مبدأ خط سیری که حضرت رضا (ع) به دستور مأمون از آن جا عبور کرده مدینه و مقصد آن مرو بود؛ مسیری که یکی از راه‌های متداول آن زمان به شمار می‌رفت و از بصره و از طریق سوق الاهواز (اهواز) به فارس و سپس از راه کویر و بیابان ایالت‌های فارس و خراسان می‌گذشت و به مرو ختم می‌شد. راه دیگری که در آن زمان متداول بود از مدینه به سمت کوفه و مدینه السلام (بغداد) می رفت و سپس از آن جا به سمت ری، قم و خراسان و بالاخره به مرو منتهی می‌شد، این خط سیر اخیر از سه شهر حسّاس کوفه، بغداد و قم می‌گذشت.
شهر کوفه همواره شاهد قیام‌ها و نهضت‌های علویان ضد حکّام بنی امیه و بنی عبّاس بود. بغداد زیر سیطره عبّاسیان متعصّب و مخالفان سیاسی مأمون اداره می‌شد و شهر قم، از معدود شهرهای ایران به شمار می‌رفت که تمایلات شیعی در آن رواج داشت و محبّت به خاندان علی بن ابی‌طالب (ع) موج می زد.
مسیرحساب شده و زیرکانه برای سفر امام رضا (ع) از مدینه به مرو
از این رو مسیری که مأمون برای انتقال امام رضا (ع) از مدینه به مرو انتخاب کرد از دیدگاه جغرافیای طبیعی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی حساب‌شده و زیرکانه بود. بررسی جغرافیای تاریخی هجرت علی بن موسی الرضا (ع) و حوادث میان آن، نمایانگر ماهیّت ولایتعهدی آن حضرت است. ایشان در طول سفر همواره اقداماتی انجام داد که مآلاً (در نهایت) به افشای اهداف مأمون از طرح ولایتعهدی و اعلام مواضع خود نسبت به پیشنهاد مأمون انجامید. این اقدامات از ابتدای سفر آغاز شد و در طول سفر در فرصت های مغتنم ادامه می یافت تا هنگامی که حضرت به مرو رسید. مواضع امام بعد از پذیرش تحمیلی ولایتعهدی شدیدتر و سرانجام منجر به شهادتش شد.
۱- «قَدَمگاه» در لغت به معنی جای نهادن قدم و مکانی است که جای پای بزرگان واولیای خداوند به آنجا رسیده باشد؛ به معنای خاص به جاهایی که اثر پایی در سنگ و جز آن پدیدار است و گمان برند جای پای پیامبری یا امامی است. نظیر مکان قدمگاه آدم در سراندیب که اول قدم حضرت آدم (ع) روی زمین در آنجا رسیده است و در موضوع بحث ما به اماکنی که امام رضا (ع) درآنجا قدم نهاده است، اطلاق می شود.
منزلگاه نیز به جای فرود آمدن یا اقامت کردن مسافران گفته می شود که گاه به این اماکن کاروان‌سرا، رباط، کاروانخانه، اتراقگاه، مهمانخانه، اردوگاه وخان نیز گفته شده است. هرچند تفاوت هایی میان رباط با مهمانخانه و اردوگاه با کاروان‌سرا وجود دارد که خارج از بحث ماست. با وجود این، برخی مفهوم منزلگاه را نیز با قَدَمگاه یکسان برشمرده اند. درحالی هرکدام کابرد و کارکرد های متفاوتی دارند. منزلگاه به معنی منازل یا مراحل میان راه بین دو شهر یا ولایت است؛ هرچند ممکن است در آنجا کاروانسرایی وجود نداشته باشد. اما به طور متعارف در منزلگاه های در مسیر راه ها آب آشامیدنی، پناهگاه، سایبان، اسباب استراحت و نظایر آن وجود داشته است.
در راه‌های شرقی ایران به دلیل مهمان‌نوازی منزلگاه و رباط هایی را برای مسافران می‌ساختند؛ به عنوان مثال، ابن حوقل (متوفی بعد از سال ۳۶۷ه. ق) در صورة الارض از مردی صاحب کرم از آل مرزبان نام می برد که رباط هایی ساخته و ماده گاوهایی شیرده آنجا وقف کرده و افرادی را مأمور کرده بود تا شیر گاوها را بدوشند و به مسـافران بدهنـد. در گـذرگاه‌ها و منـازل خوزستان نیز منابع آب برای مسافران تشنه می‌ساختند. از منزلگاه یا محل عبور یا توفقگاه و مکان حضور امام رضا (ع) در بسیاری شهرها؛ نظیر بصره، اهواز و دیگر شهرها گزارش‌های قابل اعتمادی دردست است. ولی به این اماکن لفظ قَدَمگاه به معنای خاص اطلاق نمی شود.
