سهروردی، فیلسوفی خردورز و متفکری خلاق

شیخ شهاب الدین ابوحفص عمر بن محمد بن عبدالله بن محمد بن عمویه بکری از تاثیر گذارترین فیلسوفان و حکمای ایرانی بود که به اکثر زمینه های فکری زمانش از جمله فقه، حدیث، اصول، شعر، حکمت آگاه و در آنها صاحب نظر بود .

حدود ۹۰۰ سال پیش در ۵۴۹ هجری در روستای سهرورد شهرستان خدابنده زنجان سهروردی دیده به جهان گشود و خیلی زود توانست فیلسوف نامدار ایرانی لقب گیرد.

شهاب‌الدین سهروردی که از همان دوران کودکی آموزش های خود را در دوره های قرائت و حفظ قرآن در روستای محل ولادتش آغاز کرد در سال های نوجوانی و جوانی تحصیلات ابتدایی و مقدماتی خود را  در مراغه و نزد استاد خود فخررازی گذراند. پس از آن اصفهان را که مهمترین مرکز علمی و فکری منطقه بود برای ادامه تحصیل انتخاب کرد.

وی که چرایی و تفکر در امور اصلی ترین دغدغه اش شده بود در ادامه برای کسب علم راهی شامات شد اما در آنجا توجه او به مسائل پیرامون و بررسی ابعاد مختلف موضوعات و همچنین صراحت وی در فاش کردن مسائل سیر و سلوک و بیان بی‌پرده افکارش او را دچار مشکل کرد و باعث شد فقها سخنان او را خلاف اصول دین عنوان کنند و به او اتهام ارتداد بزنند.

این فیلسوف برجسته به گواه علمای فلسفه از جمله تاثیرگذارترین فلاسفه جهان محسوب می شود و امروز آراء و نظرات فلسفی وی در دانشگاه های معتبر جهان تدریس می شود. سرانجام شیخ اشراق در حالی که تنها ۳۸ سال داشت در ۵۸۷ هـجری به جرم معاندت با شرایع دینی و اتهام ارتداد به قتل رسید. مزار وی در مسجد امام سهرودی شهر حلب واقع است.

امام خمینی(ره) در نامه تاریخی خویش به میخائیل گورباچف رهبر اتحاد شوروی در تاریخ یازدهم دی ۱۳۶۷ خورشیدی می فرمایند: می‌توانید دستور دهید که صاحبان این‌گونه علوم علاوه بر کتاب های فیلسوفان غرب در این زمینه به کتابهای سهروردی در حکمت اشراق مراجعه نموده و برای جنابعالی شرح کنند که جسم و هر موجود مادی دیگر به نور صرف که منزه از حس می‌باشد نیازمند است و ادراک شهودی ذات انسان از حقیقت خویش مبرا از پدیده حسی است. نگاه امام خمینی(ره) به نظریه فلسفه سهروردی در نامه تاریخی خود گویای توجه ایشان به فلسفه اشراق است و اهمیت توجه به فلسفه کهن ایرانی و اسلامی را نشان می دهد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا  به مناسبت هشتم مرداد روز بزرگداشت شیخ شهاب الدین سهروردی نگاهی کوتاه به آراء فلسفی این حکیم ایرانی کرده و به بررسی برخی از کتاب هایی که در خصوص این شخصیت در ایران و خارج از کشور چاپ شده پرداخته است.

