فرونشست؛ ویران‌گر بی‌هیاهو

شاید خبرهای نشست زمین خیابان‌های پایتخت هر از گاهی به گوش شما هم رسیده باشد که بعضاً صدمات جانی و مالی زیادی نیز به همراه داشته است.

ایران در منطقه جغرافیایی خشک و نیمه خشک قرار دارد بنابراین نحوه و میزان مصرف آب در آن از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

مصرف بی‌رویه و بدون برنامه‌ریزی آب موجب کم‌آبی و برداشت از آب‌های زیر زمینی می‌شود. در زمان کشاورزی برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی تاثیر مستقیمی بر آبخوان و نرخ فرونشست می‌گذارد. بنابراین در کشور ما پدیده فرونشست بیش از کشورهای معتدله و یا پر آب با نرخ بالایی در سال اتفاق می‌افتد و موضوع حیاتی است.

پدیده فرونشست موضوع تازه‌ای نیست و در دنیا این پدیده را سال‌ها پیش شناخته‌اند و برایش راهکارهای عملیاتی ارائه و اقدام کرده‌اند.

در کشور ما این پدیده سال‌های درازی است که وجود داشته و با اینکه اولین بار به صورت رسمی سازمان نقشه‌برداری کشور آن را در اوایل دهه ۸۰ اندازه‌گیری و اطلاع‌رسانی کرد اما از دهه ۸۰ تاکنون اقدامات و برنامه‌ریزی‌های مدون عملیاتی در این زمینه انجام نشده است.

دستگاه‌ها وارد عمل شوند

یحیی جمور معاون فنی سازمان نقشه‌برداری در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایرنا دراین‌باره گفت: اوایل دهه ۸۰ بعد از اندازه‌گیری های تکراری شبکه ترازیابی کشور توسط این سازمان در برخی از مناطق کشور و به طور ویژه درمنطقه جنوب و جنوب غرب تهران (دشت شهریار) به اختلافات بسیار زیاد چند متری بین دو سری تراز یابی که به فواصل زمانی ۱۰ تا ۱۶ سال انجام شد، برخورد کردیم.

وی ادامه داد: این اختلافات نشان می‌داد که در این فاصله زمانی بین دو اندازه‌گیری سطح زمین تا چند متر پایین رفته است، در مطالعات تکمیلی بعدی مشخص شد این کاهش ارتفاع ناشی از پدیده‌ای به نام فرونشست است و علت عمده آن برداشت بی‌رویه از ذخایر آب‌های زیر زمینی است.

جمور تصریح کرد: بعد از اینکه سازمان نقشه‌برداری کشور این موضوع را طی گزارش‌های رسمی اعلام کرد، دستگاه‌های مختلف به موضوع فرونشست توجه نشان دادند و در همان زمان کارگروهی فعال و دبیرخانه آن در سازمان زمین‌شناسی کشور مستقر و موضوع فرونشست در کشور شناخته‌تر شد.

وی افزود: پس از آن روز به روز مطالعات در این زمینه افزایش یافت و سازمان‌ها و دانشگاه‌ها نیز بیشتر به این موضوع متمرکز شدند و تاکنون نیز ادامه ادامه دارد.

این مقام مسئول درباره برنامه‌ریزی‌های انجام شده در مورد فرونشست، گفت: تا سال گذشته بدون تکلیف و برنامه مشخصی سازمان نقشه‌برداری و برخی از دستگاه‌ها بدون برنامه‌ریزی نسبت به مطالعه فرونشست در مناطق مختلف اقدام می‌کردند ولی اکنون با تعیین مسئولیتی که از سوی سازمان مدیریت بحران کشور صورت گرفت، سازمان نقشه‌برداری متولی و مسئول رسمی تهیه نقشه‌های فرونشست سطح زمین شده است.