۲- قدمگاه امام رضا (ع) نزدیک نیشابور، مشهورترین قدمگاه حضرت است. هنگامی که حضرت رضا (ع) وارد نیشابور شد، درمکانی توقف کرد که درچند قرن اخیر به قدمگاه معروف است. در برخی متون لفظ قدمگاه به بارگاه امام رضا (ع) در طوس نیز اطلاق شده که غیر ازقدمگاه معروف در نیشابور است. چنانچه معین الدین محمد زمچی اسفزاری، درگذشته سال ۸۸۹ هجری در روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات، نقل کرده است.
ده سرخ یا قریه حمراء در مسیر راه نیشابور به طوس یکی از مناطقی است که امام رضا (ع) از آنجا عبور کرده است. برخی مکان و موقعیت ده سرخ را به نقل از شیخ صدوق «حمرار» و در تطبیق با نام کنونی اش قدمگاه امام رضا (ع) و نرسیده به نیشابور دانسته اند؛ اما شیخ صدوق (متوفی ۳۸۶ ه.ق) درعیون أخبار الرضا (ع) و سایرمنابع چنین مطلبی را بیان نکرده اند. در بیشتر منایع روایی موقعیت ده سرخ یا «قریه حمراء» را درمسیر راه نیشابور به طوس و مکان بیان روایتی از امام رضا (ع)، نزدیک یا حوالی ده سرخ و موقعیت مکانی کوه سنگ تراشان، پس از ده سرخ حوالی سناباد دانسته شده و از ده سرخ به عنوان قدمگاه یا اصطلاحات نظایر آن نام نبرده اند؛ بلکه محل عبور، توفقگاه یا مکان حضور امام رضا (ع) است
جغرافی نگاران قرون اولیه، تمام منازل میان نیشابور تا طوس و از آنجا تا مرو را در عصر خود بیان کرده و فاصله میان آنها را برحسب فرسنگ یا مرحله برشمرده اند. در مصادر تاریخی و تواریخ محلی متقدم نام اولیه قدمگاه نیشابور را نیافتم. در برخی منابع متاخر، گاه «دیه اسفریس» و قدمگاه، یکسان دانسته شده است. «اسپریس» یا «کوی اسفریس» یکی از محله های نیشابور بوده است. در قرن پنجم هجری در نیشابور مدرسه ای به نام علی بن عبداللّه بن احمد نیشابوری معروف به ابن ابی-الطیب (متوفی سال ۴۱۸ ه.ق) یکی از دانشمندان معاصر سلطان محمود غزنوی، درکوی اسفریس نیشابور ساخته شده است. عبد الرحمن بن إبراهیم حسینی حنبلی (متوفی به ۱۱۰۲ ه.ق) درکتاب قلائد الأجیاد فیما اتفق فی التسمیة من البقاع و البلاد علاوه بر مکان های دیگر، اسفریس را محله ای به نام «میدان زیاد» در نیشابور و منسوب به احمد بن محمد میدانی دانسته است : «میدان زیاد، محلة بنیسابور، نسب إلیها أحمد بن محمد المیدانی، صاحب کتاب الأمثال، و ابنه صاحب کتاب الأسماء و...» و نیز دیگران هم یاد کرده اند.
برخی به تناسب سخن، درباره دیوان لطف الله نیشابوری و زندگانی وی، «دیه اسفریس» را قدمگاه امام رضا (ع) دانسته اند. آقا بزرگ طهرانی (متوفی به سال ۱۳۸۹ ه. ق) درکتاب الذریعة إلی تصانیف الشیعة در شرح دیوان لطف الله نیشابوری گفته است پس از مرگ وی در دست او کاغذی یافتند که یک رباعی بر آن نوشته شده بود و سپس او را از شهر نیشابور به دیه اسفریس منسوب به قدمگاه امام رضا (ع) منتقل کردند: «قالوا و وجد فی یده بعد موته کاغذ مکتوب فیه رباعیة و انتقل من نیشابور إلی قریة إسفریس التی فیها قدمگاه المنسوب إلی الإمام الرضا، و عمر هناک بستانا یسکنها إلی أن دفن قرب جبل هناک».