سبک فلسفی

سهروردی با وجود کمی عمر، حدود ۵۰ کتاب به فارسی و عربی نوشته است مهم ترین کتاب هایی که می توان برای شناخت افکار و اصول عقاید او معرفی کرد تلویحات، مقاومات، مطارحات و حکمت الاشراق است وی با این آثار توانست در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم نظریه مکتب فلسفی اشراق را به وجود آورد و این نوآوری بعد از مرگش گسترش یافت. در واقع سهروردی بنیانگذار مکتب اشراق، مهمترین فیلسوف بین فلسفه مشائی متقدم ابن‌سینا و فلسفه مشائی متأخر ابن‌رشد است که پیوند میان این ۲ دوره طلایی تفکر فلسفی اسلامی محسوب می شود. به همین دلیل بسیاری از صاحبان فکر تحت تأثیر و سیطره تفکر شیخ اشراق قرار گرفتند به طوری که پس از سهروردی کمتر فیلسوفی آمد که اشراقی نباشد یا تمایل به فلسفه اشراق نداشته باشد از جمله فیلسوفان و دانشورانی که پیرو فلسفه اشراق بوده اند، می توان به قطب الدین شیرازی، ابن کمونه، جلال الدین دوانی، نظام الدین هروی، میرداماد، خواجه طوسی، علامه حلّی، میرصدرالدین دشتکی، میرغیاث الدین دشتکی، ملاصدرا و حاجی حکیم سبزواری اشاره کرد.

بنابراین سبک فلسفی خاص و بی نظیر سهروردی باعث شد که بسیاری از صاحب نظران به کتاب های وی رجوع کنند و تحلیل ها و شرح های بیشماری بر مطالعات و تحقیقات سهروردی بنویسند که در ادامه به معرفی برخی از این آثار می پردازیم:

سهروردی و افکار او

در ۱۳۹۳ خورشیدی انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی کتابی به نام سهروردی و افکار او (تاملی در منابع فلسفه اشراق) به قلم کریم مجتهدی چاپ کرد. در این کتاب نخست به مطالعه و بررسی کوتاهی از  زندگینامه، آثار و افکار سهروردی می‌پردازد و در بخش بعدی به نحو جداگانه درباره هر یک از منابع احتمالی تفکر سهروردی، اعم از اینکه سهروردی مستقیماً با آن آثار آشنا بوده یا به نحوی دیگر مطالبی درباره آن‌ها شنیده، به بحث و بررسی می‌پردازد. همچنین منطق از نظرگاه سهروردی، حکایت عقل سرخ، صفیر سیمرغ، حکمت اشراق، معرفت‌شناسی اشراقی، حسن بن منصور حلاج، چهره افلاطونی ارسطو، سیاست فرهنگی ایلخانان ایران و سرنوشت حکمت اشراق برخی از موضوعات مورد بررسی در این کتاب هستند.

شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی

شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی اثر غلامحسین ابراهیم دینانی است که در ۱۳۹۳ خورشیدی توسط انتشارات حکمت به چاپ رسید. نویسنده این کتاب که از استادان برجسته فلسفه اسلامی است در صدد بر آمده که مواضع فکری سهروردی را مورد بررسی قرار دهد و گوشه هایی از اندیشه این فیلسوف اشراقی را روشن کند همچنین مولف در این اثر، ضمن شرح اندیشه‏ های مهم و کلیدی سهروردی، مقایسه‏ ای اجمالی نیز میان حکمت اشراق و مشاء انجام داده است.

از مهمترین بخش های این کتاب ها می توان به مواضع سهروردی در مقابل ابو البرکات، صدر المتألهین، وجود ذهنی، رؤیت از نظر سهروردی و نور اسپهبد و روح حیوانی اشار کرد.

محاکمه آفتاب

کتاب محاکمه آفتاب اثر یحیی یثربی توسط انتشارات امیر کبیر در ۱۳۹۳ خورشیدی چاپ شد. این کتاب رمانی درباره سیر و سلوک سهروردی است. همچنین در این کتاب به  مراحل سلوک تا سفرها، درگیری‌ها، محاکمه و اعدام سهروردی اشاره کرده و در واقع این اثر یحیی یثربی ویرایش و بازنویسی کتاب قلندر و قلعه است.

تاملاتی در منطق ابن سینا و سهروردی

تاملاتی در منطق ابن سینا و سهروردی اثر ضیا موحد است که توسط انتشارات هرمس با همکاری مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در ۱۳۹۴خورشیدی چاپ شد. این کتاب شامل یک مجموعه مقاله بوده که در آن‌ها به بحث در منطق سهروردی و ابن سینا پرداخته است. از جمله فصل های این کتاب می توان به آرای سهروردی در قیاس، قیاس هاس موجه سهروردی و... اشاره کرد.

