خلیج گرگان در برزخ میان موافقان و مخالفان طرح احیا

پهنه آبی گسترده ای که در دوره سیطره قاجارها بر ایران رونق و شکوه اقتصادی داشت و با بندرگاه‌های متعدد از جمله مسیرهای ارتباطی ایران با اروپا از طریق شوروی به حساب می آمد حالا گرفتار خشکسالی شده و روز به روز از سطح و عمق آب آن کاسته می شود.

پاسخ این سوال همچنان ابهام آمیز است. عده ای از کارشناسان معتقدند که سیکل خشکی و آبدهی خلیج گرگان دوره ای ۲۰ ساله است و در این سال ها این خلیج در دوره خشکی قرار دارد و نباید نگران تبعات آن بود و دخالت کرد.
پژوهشگر و استاد دانشگاه در حوزه آب چندی قبل در بندرترکمن گفته بود: وضعیت فعلی تراز و کمیت آب موجود در داخل خلیج گرگان بیانگر آن است که این خلیج در حالت اضطرار نیست.

داودرضا عرب اظهار داشت: بالا و پایین رفتن تراز آب دریای خزر و خلیج گرگان امری طبیعی است که در سنوات گذشته به کرات آن را شاهد بوده ایم و به عنوان نمونه در دهه ۵۰ سطح تراز آب به یک متر پایین تر از شرایط فعلی هم رسیده بود.

وی گفت: در مقوله کمیت آب باید به این نکته توجه کنیم که رودها و رودخانه های ورودی به خلیج گرگان، تاثیری ملموس بر تراز آب خلیج گرگان ندارد بلکه تراز آبی دریای خزر متاثر از فعالیت های زمین شناختی و یا اقلیمی و آب و هوایی است و دبی آبی که از طریق رودخانه ها وارد خلیج گرگان و دریا می شود حدود نیم هزارم آب پهنه آبی خزر است.

از طرف دیگر برخی کارشناسان معتقدند که با فرض صحت این نظریه، نباید از تلاش برای روان سازی حرکت آب به سمت خلیج گرگان غفلت کرد.

یکی از این مدافعان لایروبی خلیج گرگان، استاندار گلستان است که به عنوان فردی که تجربه کاری در حوزه دریا و بنادر دارد، معتقد است: باید با تغذیه آب شیرین رودخانه ها و یا با استفاده از لایروبی و ظرفیت آب های شور، خلیج گرگان احیا شود و محیط زیست استان باید همراهی سازمان مرکزی و متبوع خود را جلب نماید.

کانال های چپاقلی، خزینی و آشوراده به عنوان آبراهه های دریایی، مسیرهایی است که مدافعان اجرای طرح لایروبی بر انجام آن تاکید دارند.

حمید خلیلی مدیرکل مهندسی سواحل و بنادر سازمان بنادر و دریانوردی کشور همین هفته در گرگان گفت: لایروبی کانال چپاقلی برای احیای خلیج گرگان مصوبه کارگروه ساماندهی سواحل، بنادر و جزایر است که با آب نگاری انجام شده باید این عملیات در کانال چپاقلی به عنوان یکی از مسیرهای منتهی به خلیج گرگان انجام شود.

سازمان حفاظت محیط زیست که نهاد تصمیم گیر در اجرای طرح لایروبی کانال های خلیج گرگان است پس از برگزاری جلسات کارشناسی متعدد، موافقت خود را با اجرای این طرح اعلام کرد اما مدیر دفتر فنی آب منطقه ای گلستان و مدیر طرح احیای خلیج گرگان دوشنبه گذشته گفت که حدود ۴۰ روز قبل این سازمان تصمیم خود را تغییر داد و و مصوبه خود را ملغی کرد.

محمد نوری بیان کرد: برخی افراد کم کاری در نقش آفرینی سدهای گلستان را از عوامل مواجه شدن خلیج گرگان با خشکسالی می دانند در حالی که این حرف مبنای کارشناسی ندارد. 

وی اظهار داشت: تنها سد گلستان که به حوزه آبریز خلیج گرگان منتهی می شود، سد نومل است که فقط ۷ میلیون متر مکعب ظرفیت دارد در حالی که خلیج گرگان برای احیا و نجات از خشکسالی نیازمند حداقل یک میلیارد مترمکعب آب است.

