بازار کرمان در عصر تیموریان و با بنا نهادن بازار اختیاری شکل گرفت و پس از آن در مقاطع مختلف تاریخی قسمت‌های گرانبهایی به این مجموعه تاریخی افزوده شد شده طوری که امروز کرمان به گواه تاریخ دارای بزرگترین راسته بازار کشور است.
بازار کرمان با هزار و ۲۰۰ متر فضای مسقف البته به جز بازار مظفری به صورت شرقی، غربی از میدان ارگ آغاز شده و به خیابان میرزا رضای کرمانی در آنسوی میدان شهدا یا همان مشتاق ختم می‌شود.
وجود گنجینه و آثار تاریخی فراوان چون بازار گنجعلیخان، مجموعه وکیل، سرای سردار، قیصریه‌ها و بازار مسگری، آب انبارها و غیره بازار کرمان را غنایی دوچندان بخشیده است.
میدان ارگ به عنوان نقطه آغاز ورود به بازار کرمان شناخته می‌شود و موج جمعیتی که در حال خرید و فروش کالا هستند توجه هر رهگذری را در این مکان به خود جلب می‌کند.
سراسر بازار از مغازه‌ها و البته دست فروشانی که هر کدام به نوعی کالاهایی را برای فروش به مردم عرضه کرده اند، سرشار است؛ این راسته به میدان مشتاقیه شهر کرمان ختم می‌شود.
هر بخش از بازار کرمان در زمان یکی از فرمانروایان این شهر ساخته شده است، بازار سرپوشیده کرمان یکی از منحصر بفرد ترین بازارهای ایران به شمار می‌رود و به دلایل مختلف از جمله طولانی بودن و ساخت بنا شهرت جهانی یافته است.
محل اصلی خرید و فروش مردم کرمان به چندین بخش تقسیم می‌شود که می‌توان از بازار ارگ به عنوان نخستین بخش بازار سرپوشیده کرمان نام برد که این بخش از میدان ارگ آغاز و تا چهار سوق گنجعلی خان کشیده شده و در اصل به ۲ بخش فرعی‌تر بازار نقارخانه و بازار سراجی، تقسیم می‌شود.
طول بازار را که به پیش می‌روی بعد از بازار ارگ به چهار سوق گنجعلی خان می‌رسی، اینجا درست محل تقاطع دو راسته بازار است که به این نام معروف شده و پرجمعیت‌ترین مکان بازار با گچبری هایی هنرمندانه و نقاشی‌های زیبا آذین بسته شده است.
گنبدهای بازار قبل از معماری جدید و معماری غربی، به هم پیوسته بودند و بازار از مرتفع‌ترین بناهای شهر بعد از مسجد جامع به شمار می‌آمد ولی بعد از آن گنبدها بصورت جداگانه بنا شدند.
خنکای هوا حتی در گرمای سوزنده تابستان به دلیل نوع معماری این بنا آدمی را به ماندن در زیر این سقف گنبدی راغب تر می‌کند چرا که ساخت گنبدی شکل سقف‌ها در مناطقی کویری مانند کرمان نوعی معماری سازگار با محیط است.
همان طور که طول بازار را پیش می‌روی در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان به قطعه بعدی بازار که همان بازار گنجعلی خان است می‌رسی، این قطعه که تا بازار اختیاری ادامه دارد و از سبک معماری عصر صفوی بهره می‌برد.
این قطعه از بازار، گردشگران زیادی را به خود فرا می‌خواند زیرا در سمت راست این قطعه حمام تاریخی گنجعلی خان خودنمایی می‌کند و ۱۸ مغازه در این بازار وجود دارد و سمت چپ بازار طاق نماها جلوه‌ای خاص به این مکان بخشیده است.
حمام گنجعلیخان یکی از بناهای مجموعه گنجعلیخان در شهر کرمان است که در سال ۱۰۲۰ ه. ق (۱۶۱۱ میلادی) ساخته شده و گنجعلی بیک، ملقب به گنجعلیخان از حاکمان کرمان در زمان شاه عباس بود که کارهای عمرانی مهمی در کرمان انجام داد.