عده ای بنای موجود قدمگاه را مربوط به زمان شاه سلیمان صفوی ( ۱۰۷۷- ۱۱۰۵ ه. ق) در سال ۱۰۹۱ ه.ق دانسته اند. بنای اولیه عمارت دراثر ویرانی‌ها و زلزله‌های نیشابور و این منطقه، بارها بازسازی و به تناسب در دوران مختلف از جمله در عصر پادشاهان صفوی و قاجار مرّمت شده است.
آنچه اینجا برای ما در کنار بررسی نام اولیّه توقفگاه یا قدمگاه امام رضا (ع) اهمیت دارد، درک این نکته مهم است: این منزلگاه در واقع قدمگاه امام رضا (ع) بوده و اینکه در گذشته (قبل از صفویه) وجود نداشته دلیلی برای قدمگاه ندانستن آن نیست. فارغ از علل تغییر نام های شهرها و مناطق در بسیاری موارد تاریخی پس از شهرت یافتن مکانی به نام جدید، نام اولیّه آن به تدریج فراموش و انطباق اسامی جدید و رایج با نام قدیمی آن دشوار می شود.
بعدها نقش پایی روی سنگی که امام ایستاد، حک کردند
۳- ازحضور امام رضا (ع) در قدمگاه نیشابور گزارش های متعددی در منابع تاریخی ثبت شده است امّا به مرور زمان حکایاتی درباره این مکان شهرت یافت که در منابع قابل اعتماد سابقه ندارد. این اقوال مبتنی بر آن است که امام رضا (ع) در آن مکان روی سنگی ایستاد و به نماز مشغول شد و نقش قدم وی بر آن سنگ ظاهر گشت. این گفته‌ها اساس ندارند زیرا بعدها نقش پایی به عنوان نماد قدم آن حضرت و یادمان امام رضا (ع) که در این مکان قدم گذاشته است روی سنگ حک کرده‌اند. نظیر همان سنگ و نقش در مقبره امامزاده محمّدمحروق در شهر نیشابور وجود دارد و درباره دیگر اولیای خدا در زمان های مختلف در سایر مناطق و دیگر کشورها متداول بوده است. برخی شرق شناسان نیز یادمان امام رضا (ع) در نیشابور را «سنگ مقدس» نامیده و حکایت آن را حمل برصحت کرده اند.
به عنوان مثال، نوروزعلی بن محمدباقر فاضل بسطامی (۱۲۲۷- ۱۳۰۹ ه. ق)، صاحب تحفة الرضویة می‌نویسد: هنگامی که حضرت رضا (ع) از نیشابور خارج شد، در راه به چشمه آبی رسید و در کنار آن چشمه سنگی بود، حضرت روی آن سنگ ایستاد و به نماز مشغول شد، نقش قدم مبارکش بر آن سنگ ظاهر گشت وی در ادامه به ماجرای نادر دیگری در باغ های اطراف قدمگاه نیشابور اشاره می کند که از ذکر آن خودداری می کنیم. احتمال دارد منشأ نقل تحفة الرضویة حکایتی باشد که در بحر الانساب آمده است. با این تفاوت که بحر الانساب ها منسوب به ابومخنف بن لوط بن یحیی خزاعی (متوفی ۱۵۷ ه.ق) که مولف واقعی آن هویتی مبهم دارد این واقعه را بعد از خروج حضرت از نیشابور ذکر نمی‌کند و علاوه بر این می‌نویسد: «آن روز دهم تیرماه قدیم بود» که هیچکدام در منابع تاریخی و روایی معتبر نیآمده است. کتاب بحر الانساب و نظایر آن در موارد متعددی آمیخته با اغلاط تاریخی وخرافات است.
بیشتر این رباط ها یا منزلگاه ها در مسیر راه امام، پس ازهجرت امام رضا (ع) ساخته یا درآن زمان بنا شده‌اند؛ نظیر فضل بن یحیی فضل که در خراسان چند مسجد و رباط ساخته بود اما گزارشی از حضور امام رضا (ع) در این رباط ها در مصادر ثبت و ضبط نشده است. در این میان از حضور امام رضا (ع) در «رباط سعد» منزلگاهی بین نیشابور و طوس، گزارشی در دسترس است.
۵- مسیر هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰ ه. ق، یکی از راه‌های متداول آن زمان به شمار می‌رفت و این مسیر از مدینه به بصره و از طریق سوق الاهواز (اهواز) به فارس (نه الزاما شیراز) و سپس از راه کویر و بیابان میان ایالت¬های فارس و خراسان می‌گذشت و به مرو ختم می‌شد. مامون تاکید کرده بود امام رضا (ع) را از مسیر مدینه به بصره و سپس اهواز و فارس به مرو آورند.