مدیر دفتر فنی آب منطقه ای گلستان افزود: حتی اگر همه ظرفیت این سد هم روانه خلیج گرگان شود باز هم تاثیری در نجات بخشی آن ندارد.

به گفته نوری، آب مازاد دیگر سدهای گلستان روانه دریای خزر می شود.

وی به وقوع سیلاب اخیر گلستان و نقش آب های حاصل از آن در کمک به احیای خلیج گرگان اشاره کرد و گفت: اگر چه گفته می شود این سیلاب میلیاردها متر معکب آب به همراه داشت اما به دلیل پراکندگی آب در دشت، امکان اندازه گیری دقیق حجم آن وجود نداشت.

نوری گفت: طبق برآوردهای انجام شده بین ۱۰ تا ۱۵ میلیون مترمکعب از سیلاب توسط رودخانه قره سو روانه خلیج گرگان شد که تاثیر زیادی بر کمیت نیاز آبی این خلیج نداشت اما از لحاظ کیفیت، آثار محیط زیستی مناسبی بر عملکرد این پهنه آبی داشت.

مدیر طرح احیای خلیج گرگان، وجود آلاینده ها و پساب ها را یکی دیگر از مشکلات خلیج گرگان دانست و گفت: افزایش ۱.۵ درجه ای دما و به دنبال آن تبخیر بیشتر آب، پسروی آب، برداشت بی رویه منابع آب زیرزمینی و نفوذ آب شیرین انباشته در خلیج برای جبران این اضافه برداشت ها، سطح آب خلیج گرگان را به شدت کاهش داده و هدایت فاضلاب ها، مشکلات این پهنه آبی را چند برابر کرده است.

وی به اختصاص اندک اعتبارات احیای خلیج گرگان هم اشاره کرد و گفت: از مجموعه ۵۰ میلیارد ریال بودجه درنظر گرفته شده پس از تشکیل کمیته نجات خلیج گرگان، تاکنون کمتر از ۱۰ درصد محقق شد  که از این رقم ۴ میلیارد ریال برای لایروبی کانال و رودخانه‎هایی که به خلیج گرگان منتهی می‌شد، اختصاص یافت.

مدیر طرح احیای خلیج گرگان گفت: مشاور طرح برای نجات خلیج گرگان چند راهکار از جمله لایروبی کانال‎ها، پمپاژ آب از پساب نکارود، ایجاد کانال جدید را معرفی کرده که همه آن ها در جلسات کارشناسی مورد بررسی قرار گرفت که از مجموع این راهکارها، لایروبی کانال آشوراده به عنوان راهکار نهایی برای احیا و نجات خلیج گرگان از خشکسالی انتخاب شد.

نوری ادامه داد: طرح لایروبی کانال آشوراده به عنوان مصوبه گلستان برای نجات خلیج گرگان به کارگروه ملی نجات خلیج ارسال شد که در این جلسه ۲ راهکار نهایی لایروبی کانال‎های شرقی و انتقال آب از نکارود به تصویب رسید اما پس از مدتی سازمان محیط زیست مخالفت خود را با این مصوبه اعلام کرد.

رییس اداره محیط زیست دریایی گلستان هم گفت: کاهش بارش و افزایش تبخیر در ۱۵ سال اخیر از جمله عوامل موثر در خشکلی خلیج گرگان است که در کنار برداشت های بی رویه از منابع آب های زیرزمینی شدت خشکسالی این پهنه آبی را بیشتر کرده است.

وحید خیرآبادی اظهار داشت: در سال های اخیر ۱۰۰ کیلومتر از مساحت خلیج گرگان خشک شده و برداشت بی‎رویه از ذخایر زیرزمینی بر وسعت این خشکی ها اضافه می کند.