جمور عنوان کرد: سازمان نقشه‌برداری کشور الگو و نرخ فرونشست سطح زمین را از نگاه هندسی در قالب اطلس‌های فرونشست و سازمان زمین‌شناسی نیز پس از آن به پدیده‌شناسی و تهیه نقشه‌های خطر فرونشست پرداختند که این توافق و تقسیم وظایف طی نامه‌ای رسمی توسط سازمان مدیریت بحران کشور ابلاغ شده است.

معاون سازمان نقشه‌برداری تصریح کرد: تاکنون بیش از ۳۰ اطلس از مناطق مختلف مانند قزوین، فارس، تهران، کرمان، آذربایجان و همدان تهیه و به سازمان‌های مرتبط اعم از سازمان مدیریت بحران کشور، وزارت کشور، وزارت‌خانه‌های راه و شهرسازی، جهاد کشاورزی، سازمان برنامه و بودجه و کشور و مسئولان استانی (استاندار و نمایندگان مجلس) ارسال شده است.

وی با بیان اینکه سازمان نقشه‌برداری تنها در اطلاع‌رسانی مسئولیت دارد، اظهار کرد: پس از آن اقدامات لازمی که باید برای تثبیت و کاهش نرخ فرونشست انجام شود بر عهده سایر دستگاه‌ها از جمله وزارت نیرو، وزارت کشور و جهاد کشاورزی است.

جمور عنوان کرد: این سازمان همچنان در به‌روزرسانی نقشه‌های فرونشست قبلی و بررسی مناطق جدیدتر فعال است، نرخ فرونشست در ماه‌های مختلف سال متفاوت و به عوامل مختلفی اعم از میزان بارش و برداشت آب بستگی دارد و به همین دلیل در تولید اطلس‌های فرونشست عمدتاً از داده‌های یک بازه زمانی دو ساله استفاده می‌شود.

تخریب آبخوان‌ها مهم‌ترین خسارت فرونشست

معاون سازمان نقشه‌برداری تصریح کرد: فرونشست در تمامی کشورها وجود دارد، برخی فرونشست را زلزله تدریجی و خاموش می‌شناسند که آثار تخریبی ناشی از آن در طولانی‌مدت می‌تواند بیشتر و مخرب‌تر از زلزله باشد.

جمور توضیح داد: از آنجا که زلزله به طور ناگهانی و در یک مقطع زمانی کوتاه اتفاق می‌افتد آثار آن به صورت چشمگیر و گسترده است اما در فرونشست کمتر کسی از میزان تخریب آن آگاهی دارد ولی قطعاً آثار تخریبی این پدیده در درازمدت جبران‌ناپذیر است.

وی ادامه داد: خسارت اصلی در زیر سطح زمین و آبخوان در حال رخ دادن است، زمانی که آب از آنها تخلیه می‌شود و دیگر آبی باقی نماند، آبخوان از بین می‌رود. با تخریب آبخوان ها حتی اگر در کشور آب فراوان نیز وجود داشته باشد، امکان ذخیره آن توسط آبخوان وجود ندارد بنابراین در آینده‌ای نه چندان دور دشت‌های کشاورزی که با پدیده فرونشست روبه‌رو هستند از بین خواهند رفت.

معاون فنی سازمان نقشه‌برداری با توضیح اینکه فرونشست یک پدیده چندوجهی است، اظهار کرد: فرونشست علاوه بر تخریب آبخوان، در سطح زمین نیز آثار مخربی به دنبال دارد و باعث آسیب به تاسیسات سطحی، تغییر شیب سطح زمین و در برخی مناطق ایجاد فرو چاله می‌شود.

وی توضیح داد: در جنوب غربی تهران محدوده فرونشست به داخل بافت شهری کشیده شده و شهرداری تهران نیز درگیر این موضوع است، به طور مشخص نقشه‌ها نشان می‌دهند که مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ پایتخت در محدوده فرونشست قرار دارند.