منزلگاه های مسیر هجرت امام رضا (ع) از مدینه تا مرو زمانی قابل طرح است که رخداد یا بیان روایتی در آنجا بیانگر عناصر زمان و مکان در منابع قابل اعتماد ثبت و ضبط شده باشد؛ نظیر روی‌دادهای شهر بصره، اهواز، نیشابور، طوس، سرخس و مرو. درباره سایر منزلگاه ها که در میان این شهرها قرار گرفته اند گزارش¬های تاریخی از راه های متداول در مسیر شرق و منتهی به خراسان و نیشابور، در عصرنزدیک به سفر امام رضا (ع) وجود دارد که نشان می دهد منازل و مراحل گذشتن از راه های آن زمان چگونه بوده است. با وجود این، در برخی از این منزلگاه ها، قدمگاه هایی به امام رضا (ع) منسوب شده که متاسفانه برخی از آنها فاقد اعتبار و آثار ضعف در آنها آشکار است و آن دسته که در خور توجه است به یک میزان اعتبار ندارند.
قدمگاه ها و یادمان های به جا مانده از سفر تاریخی امام رضا (ع) در ایران تنها در صورتی می‌تواند راهنمای سودمندی برای تعیین مسیر هجرت امام رضا (ع) قرار گیرد که از اعتبار و اصالت تاریخی برخوردار باشد.
زیرا قدمگاه هایی به آن حضرت در برخی شهرها منسوب کرده اند که هرگز امام از آن جا عبور نکرده اند و نیز برخی از ورود امام رضا (ع) به قم سخن گفته اند و اماکنی که ناظر برحضور آن حضرت است به وی منسوب کرده اند.
اختلاف نظری که در برخی آثار درباره مسیرحرکت علی بن موسی الرضا (ع) در برهه های زمانی مختلف در میان عده‌ای از مورخان و نویسندگان شکل گرفته موجب شده تاامروز استمرار یابد. این نگرش که دست کم ازقرن هفتم هجری درتاریخ نگاری زندگانی حضرت امام رضا (ع)، بدون درنظر داشتن جغرافیای تاریخی، سیاسی و طبیعی راه ها وشهرها شکل گرفته، همچنان دست¬مایه برخی مورخان متاخر شده است؛ طوری که ورود حضرت علی بن موسی الرضا (ع) به قم به باور آنان از مسلمات تاریخی محسوب می¬شود.
موضوعات تاریخی ازآن دسته موضوعاتی است که نمی توان براساس حدس و گمان یا عواطف وادراکات فردی وسلیقه ای و مصلحتی با تکیه بر یک خبر و روایت بدون تتبع و برهان و مستندات قابل اعتماد درباره آنها سخن گفت، نظریه داد و گاه برآن پا فشاری کرد. همچنان که نمی توان نظرهای گذشتگان را بدون احتجاج تاریخی انکار کرد خاصه اگر مباحث تاریخی درباره زندگانی ائمه اطهار علیهم السّلام باشد، رسالت سنگین‌تری بر دوش داریم.
پیش از این درباره نرفتن امام رضا (ع) به قم درکتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع) از مدینه تا مرو، سخن گفته و مسیر صحیح را با استناد به منابع گوناگون و متعدد روایی همراه با ادله های «جغرافیای تاریخی شهر ها» و «جغرافیای طبیعی راه ها» آورده ایم امّا باز عده‌ای تاکید داشتند امام رضا (ع) وارد قم شده یا از آن شهر عبور کرده است.
بر اساس خط سیری که جغرافی دانان قرون سوم به بعد وصف کرده اند فردی که در آن زمان از مدینه به بغداد برود، ابتدا منازل میان مدینه تا معدن نقره و سپس از آنجا به کوفه و بغداد می رود. در امتداد این راه اگر خواسته باشد به شرق سرزمین های اسلامی یا خراسان بزرگ برود، از بغداد به سمت ایالت جبال یا «عراق عجم»، و از آنجا به قرمیسین (کرمانشاه)، همدان، ساوه، ری و درادامه از طریق «شاهراه خراسان»، به نیشابور، سرخس و سرانجام به مرو می رسد.
