اخلاق جمع خُلق است و در لغت خُلْق و خَلْق از یک ریشه یعنی (خ ل ق) هستند. خَلْق به شکل ظاهری انسان نظر دارد و خُلق به شکل باطنی و نفسانی. همان‌گونه که شکل ظاهری انسان، متصف به صفت نیک و بد است، شکل باطنی انسان هم اوصاف خوب و بد دارد.
هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرب به خداوند است و اخلاق پسندیده اساسی‌ترین راه وصول به این مقصد. پیامبر اسلام (ص) نیز به بیان خود (انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۶) برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده است.
اهتمام فوق‌العاده قرآن مجید به عنوان کتاب مقدس مسلمانان به مسائل اخلاقی و تهذیب نفوس، موضوعی اساسی و زیربنایی است که برنامه‌های دیگر از آن نشأت می‌گیرد؛ به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است. اخلاق از مهم‌ترین مباحث قرآنی است و از یک نظر مهم‌ترین هدف انبیای الهی را تشکیل می‌دهد؛ زیرا بدون اخلاق دین برای مردم مفهومی ندارد.
همچنین خداوند متعال، پیامبر اکرم (ص) را این‌گونه ستایش می‌کند: وَإِنَّکَ لَعَلَیٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری. (سوره مبارکه قلم، آیه ٤). انسان‌ها در هر شرایطی اعم از فردی، خانوادگی و اجتماعی نیازمند ارتباط هستند و مهم‌ترین پل ارتباطی انسان و خداوند متعال و انسان‌ها با یکدیگر، رعایت قانون است تا با رعایت قوانین هم به حقوق خود برسند هم حقوق دیگران را رعایت کنند. از این قوانین در حیطه ارتباطات فردی می‌توان به اخلاق یاد کرد.
اما انسان چگونه می‌تواند اخلاقی و درست عمل کند و به تزکیه در اعمال برسد؟ با توجه به اهمیت موضوع در سلسله یادداشت‌هایی به بیان آیات مرتبط با اخلاق و ترجمه روان آنها می‌پردازیم.
حفظ حریم برای خدا، سومین خصلت اولوالباب
وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَیَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ (سوره مبارکه رعد، آیه٢١). سومین صفت ممتاز اولوالباب و خردمندان این است که از پرودگارشان در مقام دل و تأثر قلبی می‌ترسند، در مقام عقل عملی فقط خدا را مبدأ هستی می‌دانند و برای او حریم نگه می‌دارد؛ در واقع آنقدر ایمانشان زیاد است که همه چیز را آینه خدای متعال می‌بینند و هیچ چیز جز او را در سختی یا در شادی نمی‌بینند.
ترس از سوءحساب چهارمین ویژگی خردمندان و اولوالباب است، می‌ترسند با بار سنگین گناه از دنیا بروند و گناهان آنها در حضور همه محاسبه شود. برخی مؤمنان در این دنیا گناه نمی‌کنند و برخی اگر در غفلت و نسیان گناهی کردند، سریع توبه می‌کنند. این دو گروه در زمان مرگ حُسن حساب دارند. زیرا خدای متعال گناهانشان را می‌پوشاند و می بخشد و گاهی گناهانشان را به دلیل کارهای خوب دیگر تبدیل به حسنه می‌کند. این گروه هیچ گاه نسبت به کارهایی که انجام می‌دهند، بر خود امیدوار نیستند و دائم در خوف هستند. یعنی خوف نسبت به اعمال و کوتاهی‌ها دارند. اما برخی در دنیا توبه نمی‌کنند و با بار سنگین گناه خداوند متعال را ملاقات می‌کنند، اینان سو عاقبت دارند.
البته این بخش از آیه تأکید جمله قبل هم می‌تواند باشد، یعنی ترک صله‌رحم مخالفت امر خدا است؛ پس خردمندان از آن می‌ترسند و آن را ترک نمی‌کنند، چون ترک آن عمل زشتی است و در نامه اعمال آنان ثبت شده و سبب سو حساب در روز قیامت می‌شود. خشیت از خدای متعال به این معنا که انسان تنها خدا را منشأ اثر بداند، کار بسیار دشواری است و تنها عالمان راستین به این مقام می‌رسند انما یخشی الله من عباده العلماء (سوره مبارکه فاطر، آیه٢٨، تفسیر تسنیم، علامه جوادی آملی ج ٤٢ ص ٣٢١- ٣٠٢). زیرا عالمان هم عالم به علم نظری هستند و هم در علم عملی پیشرفت کرده‌اند. یعنی هم با دلایل علمی می‌توانند خداوند را اثبات کنند و هم در مرحله عمل در لحظه‌لحظه زندگیشان خدای متعال را حاضر و ناظر می‌دانند و می‌بینند.
عاقبت به خیری؛ دعای همیشگی انبیا و اولیا
عاقبت به خیری آنقدر با اهمیت است که یکی از دعاهای اولیا و انبیای الهی، دعا برای عاقبت‌به‌خیری و فرجام نیک و زندگی را به خیر پایان بردن بوده است: وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرار (سوره مبارکه آل عمران، آیه ۱۹۳). انت ولی فی الدنیا و الاخرة تَوَفَّنِی مُسْلِماً و أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ (سوره مبارکه یوسف، آیه ۱۰۱) محشور شدن با صالحان و حشر با ابرار از نشانه‌های عاقبت به‌خیری است که هم‌زمان دو وجه فردی و اجتماعی دارد که امام صادق (ع) در حدیثی به آن اشاره کرده‌اند.
امام صادق (ع) به یکی از شیعیان فرمودند: چه شده که برادرت از تو شاکی است؟ آن مرد گفت: تمام حق خود را کامل از او گرفتم (ظاهراً قرض مالی بوده که کامل دریافت کرده است) پس امام با تندی نشستند و فرمودند: گویا با این عمل کار بدی نکرده‌ای؟ آیا به این آیه توجه کردی یخافون سوء‌الحساب (سوره مبارکه رعد، آیه ١٢). در این آیه خداوند از جماعتی حکایت می‌کند که از بدی حساب خود بیمناک هستند. آیا ترسشان از این است که مبادا خدا به آنان ستم کند؟ نه؛ می‌ترسند خدا تمام حقش را مطالبه کند و خداوند آن حالت بیم و ترس را بدی حساب نامیده است. بنابر این هر کس (بدون هیچ گذشتی) تمام حقش را مطالبه نماید، رفتار بدی کرده است. (تحف العقول، الحرانی، ترجمه بهرداد جعفری، ج٢، ص ١٧٩). در واقع امام صادق (ع) می‌فرمایند در مسائل اجتماعی با مردم مدارا کنید، با آنها کنار بیایید و بر مردم سخت نگیرید و از سختی حساب در آخرت بترسید.
نظر شما