به گفته جمور همچنین ساختمان‌ها، خطوط مترو و پل‌ها، خطوط نفت و گاز نیز تحت تاثیر قرار دارند و به طور کلی، زمانی که سطح زمین پایین می‌رود، هر تاسیساتی که زیر و روی آن قرار دارد را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این مقام مسئول در سازمان نقشه‌برداری عنوان کرد: شکاف‌هایی که بر اثر فرونشست در سطح زمین ایجاد می‌شوند، آثار تخریبی بالایی دارند و لازم است دستگاه‌های ذیربط از جمله مرکز تحقیقات راه و شهرسازی درباره آن پژوهش‌های لازم را انجام دهند تا میزان خسارات مشخص شود.

جمور یادآور شد: با توجه به ساختار زمین‌شناسی و جنس خاک برای برخی مناطق مختلف (شهریار) نرخ فرونشست سالانه ۲۰ سانتی‌متر است که عدد بزرگی محسوب می‌شود و احتمال می‌رود در برخی مناطق دیگر به دلیل جنس و دانه‌بندی خاک با همان میزان برداشت آب، نرخ فرونشست کمتر باشد.

مقابله با فرونشست؛ کلاف سردرگم

وی درباره راهکارهای مقابله با فرونشست عنوان کرد: برخی مواقع بحث تغییر الگوی کشت یا اصلاح آبیاری مطرح می‌شود که راه‌های مناسبی برای کاهش یا تثبیت نرخ فرونشست است اما این موضوع به یک کلاف سردرگم تبدیل شده و تا به امروز هیچ تصمیم قاطعی برای مقابله با فرونشست اتخاذ نشده است.

جمور در پاسخ به اینکه آیا می‌توان در این زمینه از تجربه دیگر کشورها الگوبرداری کرد، گفت: در کشورهای توسعه یافته به دلیل داده‌برداری‌های منظم در مدت زمان کوتاهی متوجه این مسئله شده‌اند و به فکر مقابله با آن افتاده‌اند و نرخ تثبیت شده است، البته مقابله با فرونشست و دیگر پدیده‌های طبیعی نیازمند برنامه‌ریزی صحیحی در مدت زمان معقول است، این نکته را هم باید در نظر گرفت که در کشورهای توسعه‌یافته، به همان اندازه که آب به آبخوان تزریق می‌شود، برداشت صورت می‌گیرد.

معاون فنی سازمان نقشه‌برداری تصریح کرد: اکنون در کشور بیش از میزان ذخیره آب، در آبخوان‌ها آب برداشت می‌شود و اگر همین امروز برای برقراری این تعادل تصمیم‌گیری شود (به میزان برداشت، آب تزریق شود) در این شرایط آبخوان حفظ می‌شود و نرخ فرونشست نیز کاهش می‌یابد اما آبخوان‌های از بین رفته احیا نمی‌شوند و به طور کلی، مقابله با فرونشست به اراده ملی تمامی نهادهای مرتبط اعم از وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، وزارت راه و شهرسازی و سازمان محیط زیست، نیازمند است.

وی با بیان اینکه موقعیت جغرافیایی ایران روی فرونشست نیز تاثیرگذار است، اظهار کرد: ایران در منطقه‌ای با اقلیم خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته است که نیاز به آب در آن بسیار احساس می‌شود اما به میزان بسیار زیادی آب برداشت صورت می‌گیرد.

جمور ادامه داد: در کشورهایی که رواناب بسیار زیادی وجود دارد نیاز چندانی به آب زیر زمینی نیست و فرونشست بی‌معناست.

معاون سازمان نقشه‌برداری تصریح کرد: قرار گرفتن کشورها در هر اقلیمی روی مصرف آب زیرزمینی و در نهایت بروز پدیده فرونشست تاثیرگذار است، زمانی‌که آب به اندازه کافی در سطح زمین وجود نداشته باشد برای تامین آن سراغ آب‌های زیر زمینی می‌رویم و اکنون مطالعات به سمتی می‌رود که علاوه بر آب‌های زیرزمینی که تا چند صد متری زیر زمین عمق دارد، روی آب‌های ژرف یا باستانی با چند کیلومتر عمق مطالعه می‌شود تا از آنها استفاده کنند و همین موضوع نیاز شدید کشور به آب را نشان می دهد.