به گزارش گروه اطلاع‌رسانی ایرنا، گروه موسیقی یا ارکستر در سرزمین موسیقی‌خیزِ ایران که در جای‌جای آن، نغمه‌هایی به‌یادگار مانده از روزگارانِ کهن در گوشِ هوشِ مرد و زن جاری است و بر زبانشان زمزمه می‌شود، پدیده‌یی آشناست. از گروه‌نوازی‌های قدمت‌دارِ سه چهار نفره مرسوم در موسیقی ایرانی که بگذریم، ارکسترهای باشکوهی در تاریخ موسیقیِ ایران فعال بوده‌اند که با وجود گذرِ سالیان، هنوز هم نتیجه هنرنمایی آنها شنیدنی، دلنشین و تازه است.
از زمان پیدایش نخستین ارکستر بزرگ سلطنتی زیر نظر موسیو لومر فرانسوی در ۱۲۶۵ خورشیدی و بعد از آن، برپایی ارکستر بلدیه به سرپرستی غلامحسین مین‌باشیان در ۱۳۱۳ خ. ، ارکسترهای مهمی در تاریخ موسیقی ایران شکل گرفته که از جمله آنها می‌توان از ارکستر گلها به رهبری استادانی چون ابوالحسن خان صبا، روح‌الله خالقی و جواد معروفی نام برد. در ارکستر گلها نوازندگان بزرگی چون استادان ابوالحسن خان صبا، علی تجویدی، حسن کسایی، مرتضی خان محجوبی، حسین تهرانی، احمد عبادی، جلیل شهناز، علیاصغر بهاری و پرویز یاحقی هنرنمایی کرده‌اند. از دیگر ارکسترهای مهم و خاطره‌انگیز می‌توان به ارکسترهای وزارت فرهنگ و هنر، ارکستر صبا، ارکستر فارابی، ارکستر سمفونیک تهران و ارکستر هم‌نوازان به رهبری استاد اسدالله ملک، ارکستر سمفونیک صداوسیما، ارکستر مضرابی به سرپرستی استاد حسین دهلوی و ارکستر سازهای ملی اشاره کرد.
اما به جز ارکسترهای یادشده، بی‌تردید از مهم‌ترین ارکسترهای موسیقی ایران، ارکستر موسیقی ملی ایران است که امروز با عنوان ارکستر ملی ایران از آن یاد می‌شود؛ ارکستری که در روزگار فعالیت خویش، فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. این گزارش در پی آن است که وضعیت ارکستر ملی را در سه، چهار سال اخیر مرور کند.
از ارکستر موسیقی ملی ایران تا ارکستر ملی ایران
در تیر ماه ۱۳۷۷ خ. عمارت زیبای چهل ستونِ اصفهان برای چهار شب، میزبان کنسرتی با همکاری فرهاد فخرالدینی و محمدرضا شجریان بود تا بدین ترتیب از ارکستری رونمایی شود به نام ارکستر موسیقی ملی ایران؛ ارکستری که مدیر و رهبر اصلیِ آن، فرهاد فخرالدینی بود. در اجرای اصفهان آثاری از استاد علی تجویدی، آهنگساز بزرگ موسیقی ایران با شعرهایی از بیژن ترقی، فریدون مشیری و جواد آذر اجرا شد.
پس از این اجراها، ارکستر موسیقی ملی ایران کار خود را به شکل جدی پی گرفت و کنسرت‌های گوناگونی را تجربه کرد؛ از اجراهایی پُررونق و شلوغ تا کنسرت‌هایی کم‌فروغ که در آنها صندلی‌های خالی تالار به چشم می‌آمد. این ارکستر حتی طعم تعطیلی را هم چشید. فرهاد فخرالدینی از ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۸ خ. بیش از یک دهه رهبری ارکستر موسیقی ملی ایران را بر عهده داشت، تا اینکه در ۱۳۸۸ خورشیدی از مسئولیت خود در ارکستر موسیقی ملی کناره‌گیری کرد. پس از او بردیا کیارسِ جوان با انتخاب شورای فنیِ آن روز ارکستر (متشکل از استادان هوشنگ ظریف، حسین علیزاده، ارسلان کامکار و فردین خلعتبری) به رهبریِ ارکستر برگزیده شد.
رهبری کیارس نیز در ارکستر موسیقی ملی دو سالی بیش طول نکشید و با اعلام تعطیلی ارکستر موسیقی ملی و ارکستر سمفونیک تهران در ۱۳۹۱ خورشیدی کیارس که چوب رهبری ارکستر را در ۲۸ آذر ۱۳۸۹ خورشیدی در دست گرفته بود، حدود دو سال بعد از این تاریخ این چوب را به زمین گذاشت.
