خزر در تلاطم آلودگی‌ها و نوسان تراز

دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان است و طول پیرامون آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می‌رسد. این دریاچه از نظر تنوع زیستی حدود ۴۰۰ گونه آبزی بومی دارد که ماهیان خاویاری از مهمترین آن‌ها هستند، علاوه بر منابع زنده، از نظر ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیر بستر نیز پس از خلیج فارس و سیبری، مقام سوم را به خود اختصاص داده است. 
دریای خزر یکی از پتانسیل‌های حیاتی ایجاد هزاران فرصت شغلی برای ساکنان این منطقه و مناطق همجوار بوده و منبع اصلی درآمد آن‌ها محسوب می‌شود که از برکات حیات این بوم سازگان ارزشمند است. ویژگی‌های بارز اکولوژیکی، غنای چشمگیر ژنتیکی، تنوع بی‌همتای زیستی و موقعیت خاص استراتژیک آن طی ادوار تاریخی همواره از اهمیت زیادی برخوردار بوده و امروزه نیز به عنوان یک منبع استراتژیک تامین آب مطرح است.

البته طی چند سال اخیر تغییرات اقلیمی و دخالت‌های انسانی این حوضه آبی ارزشمند را دستخوش تحولاتی کرد که بر این اساس پنج کشور حاشیه آن شامل ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان، ۲۱ مرداد ۱۳۸۲ گرد هم آمدند و کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر موسوم به کنوانسیون تهران را شکل دادند و امضا کردند. در واقع در آن تاریخ این ۵ کشور برای نخستین بار، برای همکاری‌های محیط زیستی در رابطه با دریای خزر با هم میثاق بستند و کنوانسیون تهران را امضاء کردند و سه سال بعد یعنی سال ۱۳۸۵ این روز را به عنوان روز دریای خزر جشن گرفتند.

همایون خوشروان رئیس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: ۱۲ اگوست هر سال که مصادف با ۲۱ مرداد است به عنوان روز منطقه‌ای دریای خزر نامگذاری شده، در واقع در این روز ۵ کشور حاشیه دریای خزر تصمیم گرفتند تا محیط زیست این دریا را حفظ کنند و بتوانند نگرانی‌ها و چالش‌های موجود را تحت کنترل در آورند، گرد هم آمدند و کنوانسیون تهران را امضا کردند.

وی درباره چالش‌های زیست محیطی دریای خزر افزود: ورود انواع آلودگی‌ها به پهنه این حوضه آبی یکی از چالش‌های آن است، با توجه به شرایط فعلی دریای خزر، متاسفانه همچنان شاهد ورود آلودگی‌های مختلف از کشورهای اطراف به دریای خزر هستیم، هنوز هیچ حرکت اساسی برای برطرف کردن معضلات زیست محیطی و یا جلوگیری از انتشار مواد آلاینده در خزر صورت نگرفته، امیدواریم که این اتفاق در آینده بیفتد اما هنوز نیفتاده است و آلودگی دریای خزر همچنان به روال خودش ادامه دارد.

سهم کشورها در آلودگی دریای خزر 

وی ادامه داد: در بخش ایران می‌شود گفت که تخلیه پساب‌های شهری، روستایی و انباشت پسماندها در مناطق ساحلی همراه با پساب‌های کشاورزی یکی از مهمترین و خطرناک‌ترین آلاینده‌هایی است که دریای خزر را آلوده می‌کند و با وجود اینکه چندین سال است در این زمینه اطلاع رسانی می‌کنیم اما هنوز رفتار مسالمت آمیزی در بخش مدیریت مناطق ساحلی با دریای خزر نمی‌بینیم و ادامه این روند برای نسل‌های آینده و چشم انداز پیش رو ، جای نگرانی دارد.

مدیر سابق مرکزی ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر درباره اینکه سهم کدام کشور در آلودگی دریای خزر بیشتر است؟ گفت: همواره این سوال مطرح بوده که کدام یک از کشورها بیشترین آلودگی را به دریای خزر تحمیل می‌کنند؛ اگر به منبع آب دریای خزر توجه کنیم می‌بینیم که رودخانه ولگا یکی از مهمترین منابع تامین آب دریای خزر است یعنی اگر رودخانه ولگا را به هر دلیلی از خزر جدا کنیم، انتظار می‌رود که خزر سریع خشک شود و از بین برود چون ولگا حیات خزر را تامین می‌کند، حالا سوال این است که این رودخانه از کدام کشور عبور می‌کند که می‌دانیم از روسیه می‌گذرد، در واقع از حوضه آبخیزی که در ارتفاعات شمال شرق روسیه واقع شده در سمت سیبری سرچشمه می‌گیرد و از شهرهای بزرگی مانند مسکو عبور می‌کند که در مسیر، آلودگی‌های مختلفی وارد این رودخانه می‌شود که با این حساب می توان گفت مهمترین منبع آلودگی خزر رودخانه ولگا است و توسط روسیه آلایندگی‌های مختلفی وارد خزر می‌شود.