وی وجود آلودگی در سواحل خزر و خلیج گرگان ناشی از ورود پساب کشاورزی، کود و سم و پساب روستایی را تایید کرد و گفت که تکرار این رویه غلط موجب پراکنده شدن بوی ناخوشایند در سراسر پهنه این خلیج شده است.
فرماندار شهرستان ساحلی بندرگز در حوزه خلیج گرگان هم گفت: برقراری ارتباط آبی خلیج گرگان با دریای خزر در سال های دور، سبب فعال شدن چند بندرگان در این پهنه آبی و در نتیجه رونق و شکوه اقتصادی منطقه شده بود.

حسین احمدی اظهار داشت: انباشت گل و لای در کانال های خزینی و چپاقلی به عنوان محدوده های رابط خلیج گرگان و دریای خزر و بی توجهی به رفع این مشکل، از سطح آب خلیج گرگان کاسته و این منطقه را آرام آرام به محدوده ای خشک تبدیل کرده است.

وی بیان کرد: جدای از ارزش و اهمیت اقلیم و زیست محیطی؛ امرار معاش ۴۰۰ هزار نفر وابسته به حیات خلیج گرگان است و به همین دلیل نمی توان نسبت به این موضوع مهم بی توجه بود.

فرماندار افزود: بندرگز به عنوان یکی از نزدیکترین سکونتگاه های شهری نزدیک خلیج، به شدت در معرض تهدید ناشی از خشکی این پهنه آبی است و مردم این شهر به جای بهره بردن از مزایای این شهر ساحلی، درحال تحمل آسیب ها و مشکلات خلیج در حال خشکیدن هستند.

احمدی ادامه داد: سال ها است برای حل مشکل خلیج گرگان فقط به برگزاری جلسه اکتفا می شود که این اقدامات فایده ای برای خروج خلیج گرگان از بحران نخواهد داشت.

وی گفت: مشاور طرح احیای خلیج، ابتدا لایروبی کانال های رابط خلیج و دریای خزر را تایید اما پس از مدتی کوتاهی انجام آن را رد کرد که در این شرایط، مسوولان  و مردم بندرگز لایروبی بدون کارشناسی این کانال ها را پذیرفته و خطرات احتمالی ناشی از آن را به جان می خرند.

احمدی ادامه داد: یکی از برنامه های مهم مسوولان بندرگز در صورت نجات خلیج گرگان، توسعه اقدامات مرتبط با گردشگری و بهره بردن از این فرصت برای اشتغال آفرینی و رونق اقتصادی است.

فرماندار بندرگز ورود فاضلاب شهری به خلیج گرگان را رد کرد و گفت: بوی ناخوشایند این خلیج ناشی از مرگ برخی موجودات زنده خلیج است.

مشاور نجات خلیج گرگان با تایید این مطلب گفت: مکانسیم اکولوژیکی حیات جلبک ها در برخی از ساعات شبانه روز باعث می شود تا به علت مرگ برخی از موجودات زنده خلیج گرگان که در حالت کلی به تغذیه گرها موصوف هستند بوی تعفن از پهنه آبی خلیج گرگان پراکنده شود. 

داوودرضا عرب بیان کرد: هر چند احیای مجدد چرخه های آبی بین خزر و خلیج گرگان باعث کاهش این بوها می‌شود اما بطور کلی آن را برطرف نمی سازد بلکه احتمال دارد به دلیل تغییر ترکیب آب و تداخل آب شور و شیرین، تبعات تغییرات کیفی آب محسوس تر شود که این موضوع نیازمند ارزیابی و بررسی بیشتر است.

کوتاه سخن اینکه به خلیج گرگان این روزها سخت می گذرد. این پهنه آبی حتی اگر گرفتار تسلسل ۲۰ ساله جغرافیایی شده و یا به علت لایروبی نکردن کانال ها، ارتباطش با دریای خزر قطع شده باشد، به آب و اراده احتیاج دارد که نمیرد وگرنه صحرایی می شود که با شکل دهی کانون ریزگرد، عذابی برای مردم شمال کشور خواهد بود.

بنظر می رسد خلیج گرگان برای جان گرفتن و رهایی از خشکیدن بیش از آنکه نیازمند مهربانی طبیعت باشد؛ چشم انتظار وحدت نظر، اراده، تلاش و اجماع کارشناسان، مسوولان و دست اندرکاران است.