سر در حمام، که بخشی با نقاشی‌های عهد صفوی زینت شده و کتیبه شعری به خط نستعلیق بر سنگ مرمر حک شده و مصرع آخر آن، سال اتمام بنا را با تبدیل به حروف ابجد نشان می‌دهد، 'کسی نداده نشان در جهان چنین حمام'، که سال (۱۰۲۰ ه. ق) را نشان می‌دهد.
بعد از این قسمت بازار به بازار اختیاری به عنوان چهارمین قسمت بازار کرمان می رسیم این قطعه از انتهای بازار جنوبی گنجعلی خان آغاز می‌شود و تا اول بازار وکیل ادامه دارد و
در قسمت چپ بازار اختیاری و در غرب مدرسه گنجعلیخان واقع شده و در قرن یازدهم هجری قمری از درآمد موقوفه گنجعلیخان به سعی عبدالباقی تاجر کشانی به اتمام رسیده است.
مدرسه شیخیه، سه بازارچه سرداری و در انتهای آن حمام یا چایخانه سنتی وکیل از جمله آثار موجود در این قطعه است.
بعد از آن در انتهای بازار اختیاری و مجموعه وکیل واقع شده است این مجموعه تاریخی به دستور محمداسماعیل خان وکیل المک حاکم کرمان در سال ۱۲۸۲ ه. ق (۱۸۵۶ میلادی) و پسرش مرتضی قلی خان وکیل ثانی و اولادش مجموعه بزرگی شامل کاروانسرا، بازار، حمام، مسجد را ساخته که هنوز هم به نام وکیل خوانده می‌شود.
چند بازارچه متقاطع نیز بعد از بازار سردار را تشکیل می‌دهند؛ این بازارچه‌ها با سه راسته اصلی که در حاشیه بازار قرار دارند به بازار اختیاری متصل می‌شود که بیشتر در این قسمت مغازه‌های پارچه فروشی به چشم می‌خورد.
بازار مظفری نیز از انتهای بازار وکیل آغاز و به خیابان میرزا رضای کرمانی ختم می‌شود، بازار مظفری جزو مجموعه امیر محمد مظفر است و از پدیده‌های این بخش از بازار می‌توان از تکیه (صفه) عزاخانه، بازار قدمگاه و مسجد جامع کرمان نام برد.
مسجد جامع کرمان که به نام مسجد جامع مظفری نیز شهرت دارد در همسایگی مشتاقیه است، این مسجد توسط بازار مظفری، بازار قدمگاه، خیابان شریعتی و میدان مشتاق محصور شده و این بنا که در دوران حکومت امیر مبارزالدین محمد مظفر سر سلسله آل مظفرساخته شده از مساجد چهار ایوانی است که دارای سردر رفیع، صحن، ایوان و شبستان است.
بعد از آن به بازار قلعه محمود به عنوان نخستین بخش بازار شمالی - جنوبی می رسیم، این بازار در جنوبی ترین بخش واقع شده که به نخستین بخش از آن بازار دروازه ریگ آباد می‌گویند و این بازار، نیز از خیابان امام خمینی (ره) رو به روی بازار قلعه محمود آغاز و به چهار سوق گنجعلی خان ختم می‌شود.
مجموعه بازار کرمان شامل بازارهای دیگری همچون بازار قدمگاه، بازار عطاری، بازار مسگری، بازار زرگری، بازار سردار، بازار کفاش‌ها و غیره است که هنوز برغم گذشت زمان و در دنیای ماشینی کنونی از رونق تجاری و اقتصادی خاصی برخوردار است.
در این مجموعه بازار نیز آثار تاریخی همچون آب انبار علیمردان خان پسر کوچک گنجعلیخان در ضلع غربی میدان، داخل بازار مسگری غربی و روبروی مدرسه گنجعلیخان واقع شده که از معماری جالبی برخوردار است.