خوشروان افزود: بعد از آن می‌توان به آلودگی‌های نفتی اشاره کرد که کشور آذربایجان با بهره برداری از مخازن نفتی موجود در فلات قاره خزر وارد می‌کند که هم منابع آب و هم رسوبات را آلوده می‌کند. البته سهم این آلودگی به ایران نیز می‌رسد یعنی با انتشار مواد هیدروکربنی از سواحل باکو به سمت سواحل انزلی شاهد این نوع آلودگی‌ها حتی در مرزهای خودمان نیز هستیم. 

عضو کمیته ملی نجات خلیج گرگان ادامه داد: بعد از آذربایجان هم سواحل ما انواع آلودگی‌های حاصل از کشاورزی، رها سازی پسماندهای شهری و روستایی و حتی ضایعات و زباله‌ها را وارد این پهنه آبی می‌کند. بنابراین رتبه سوم آلودگی متعلق به ایران است، کشورهای ترکمنستان و قزاقستان در جایگاه بعدی قرار دارند، قزاقستان هم مانند آذربایجان می‌تواند آلودگی‌های نفتی را وارد خزر کند و سهم آلودگی ترکمنستان نسبت به تمام این کشورها کمتر است چون رودخانه مشخصی که قابلیت آبدهی بالایی داشته باشد در آن مناطق وجود ندارد به جز رودخانه اترک که اکنون آبدهی آن بسیار پایین است، بنابراین سهم آلودگی ما از منابع قاره‌ای به سمت دریا با توجه به رودخانه‌هایی که داریم حدود ۵ درصد، سهم رودخانه ولگا بالای ۸۰ درصد، رودخانه هایی که در بخش غربی دریای خزر در کشور آذربایجان قرار گرفته اند حدود ۱۵ درصد است. بنابراین سهم روسیه اول، جمهوری آذربایجان دوم، ایران سوم در آلوده کردن دریای خزر است، سهم ترکمنستان بسیار پایین است چون رودخانه ای با آبدهی بالایی ندارد که خزر را  آلوده کند و قزاقستان نیز فقط از طریق چاه‌های نفتی که در مناطق فلات قاره دارد می‌تواند به صورت هات اسپات و نقطه‌ای با تراوش مواد نفتی، دریای خزر را آلوده کند.

استفاده از ظرفیت خزر در تولید آب شرب  

خوشروان به وجود ظرفیت دریای خزر اشاره کرد و گفت: نکته ای که به لحاظ استراتژیک و ژئوپلتیک در هزاره سوم میلادی در منطقه خزر مطرح است این است که بیاییم کمبودهایی که در مناطق فلات قاره داریم را با ظرفیت‌های موجود در دریای خزر جبران کنیم که یکی از آنها بحث استفاده از آب شیرین کن‌های غیر متعارف است؛ شوری آب دریای خزر یک سوم آب اقیانوس‌ها یعنی حدود ۱۱ تا ۱۳ گرم در لیتر است در حالی که شوری آب اقیانوس‌ها حدود ۳۰ تا ۳۳ گرم در لیتر است، بنابراین استفاده از آب دریای خزر که به اصطلاح به آن آب لب شور گفته می‌شود می‌تواند برای ظرفیت شیرین‌سازی و بهره‌مندی از آن در کشاورزی و شرب مناسب باشد که اکنون کشورهایی مانند ترکمنستان و قزاقستان پیشتاز استفاده از آب خزر برای تولید آب شرب هستند و کارخانه‌هایی دارند که آب خزر را به آب شیرین تبدیل می‌کند که برای شرب و کشاورزی استفاده می‌کنند.

وی افزود: بخش شرقی دریای خزر کاملا بیابانی و بیلان بارندگی آن بسیار پایین و بیشتر مناطق آن خشک است، بنابراین کشورهای این منطقه ناچارند که از آب دریای خزر برای تولید آب شیرین استفاده کنند، کشور ما نیز اکنون در مرحله خشکسالی قرار گرفته و از ۶۱۰ دشت بزرگی که در حوضه‌های آبریز کشور وجود دارد بیش از ۳۰۸ دشت در شرایط بحران  و ممنوعه قرار گرفتند، یعنی میزان تغذیه سفره‌های آبی زیر زمینی آنها نسبت به میزان برداشتی که صورت می‌گیرد بسیار پایین است و ما با افت منابع آب مواجه شده‌ایم. بنابراین تامین آب مورد نیاز بخش وسیعی از کشور می‌تواند توجه لازم را به استفاده از آب‌های غیر متعارف دریای خزر معطوف کند که با شیرین سازی می‌توانیم از آن آب‌ها برای تامین مناطق خشکی مانند دشت ترکمن، منطقه گمیشان، منطقه گرگان و حتی استان های ساحلی و استان‌های همجوار با استان‌های ساحلی که از کم آبی رنج می‌برند مانند استان سمنان شاهرود، تهران و مرکزی استفاده کنیم.

