رودخانه‌ها یکی از منابع زیست محیطی مهمی هستند که به دلیل جریان داشتن در مسیرهای نسبتاً طولانی و مواجه شدن با شرایط و فعالیت‌های مختلف طبیعی و ساخته دست بشر مورد آسیب قرار می‌گیرند و بستری ناپایدار را پدید می‌آورند. از جمله این ناپایداری‌ها، تخریب کف بسترو نیز دیواره‌های رودخانه‌ها است و به همین دلیل رودخانه‌ها برای پایداری خود نیازمند ساماندهی و دیواره سازی هستند.
مهندسی رودخانه در استان گلستان شامل هشت پروژه است که نقشه برداری، مطالعات تعیین حد بستر و حریم، رپرگذاری، حفاظت از مجاری آبی، اخد سند بسترها، آموزش، اطلاع رسانی و نصب تابلوهای هشدار دهنده، دیواره سازی و تثبیت بستر، لایروبی و ساماندهی رودخانه از جمله این پروژه‌ها است.
یکی از این پروژه‌ها، دیواره سازی و تثبیت بستر رودخانه‌ها است.
در رودخانه‌های جوان که خصوصیاتی از جمله اختلاف ارتفاع زیاد و در نتیجه شیب تند دارند جریان آب به دلیل انرژی و سرعت زیاد، ضمن حمل رسوبات دانه درشت نسبت به کف شکنی بستر رودخانه اقدام می‌کند و این کف شکنی که باعث تعمیق بستر رودخانه می‌شود، سازه‌های تقاطعی داخل رودخانه رودخانه‌ها مانند پل‌ها، سدهای انحرافی و لوله‌های عبور شریان‌های حیاتی مانند گاز و آب را تحت تأثیر قرار داده و با خالی کردن پی آنها موجب سرنگونی شأن را فراهم می‌کند. لذا فرسایش کف بستر رودخانه عمدتاً در رودخانه‌های جوان که بستر آنها به حالت تعادل نرسیده دیده می‌شود و بستر رودخانه به علت شیب تند و سرعت زیاد جریان فرسایش یافته و مواد شسته شده به پایین رودخانه منتقل می‌گردد.
تعمیق رودخانه‌ها اثر مخربی بر روی سفره‌های آب زیرزمینی نیز دارد. به این شکل که لایه‌های درشت دانه آبدار کف و دیواره رودخانه‌ها که در حالت عادی توسط آب رودخانه تغذیه شده و آب را به سفره‌های آب زیرزمینی منتقل می‌کند، در اثر کف شکنی رودخانه‌ها بالا مانده و عملاً آبخوان‌ها از این بخش تغذیه نمی‌شوند. چاه‌های متأثر از این آبخوان‌ها نیازمند به عملیات کف شکنی با صرف هزینه زیاد و نیز هزینه‌های جاری بیشتر در زمینه خرید و بهره برداری از منصوبات قوی‌تر و نیز هزینه بیشتر برق و سوخت می‌شوند.
تثبیت بستر رودخانه‌های جوان به وسیله سازه‌های عرضی و با هدف عدم کف شکنی این گونه رودخانه‌ها از طرفی و بالا آوردن کف رودخانه‌هایی که از حد معمول پایین‌تر افتاده اند، صورت می‌گیرد.
راه حل معمول برای تثبیت بستر رودخانه احداث شیب شکن در طول بازه رودخانه از جنس بتون یا گابیون است. به مرور زمان رسوبات بین این سدهای کوتاه ته نشین می‌شود و در نتیجه یک شیب ملایم در کف رودخانه ایجاد می‌گردد.
احداث سدهای انحرافی و نیز ایجاد پی مناسب برای سایر سازه‌های تقاطعی که توسط دستگاه‌های اجرایی با مجوز شرکت آب منطقه‌ای احداث می‌شود نیز در راستای این هدف است. تثبیت بستر رودخانه های جوان استان مانند محمد آباد، زرین گل، قره چای، دوغ و.... از الزامات استان گلستان است.
از طرف دیگر برای رسیدن دیواره رودخانه‌ها به شیب پایدار به تدریج دیواره‌های رودخانه نیز به درون رودخانه‌ها ریزش کرده و عرض زیادی ایجاد می‌کند که برای عبور جریان معمول آب، نیازی به آن نیست. فرسایش دیواره رودخانه‌ها باعث بروز خسارات در زمین‌های اطراف رودخانه و سازه‌ها شده و حریم کاذبی برای رودخانه‌ها به وجود می‌آورد و به این ترتیب از پتانسیل زمین‌های قابل استفاده اطراف رودخانه‌ها کاسته می‌شود.
