتر در عرصه عمومی وجود داشته است.
دغدغه‌مندی فاضلی نخ تسبیح کتاب است
مسعود عالمی نیسی عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در آغاز نقد خود از کتاب اشاره کرد: آنچه در نوشته‌های فاضلی موج می‌زند دغدغه است. آنچه نوشته‌های متنوع این کتاب را هم به مثابه نخ تسبیحی به هم وصل می‌کند همین دغدغه مندی است.
عالَمی در ذکر نقاط قوت کتاب، قلم بسیار دوست داشتنی، اصرار بر گفت‌وگو، سرشار بودن کتاب از ایده‌های مختلف و تشویق کتاب به حل عملگرایانه مسائل در عین وضعیت‌های نسبی موجود را از جمله موارد قوت برشمرد.
وی در ذکر نقاط اصلاحی و ضعف کتاب ادامه داد: از جمله نقاط ضعف فرمی، نبود ارجاع‌دهی کامل در مطالب است. همچنین از جمله نقاط ضعف محتوایی این است که کتاب سیری کاذبی می‌دهد. به این معنا که پس از خواندن احساس دانایی به فرد دست می‌دهد که به سوی اقدام گام بردارد. همچنین در عین نقد پوپولیست جاهایی به علت حرکت همزمان به سمت جامعه و علم، لغزش به سمت پوپولیسم پیدا کرده است. ارائه نکردن مستندات برای مطالب مورد تاکید در کتاب، تأکید بر مسائل حل نشده و ورشکستگی در سیاست و تاکید زیاد بر نقاط ضعف از جمله دیگر موارد قابل نقد است. امیدوارم طرح ایده موفقیت‌های کوچک در کتاب نیز از سر ناامیدی نباشد.
از دیگر موارد غفلت‌شده در کتاب این است که نقش استعمار و ردپای آمریکا و انگلیس در تحلیل‌های کتاب مغفول است.
ما باید نگران شویم، اما امیدوار بمانیم
مجتبی لشکربلوکی مدرس دانشگاه صنعتی شریف در ابتدای سخنان خود گفت: فاضلی اهل نوشتن است. همین نوشتن و نه حرف زدن یک فضیلت مغفول در جامعه ماست. رویکرد او نیز رویکرد کلیله و دمنه است. فاضلی با شروع داستان‌های معمولی، تحلیل‌های مهم جامعه شناسانه و اقتصادی خود را در لوای آنها می‌زند و از خاطره جمعی ما در این امر کمک می‌گیرد. این برای یک دانشگاهی صفت و جسارت جالبی است از دیگر نکات قابل اشاره حضور عقلانیت در گفتار وی است. منظور از عقلانیت در گفتار ارائه گفتار بدون ابهام و ایهام و غموض است. نوشته‌های. فاضلی بهره‌مند از این عقلانیت است. او همچنین توانایی مفهوم سازی دارد. نقد طنازانه نیز در همه نوشته‌های او وجود دارد. همچنین در کمتر نوشته‌ای از او دیده‌ام که کینه‌توزی سیاسی وجود داشته باشد.
مدرس دانشگاه صنعتی شریف افزود: فاضلی از تئوری شروع نمی‌کند، بلکه نقطه آغاز او درد است که در ادامه از بینش آکادمیک برای تحلیل آن دردها استفاده می‌کند. حضور عناصر و کارکردهای بین‌رشته‌ای نیز از دیگر موارد قوت کتاب است.
لشکربلوکی در بیان نقدها هم گفت: مطالب کتاب که مجموع نوشته‌های تلگرامی است، انسجام ندارد و استقرایی است. چارچوب نظری از این رو پیدا نیست. به نظر من تلخکامی ناشی از خواندن کتاب از امیدواری بیشتر است. کتابی با نام دغدغه ایران نباید منفعل باشد، به گونه‌ای که خواننده پس از آن خواندن آن بگوید منفعل و نومید شود. ما نباید ناامید شویم، بلکه بهتر است نگران شویم اما امیدوار بمانیم.
استاد دانشگاه صنعتی شریف ادامه داد: فاضلی آگاهانه یا نا آگاهانه لبه تیز نقد را فقط به سمت مدیران برده است و از مردم سلب تقصیر و کوتاهی کرده است. این نکته پذیرفتنی نیست.