رئیس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری گفت: استان‌هایی همجوار دریای خزر هستند اما از کم آبی رنج می‌برند بنابراین خزر پتانسیلی است که در این زمینه وجود دارد، حالا واقعیت این است که اگر ۵ کشور در حاشیه با استفاده از فناوری شیرین سازی بخواهند از منابع آبی خزر استفاده کنند آیا برای این پهنه آبی ضرری خواهد داشت؟ این یک سوال اساسی است که طرفداران متنوعی دارد که به دو گروه تقسیم می شوند. عده ای آن‌را فعالیت خوبی از لحاظ زیست محیطی نمی‌دانند و عده‌ای هم آن‌را کار درستی می‌دانند؛ اما به اعتقاد من ما می‌توانیم از آب دریای خزر استفاده کنیم چرا که اگر ظرفیت فناوری ما به گونه ای باشد که بتوانیم سالانه چهار میلیارد متر مکعب آب را استحصال کنیم این باعث می‌شود که خزر یک سانتیمتر افت سطح تراز داشته باشد که در مقابل حجم کلی آب خزر بسیار ناچیز است.

درآمدزایی از خزر با فناوری آب شیرین‌کن 

وی افزود: یعنی اگر هر یک از کشورهای ساحلی نیز همین مقدار آب برداشت کنند اتفاق خاص و ناگواری برای خزر نمی‌افتد، اما بحث بر سر این است که وقتی شیرین سازی آب انجام شد این فرایند توام با ضایعاتی است که یکی از آن‌ها نمکی است که از آب دریا استحصال می‌شود. حال این سوال پیش می‌آید با این نمک باید چکار کنیم؟ باید بگویم نمک دریای خزر برخلاف نمک آب اقیانوس‌ها و خلیج فارس است و عمدتا از کانی‌های بسیار باارزشی مانند سولفات سدیم که در صنعت سرامیک، دارویی و بسیاری صنایع دیگر کاربرد دارد تشکیل شده است و اکنون قزاقستان و ترکمنستان در خلیج قره بغاز از این ماده شیمیایی با ارزش استفاده می‌کنند.

خوشروان ادامه داد: با استحصال این نمک می‌توانیم هم کارآفرینی کنیم و نرخ بیکاری را کاهش دهیم هم اینکه از محل فروش این نمک‌ها می‌توانیم درآمدزایی داشته باشیم، در مجموع با شیرین سازی آب دریای خزر برای برطرف کردن چالش‌های آبی کشور موافقم و اگر این کار را نکنیم از رقبای خود که کشورهای حاشیه خزر هستند عقب می مانیم به شرطی که از فناوری روز استفاده کنیم و از ضایعات آن برای فروش در بازارهای جهانی که می‌تواند ثروت کلانی را وارد کشور کند، استفاده کنیم.

نوسان تراز آب خزر 

وی در ادامه درباره تراز آب دریای خزر گفت: نکته دیگری که درباره دریای خزر وجود دارد، این است که اکنون طبق روال گذشته یعنی همان شرایطی که از سال ۱۹۹۵ میلادی به بعد که مصادف است با سال ۱۳۷۴ در خزر به وجود آمد و سطح تراز آن در حال کاهش است و از آن زمان تاکنون نزدیک به یک متر و ۴۰ سانتیمتر از سطح تراز آب خزر کاهش یافته است، در حقیقت این افت سطح تراز بین سال ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۱۰ با یک سرعت نسبتا متعادلی انجام می گرفت اما از آن سال تاکنون سرعت کاهش سطح تراز خزر تا حدودی شدت گرفته است. البته از سال ۲۰۱۶ به بعد این سرعت دوباره کاهش یافته بود. بنابراین به نظر می رسد دریای خزر نسبت به سال گذشته حدود دو تا سه سانتیمتر افت سطح تراز داشته است.

 عضو کمیته ملی نجات خلیج گرگان افزود: پیش بینی‌ها به صورت است که با افزایش سطح تراز آب اقیانوس‌ها، خزر در راستای گرمایش کره زمین به پسروی خود ادامه خواهد داد و شاید به تراز منهای ۳۵ برسیم که در ادوار گذشته اتفاق افتاده بود، شاید حتی در انتهای این قرن چهار تا پنج متر نیز پایین تر برود البته امیدواریم  این اتفاق نیفتد چون اگر رخ دهد می‌تواند تبعات زیست محیطی بسیار خطرناکی را در منطقه خزر رقم بزند.