راه حل در این زمینه، تثبیت سواحل و دیواره سازی رودخانه‌ها است به این منظور که رودخانه در مجرای اصلی خود هدایت شده و از آسیب رساندن به دیواره‌های رودخانه‌ها و اراضی مجاور آن اعم از اراضی زراعی و سایر کاربری‌ها، جاده و دیگر تأسیسات زیربنایی جلوگیری می‌شود.
تثبیت سواحل رودخانه‌ها به دو روش مستقیم و غیرمستقیم صورت می‌گیرد.
در روش مستقیم (ایجاد سازه‌های طولی) از سازه تثبیت کننده به طور مستقیم و به شکل پوشش بدنه بر روی ساحل استفاده می‌شود که به انواع مختلف از جمله: دیواره سنگی – ملاتی، دیواره‌های بتون مسلح، پوشش بدنه‌ای سنگریزه ای، روکش توری- سنگی، کیسه‌های مخلوط ماسه و سیمان یا بتن خشک، روش بیولوژیکی و … تقسیم بندی می‌شود.
تثبیت رودخانه‌ها در روش غیرمستقیم توسط احداث سازه‌های عرضی یا آبشکن (اپی) در طول ساحل فرسایش پذیر انجام می‌گیرد. در این روش یک سری آبشکن به طور متوالی و عمود بر مسیر جریان رودخانه ساخته می‌شوند. این آب شکن‌ها از یک سمت به ساحل رودخانه متصل شده و تا مسافتی در داخل بستر رودخانه به جلو می آیند و باعث جلوگیری از ضربه زدن آب به دیواره و فرسایش آن می‌شوند.
به همین دلایل و سایر عوامل هنگامی که دیواره سازی توسط دستگاه‌های دیگر به جز شرکت آب منطقه‌ای صورت می‌گیرد می‌بایست مجوز شرکت آب منطقه‌ای اخذ شود.
همچنین هر گونه دیواره سازی در رودخانه‌های جوان به دلیل عملیات کف شکنی پای رودخانه در صورتی که پی مناسب و زهکشی فنی و کف بند در فواصل مناسب نداشته باشد موجب می‌شود که پس از مدتی دیواره سرنگون شده و امکان خسارت به پایین دست را نیز بوجود آورد، لذا این موضوع باید مورد توجه سازندگان قرار گیرد.
در برخی از نقاط دنیا در سنوات گذشته به جهت پاکیزگی شهری نسبت به بتون کردن کف بستر رودخانه اقدام می‌شد که در حال حاضر با توجه به مشکلاتی که این روش بوجود آورده است، از جمله جلوگیری از نفوذ آب به آبخوان‌ها و خسارت به پایین دست به دلیل ازدیاد سرعت آب منسوخ شده است. این گونه بازه‌ها با تخریب بتون به کف طبیعی رودخانه تبدیل شده اند و لذا در شهرهای استان گلستان نیز نباید این اشتباه صورت گیرد در این موقع راه حل اصولی احداث کف بند عرضی است.
در مجموع رودخانه‌های داخل استان گلستان تا انتهای سال ۱۳۹۶ حدود ۵۰ کیلومتر دیواره سازی انجام شده است که یا توسط شرکت آب منطقه‌ای و یا با مجوز این شرکت توسط دستگاه‌هایی مانند شهرداری‌ها، راه و شهرسازی و یا توسط مجاورین رودخانه‌ها صورت پذیرفته است.
در بازه‌های مختلفی از رودخانه‌ها به طول حدود ۸۰۰ کیلومتر مطالعات فاز دوم به منظور شناسایی نقاط آسیب پذیر و طراحی دیواره‌ها صورت گرفته است و با توجه به اینکه در مطالعات انجام شده حدود ۴ درصد بازه‌های رودخانه‌های استان نیاز به دیواره سازی دارد، میزان طول مورد نیاز دیواره سازی در کل ۲۸۵۰ کیلومتر رودخانه حدود ۱۲۰ کیلومتر برآورد می‌گردد، که با توجه به نیاز دیواره سازی در دو طرف رودخانه این مقدار ۲۴۰ کیلومتر محاسبه می‌شود.
همچنین با توجه به اینکه هر متر دیواره سازی با پی مناسب و مصالح مورد نیاز با ارتفاع ایمن و کف بند لازم، حدود ۵ میلیون تومان نیاز دارد، برای این ۲۴۰ کیلومتر ۱,۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است.
به عبارت دیگر چنانچه بخواهیم این حجم عملیات در طول یک برنامه ۵ ساله توسعه به انجام برسد و از خسارات اشاره شده به استان گلستان جلوگیری شود، نیاز به سالانه ۲۴۰ میلیارد تومان به مدت ۵ سال است.
نظر شما