قلندر و قلعه

قلندر و قلعه در ۱۳۸۵ خورشیدی در نشر قو به قلم سید یحیی یثربی به چاپ رسید. این کتاب جزو معدود آثاری است که در قالب داستان به زندگی سهروردی می پردازد. مولف در این اثر وقایع تاریخی و دیدگاه‌های فلسفه سهروردی را به تخیل و فنون نویسندگی خود آمیخته است. اگرچه بسیاری از دیدگاه های فلسفی او به زبان ساده در این داستان آمده اما اساس نوشته راه و رسم سلوکی بوده که میراث حکما، عرفا و به ویژه فرزانگان ایران باستان است.

حکمت اشراق

حکمت اشراق اثر سید یدالله یزدان پناه و مهدی علی پور که در ۱۳۹۶ توسط انتشارات سمت چاپ شد این کتاب گزارش  شرح و سنجش مکتب فلسفی شیخ شهاب الدین سهروردی است و در این کتاب به بازخوانی و شرح و تحلیل دستگاه فلسفی اشراقی سهروردی پرداخته شده است

هانری کربن و سهروردی

از آنجایی که آثار سهروردی به زبان لاتین ترجمه نشد اندیشمندان اروپایی و انگلیسی زبان تا قرن بیستم با آراء و آثار این فیلسوف ایرانی زیاد آشنا نبودند. باید گفت در مورد اشاعه و رواج آراء و اندیشه های سهروردی و معرفی آن به مغرب زمین، هانری کربن فیلسوف فرانسوی نقش مهمی را ایفا کرد او  با ترجمه آثار سهروردی در اشاعه و معرفی آرای این فیلسوف ایرانی به مغرب زمین تاثیر بسیاری داشت. در زیر به معرفی ۲ از کتاب های هانری کربن می پردازیم:

روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان

روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان اثر هانری کربن با موضوع فلسفه و حکمت اسلامی است که توسط احمد فردید و عبد الحسین گلشن در ۱۳۸۵ خورشیدی ترجمه شد. نویسنده در این اثر به بیان تأثیرات فلسفه ایران باستان بر حکمت اشراق پرداخته است.

از هایدگر تا سهروردی

بسیاری از فلاسفه ایرانی معتقدند که سهروردی به وسیله آثار هانری کربن به غرب شناسانده شد یکی از مهمترین آثار وی از هایدگر تا سهروردی است  که توسط  حامد فولادوند ترجمه و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ۱۳۸۴ خورشیدی چاپ کرد. کتاب حاضر شامل گفت وگویی بلند میان فیلیپ نمو و هانری کربن و یک پی‌نوشت تکمیلی از خود کربن است. در این گفت وگو تاثیر ژرف سهروردی و حکمت اشراق بر هانری کربن آشکار می‌شود. از هایدگر تا سهروردی را می‌توان نوعی زندگی‌نامه‌ی فلسفی و معنوی کربن دانست که مسیر اندیشه‌های وی را از تفکر هایدگر تا آموزه‌های حکمت سهروردی تشریح می‌کند.

سهروردی

سهروردی اثر رکسان مارکوت ترجمه سعید انواری در ۱۳۹۵ خورشیدی توسط انتشارات ققنوس منتشر شد. کتاب سهروردی یکی از مدخل های  دانشنامه فلسفی استنفورد است که از  ۱۹۹۵ میلادی در دانشگاه استنفورد پایه‌ریزی شد و همچنان نوشتن مدخل‌های گوناگون آن ادامه دارد. این مجموعه یکی از مؤثرترین مجموعه‌ها برای افرادی است که به‌تازگی قصد آشنایی با فلسفه را دارند. در واقع استنفورد یک مجموعه آموزشی مناسب است که می‌تواند مفاهیم فلسفی را در بهترین شکل آن به مخاطب عرضه کند.