وی افزود: از جمله مسائل و نقدهای جالب ایراد شده در کتاب، بی متری نظام حکمرانی، کلی‌گویی، نبود اجماع ملی، سیاستگذاری شتابزده، سیاستگذاری ایجادکننده رانت و پوپولیسم و کوتوله گرایی و بزرگ هراسی، امنیتی شدن سیاستگذاری و تاکید بر اهمیت گفتگو است. به نظر من چند مسئله لازم است که به کتاب افزوده شود. اولین آن چیزی است که من به آن عقده خاک‌برسری ما ایرانیان و دوست داشتن تحقیر خود می‌گویم. بیش فعالی و کم تمرکزی، تأخیر فرهنگ، دوست داشتن محبوبیت به جای انجام دادن کار درست توسط مسئولان، سرانه تفکر پایین، مدیرانی که همچون ماهی آکواریومی بدون کمترین خلاقیت و تغییرند، از دیگر موارد قابل ذکر است.
لشکربلوکی ادامه داد: راه حل‌های جالبی هم در کتاب ارائه شده است. از جمله مطالبه گزارش ملی، لزوم فروتنی دولت و تمرکز بر موفقیت‌های کوچک، ابداعات فنی و غیر نهادی، شفافیت، اجتناب از مسائل مناقشه برانگیز و تمرکز بر نتایج ملموس و غیر مناقشه‌برانگیز. اما برخی راه حل‌ها به کتاب افزوده شود. از جمله لزوم سواد مالی، رسانه‌ای و جنسی، اصلاح قوانین پایه از جمله قانون انتخابات، قانون محاسبه عمومی و بحث اصلاح نظام کشورداری.
روشنفکر عام یا روشنفکر خاص؟
امیر ناظمی عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور گفت: فاضلی یک روشنفکر است. از این رو لازم است از نقش روشنفکر در جهان امروز بپرسیم. در جهان گذشته‌تر اسطوره‌های روشنفکری نظیر ژان پل سارتر در فرانسه و جلال آل احمد در ایران در مورد همه موضوعات حرف می‌زدند و می‌نوشتند. از آنها می‌شود به عنوان روشنفکران عام نام برد. اما این تلقی با گسترش علوم دانشگاهی و تخصصی شدن رشته‌ها به مشکل برخورد. زیرا دیگر این مخاطبان افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی نبودند.
عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور ادامه داد: به بیان میشل فوکو و ادوارد سعید در این فضا مفهوم روشنفکری خاص مطرح می‌شود. روشنفکری که در یک حوزه خاص با عینک تخصصی خاص خود مسائل را حلاجی می‌کند. چنین فردی دیگر نمی‌تواند در همه حوزه‌ها سخن بگوید. بلکه او تنها از منظر دانش تخصصی خود به موضوعات عمومی می‌پردازد. در چنین فضایی مخاطبان روشنفکران دیگر افراد فاقد دانش نیستند. در اینجا روشنفکر نقش میانجی را دارد که با دانش تخصصی خود به موضوعی ورود می‌کند که مخاطب او و نیز با یک دانش تخصصی دیگر این مسئله را تحلیل می‌کند.
ناظمی افزود: با چنین منظر تحلیلی نقد من بر این کتاب این است که توقع نگاه تخصصی جامعه شناسانه در قبال موضوعات را در یادداشتها دارم. درست است که متن‌های تلگرامی محدودیت واژه و زمان دارند، ولی وقتی این مطالب کتاب می‌شوند، دیگر انتظار متن‌های روشنفکری عام در قبال موضوعات را ندارم. متن‌های کتاب مرا یاد جلال آل احمد می‌اندازد در حالی که دوران روشنفکری از جنس جلال آل احمد منقضی شده است و جامعه نوع دیگری از این را می‌پسندد.
وی ادامه داد: من در این کتاب از فاضلی به عنوان یک روشنفکر جامعه شناس متوقعم که بپرسم مبانی نظریه تحلیل‌های آمده در یادداشتها از کجا آمده است، مجهز به کدام تئوری‌هاست و چرا چنین پاسخ‌هایی را به مسائل داده است. در متن‌های تلگرامی می‌توانیم تئوری‌های پشت صحنه تحلیل را نیاوریم، اما در کتاب این را نمی‌توانیم بپذیریم.
او در پایان گفت: به هر حال از نوشته‌ها و یادداشت‌های فاضلی در کتاب، از استعاره‌ها و مسئولیت پذیری اجتماعی و اشتراک نگاه متفاوت او به مسائل لذت می‌برم و می‌آموزم.
نظر شما