بازار مسگری نیز خود به دو بخش شمالی و غربی تقسیم می‌شود، این بازار در شمال میدان گنجعلیخان قرار دارد و در غرب آن چهار سوق مسگری واقع شده است و شرق آن به بازار کلاه مالی متصل می‌شود که طول این بازار ۸۸ متر و عرض آن شش متر است.
در جنوب بازار مسگری غربی نیز چهار سوق گنجعلیخان قرار دارد و شمال آن چهار سوق مسگری واقع شده و ۴۳ متر در پنج و نیم متر است.
وجود کاروانسرای هنود یا هندوها در بازار بیانگر رونق گذشته این مکان همچون حال است این اثر تاریخی در نیمه دوم قرن نوزدهم توسط انگلیسی‌ها احداث شده و بعدها به منظور تجارت در اختیار هندوها قرار گرفت.
مجموعه ابراهیم خان نیز جزئی از تاریخ بازار کرمان است، این مجموعه توسط ابراهیم خان ظهیرالدوله که از سال ۱۲۱۸ تا ۱۳۴۰ ه. ق در دوره فتحعلی شاه قاجار حاکم کرمان بوده، ساخته شده و شامل بازار قیصریه، حمام، آب انبار و مدرسه است.
صفه عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان و مسجد چهلستون هر یک مساجدی هستند که با نام بازار اصلی خود که جزئی از بنای آن هستند نامیده می‌شوند و از شکل خاص هر یک از حمام‌ها یا مسجدها در بازارهای مختلف می‌توان نوع معماری دوره ایجاد شأن را بررسی و به نتایج جالبی رسید.
این اثر تاریخی در حالی هنوز پویا و سرزنده است که بسیاری از حرفه‌های قدیمی مشغول در آن از رونق افتاده و جای خود را به سایر مشاغل داده اند به عنوان نمونه می‌توان به مشاغلی مانند شال بافی، گیوه دوزی، نمدمالی و کلاه دوزی اشاره کرد که حالا جای خود را به طلافروشی‌ها داده اند.
حالا بازار کرمان به عنوان نبض تپنده اقتصاد این شهر با بروز و ظهور خیابان‌های جدید التاسیس و البته بی توجهی به بافت منسجم قدیمی اطراف آن در خطر است می‌طلبد مسئولان امر در راستای تحکیم این حیات برنامه ریزی و تلاش کنند.
گرچه متولیان امور گردشگری و عمران شهری کرمان گهگاهی و در برهه‌ای از زمان اقدامات مرمتی را در بخش‌هایی از بازار انجام داده اند ولی این بازار که چند قرن از آوازه اش به عنوان یک نقطه محل مبادلات تجاری ملت‌های گوناگون می‌گذرد شایسته توجه بیشتر برنامه ریزان است تا بتوان همچنان از این یادگار طولانی نسل‌ها صیانت و حفاظت شود.
وجود این بازار تاریخی و ارزشمند که توالی تاریخ را در کارنامه خود به یادگار دارد و عنوان طولانی‌ترین "راسته" را در میان بازارهای قدیمی کشورمان دارد و به نوعی به تعدد کارونسراهایش هم شهره است و در یک کلان می‌توان از آن به عنوان گل سرسبد آثار تاریخی کرمان نام برد یک ثروت خدادادی در حوزه گردشگری است که متولیان امور باید با پاس داشتن این ثروت تکرار نشدنی در راستای حفظ آن تلاش مضاعفی داشته باشند و بطور جد از رو به تخریب نهادن آن جلوگیری کنند.
بازار بزرگ تاریخی کرمان به عنوان طولانی‌ترین راسته بازار ایران در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۳۸۵۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و این بنا از اهمیت و جایگاه اقتصادی، گردشگری و فرهنگی بسیاری بین مردم استان کرمان برخوردار است.
گزارش: نجمه حسنی
۳۰۲۹/ ۵۰۵۴
نظر شما