امام رضا (ع) وارد قم شد یا نشد؟
خط سیر اخیر، مخالف مسیر هجرت علی بن موسی الرضا (ع) است و مسیری است که فاطمه معصومه علیها السّلام ازآن عبور کرده است. زیرا شهر ساوه – با تسامح قم - در مسیر این خط سیر قرار دارد و علاوه برآن عبور فاطمه معصومه علیها السّلام برخلاف سفر رسمی و مسیر تعیین شده امام رضا (ع) ازسوی مامون الزام آور نبود. مقصد نهایی آن بانوگرامی مرو بود، شهری که هرگز به آن قدم نگذاشت. وی در شهر ساوه بیمار و سرانجام در قم دفن شد.
داستان ورود علی بن موسی الرضا (ع) به قم چنین است که آن حضرت در سفر به خراسان وارد قم شد و مردم به ملاقات آن حضرت شتافتند. هر یک برای دعوت آن حضرت به خانه خود، با اصرار بر دیگری پیشی می‌گرفتند. حضرت برای رفع اختلاف به سنت رسول الله صلی الله علیه وآله وسلم هنگامی که در سال اول هجری وارد مدینه شد پیروی کرد و فرمود : «إنّ النّاقة مأمورة»، یعنی این شتر مأمور است و به هرجا برود همانجا منزل خواهیم کرد. شتر به حرکت درآمد تا کنار خانه‌ای زانو زد. صاحب آن خانه شب قبل از ورود آن حضرت در خواب دیده بود که امام رضا (ع) فردا میهمان او خواهند بود و چون رؤیای او به حقیقت پیوست در شگفت شد. آن خانه محل توجه قرار گرفت، مردم به آن محل می‌آمدند و استفاده می‌بردند. منشا بیشتر روایت های مطرح شده کتاب فرحة الغری بصرحة القری تالیف سید غیاث الدین عبد الکریم بن احمد بن طاووس حلی (ره) (متوفی به سال ۶۴۸ ه.ق) است.
علاوه برآنچه بیان شد، نظریه ورود امام رضا (ع) به قم به استناد روایتی از کتاب تاریخ قم نیز تقویت شده است که بر مبنای آن امام رضا (ع) در چشمه آبی در قم غسل فرمود. قدیمی ترین منبع تاریخ محلی قم توسط حسن بن محمد بن حسن قمی، در سال ۳۷۸ قمری نوشته شده است . کتاب تاریخ قم هیچ خبری از عبور امام رضا (ع) در شهر قم ارائه نمی‌دهد. افزون بر آن، مسیر حرکت امام را در این شهر تأیید نمی‌کند. در ترجمه اثر برداشت اشتباهی به نقل از کتاب البلدان ابن فقیه آمده است و براساس آن گمان می‌رود امام علی بن موسی الرّضا (ع) از چشمه ای در قم آب خورده و بدان موضع غسل کرده است. از مجموعه مجلدات کتاب البلدان، جغرافی‌دان سده چهارم هجری تعدادی باقی و جای خوشبختی است روایت امام رضا (ع) در چشمه آبی در قم غسل کرد تا امروز از گزند روزگار محفوظ مانده است. مترجم یا نساخ تاریخ قم عبارت خبر «و منه یغتسل المرضی» (یعنی: در آن چشمه، بیماران خود را می‌شویند.) هنگام کتابت اشتباه کرده و گفته یا نوشته اند: امام رضا (ع) در آن چشمه غسل کرد و به تصحیف کتاب یا نساخ «و منه یغتسل الرضا» شده است. قم در عصر امام کانون تشیّع بود و مامون منع کرده بود امام رضا (ع) از آن شهر عبور کند.
با توجه به اینکه حضور توام با معرفت مردم در قدمگاه ها و یادمان های به جا مانده از سفر تاریخی امام رضا (ع) در ایران به منزله حفظ پاسداشت از شعائر به شمار می رود و آثار معنوی آن در سرشت و هویّت مردم ایران ماندگار است، نباید از نظر دور داشت هجرت تاریخی امام رضا (ع) از مدینه تا مرو، با مباحث مهم و پیچیده در ماجرای پذیرش ولایتعهدی آن حضرت در هم تنیده و به همان میزان با چگونگی مسیر هجرت آن حضرت پیوند خورده است. متاسفانه دسته ای از حکایات و نظایر آن که در پندار عامیانه شکل گرفته و در آثار مکتوب بدون حکمت و عقلانیّت علمی نیز رواج یافته است، مانع درک صحیح از ماهیّت هجرت تاریخی امام رضا (ع) شده است.
*پژوهشگر و مولف کتاب جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا (ع) از مدینه تا مرو
نظر شما