نقش انسان در نوسانات تراز آب خزر 

همچنین حمید علیزاده لاهیجانی معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی به خبرنگار علمی ایرنا گفت: رژیم طبیعی دریای خزر این است که بالا و پایین برود و نوسان داشته باشد؛این نوسان از چند میلیون سال پیش بوده و ربطی به انسان نداشته اما در چند سال اخیر به ویژه در ۱۰۰ سال گذشته نقش انسان در این نوسانات بسیار تاثیر گذار بوده است. 
وی افزود: البته بخش عمده این نوسانات ربطی به انسان ندارد بلکه بخش کوچکی به انسان مربوط است؛ بنابراین موضوعاتی که در دریای خزر داریم با موضوعاتی که در دریاچه آرال یا دریاچه ارومیه می بینیم متفاوت است. 

انواع آلودگی؛ تهدید خزر 
علیزاده لاهیجانی ادامه داد: مشکلات دریای خزر موارد دیگری است که انسان بر روی آن اعمال می‌کند که دو نکته کلیدی دارد یکی فعالیت‌های آلاینده انسانی است که در این فعالیت‌ها هم دو مورد خیلی اهمیت دارد یکی زباله به ویژه پلاستیک و دیگری مواد مغذی است. 
وی افزود: مواد مغذی شامل سه گروه اصلی است از جمله سیلیس ، فسفر و نیتروژن که سیلیس در طبیعت زیاد است اما فسفر و نیتروژن را انسان از طریق کودهای شیمیایی وارد می کند که این موجب افزایش سبزینه زایی در دریا و بروز شکوفایی جلبکی می شود. 
وی ادامه داد: پلاستیک هم که اثر مستقیم دارد زیرا هم پایداری آن در طبیعت زیاد دارد و هم آبزیان حتی پرندگان را به دام می اندازد، همچنین چهره بدی در ساحل و طبیعت ایجاد می کند و اثر مستقیم بر روی حیات وحش دارد اینها نمونه ای از فعالیت های آلاینده انسانی است. 

کم شدن توان تخم‌ریزی ماهی‌ها به علت دخالت‌های انسان  
معاون پژوهشی پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی افزود: فعالیت های غیرآلاینده هم داریم که شاید نقش آنها در تخریب محیط زیست به مراتب بیشتر از فعالیت های آلاینده باشد به عنوان مثال زمانی که ماهی می خواهد تخم ریزی کند رودخانه آب ندارد اگر هم آب دارد بستر به حدی تغییر کرده که ماهی نمی‌تواند بالا بیاد چون ماسه داخل رودخانه برداشت می شود و زیر پل ها بتن می شود و ماهی توان عبور از آنها را ندارد یا در فصل بهار که فصل تخم ریزی است تعداد ماهیگیران در کنار رودخانه از ماهی ها بیشتر است. 
وی تاکید کرد: اینها رفتارهای آلاینده انسانی است یعنی محیط رودخانه آنقدر دستخورده می‌شود و تغییر می‌کند که ماهی جرات وارد شدن به آن‌را برای تخم ریزی ندارد. ماهیگیری بیش از حد از در دریا هم رفتار آلاینده است، شواهد نشان می‌دهد که در حال حاضر اثر مخرب زیست محیطی این رفتارها بسیار بیشتر است. 
علیزاده لاهیجانی به نوسانات آب دریای خزر اشاره کرد و گفت: با این وجود فعلا تراز آب خزر نکته کلیدی ما نیست. اگر می‌بینیم فشار بر تالاب انزلی، میانکاله، گرگان و امیر کلایه زیاد است فقط به تراز آب مربوط نیست بلکه مربوط به برداشت‌های بیش از حد از آب‌های ورودی به این تالاب‌ها است که تحت فشار فعالیت‌های انسانی صورت می‌گیرد، اگر فشار انسانی بیش از حد نباشد تالاب‌ها با همان تراز به آرامی خودشان را تطبیق می‌دهند. 

پایش خزر سالی دو بار 
وی درباره نقش تحقیقات در حفاظت بهتر از دریای خزر گفت: سالی دو بار کار پایش دریای خزر را با استفاده از کشتی‌های صیادی که اجاره می‌کنیم، انجام می‌دهیم. این پایش تا عمق ۸۰۰ متری با نمونه@گیری از پارامترهای فیزیکی، شیمیایی، نمونه‌برداری از آبزیان به ویژه پلانگتون‌ها، رسوب بستر و مطالعات آلایندگی انجام می‌شود. 
علیزاده درباره به اشتراک گذاشتن این اطلاعات میان کشورهای حاشیه دریای خزر اظهار داشت: آن بخش از اطلاعاتی که در کمیته ملی caspcom ( کمیته مشترک خزر ) تصویب می شود میان کشورها به اشتراک گذاشته می‌شود که وظیفه این کمیته در ایران بر عهده سازمان هواشناسی است.