در ۱۳۹۴ خ. یعنی حدود دو سال پس از روی کار آمدنِ دولتِ یازدهم، عاقبت ارکسترهای موسیقی ملی و سمفونیک تهران بازگشایی شد. این بازگشایی برای ارکستر موسیقی ملی با بازگشت دوباره فرهاد فخرالدینی به ارکستر همراه شد تا دوباره مرد موی سپیدکرده ارکستر موسیقی ملی رهبری این ارکستر را بر عهده بگیرد اما این بازگشتِ دوباره نیز دوام چندانی نیافت و فخرالدینی یک سال بعد از ارکستر خداحافظی کرد و جای خود را به یکی دیگر از استادانِ موسیقی ایران، یعنی فریدون شهبازیان داد.
فریدون شهبازیان در مهر ۱۳۹۵ خ. مسئولیت رهبری ارکستر و مدیریت هنری آن را در دست گرفت. وی کوشید تا تغییرهایی در روند کار ارکستر ایجاد کند. او همچنین تأکید داشت که نامِ ارکستری که او در اختیار گرفته، ارکستر ملی ایران است، نه ارکستر موسیقی ملی ایران. فریدون شهبازیان در گفت وگویی در این‌باره گفته است: ارکستر ما نامش «ارکستر ملی ایران» است، ارکستری که در گذشته بود «ارکستر موسیقی ملی ایران» بود. همه سعی‌ام بر این بوده که ارکستر ما چیزی به غیر از ارکستری باشد که در گذشته بوده است. «ارکستر موسیقی ملی ایران» را یکی از موسیقی‌دانان خوب مملکتمان، یعنی فرهاد فخرالدینی که پیشکسوت من هم هستند، هدایت می‌کردند.
حضور فریدون شهبازیان هم در ارکستر ملی نزدیک به سه سال بیشتر دوام نیاورد و در اوایل ۱۳۹۸ خ. وی از ارکستر ملی ایران خداحافظی کرد. دلیل خداحافظیِ اجباریِ این استاد نیز قانون منع به کارگیری بازنشستگان در مشاغل دائمی عنوان شد. در اواخر اردیبهشت سال جاری مدیر روابط عمومی بنیاد رودکی در گفت‌وگو با ایرنا، ماجرا را این‌گونه توضیح داده بود: موضوع خداحافظی استاد شهبازیان از ارکستر ملی ایران به عنوان رهبر دائم تازه نیست و از حدود اسفند گذشته به دلیل قانون منع حضور بازنشستگان در مشاغل دائم، با توجه به اینکه فریدون شهبازیان بازنشسته سازمان صدا و سیماست و شغل رهبری ارکستر اصولاً شغل دائم محسوب می‌شود، از ادامه همکاری با ایشان به عنوان رهبر دائم ارکستر ملی معذور بودیم.[۱]
به هر روی از روزی که فریدون شهبازیان ارکستر را ترک کرده است، تا کنون رهبری برای ارکستر انتخاب نشده و اجراهای ارکستر را رهبرانِ مهمان رهبری کرده‌اند. در این حال و اوضاع هرازگاهی برای انتخابِ رهبر تازه گمانه‌زنی‌ها و اظهار نظرهایی می‌شود. در این میان، حتی موسیقی‌دانی همچون علی رهبری، رهبر پیشین ارکستر سمفونیک تهران، انحلال ارکستر ملی را پیشنهاد داده است. وی درباره دلیل مخالفت خود با وجود ارکستر ملی در کنار ارکستر سمفونیک تهران به ایرنا گفته است: علت اصلی مخالفت من این است که اصولاً بنیاد رودکی زیر ساخت لازم برای داشتن دو ارکستر را ندارد. نه ساز کافی در اختیار دارد و نه دفتر و سالن تمرین. دلیل اصلی مخالفت من این است که ظرفیت داشتن دو ارکستر در بنیاد وجود ندارد.[۲]
ثباتی که در سه، چهار سال اخیر نصیب ارکستر ملی شده است
یکی از موهبت‌هایی که در سه، چهار سال اخیر نصیب ارکستر ملی ایران شده، ثباتی است که در مجموعه مدیریت ارکستر به چشم می‌خورد. البته این ثبات به معنای نبود تغییر در ارکستر نیست؛ که اتفاق را انواع و اقسام تغییرها در همه سطوح، از مدیریتِ اجرایی گرفته تا مدیریت هنری و نیز تغییرِ نوازندگان، در همین سه، چهار ساله در ارکستر ملی رخ داده است. با این همه اما خللی در روندِ فعالیت ارکستر پیش نیامد و منظور از ثبات در این سطور، همین است. یعنی ارکستر در این چند سال اسیر حاشیه‌هایی نشد که بتواند کار را به تعطیلی بکشاند. حتی امروز هم که ارکستر ملی ایران چند ماهی است که سایه رهبر اصلی و مدیر هنری را بر سر خود نمی‌بیند، می‌بینیم که به دلیل وجود همان ثبات، دارد کار خود را با رهبرانِ مهمان ادامه می‌دهد.
ارکستر ملی ایران پس از رفتن استاد شهبازیان، اجراهایی را به رهبریِ سهراب کاشف و خوانندگیِ حسام‌الدین سراج در خرداد و تیر ماه جاری برگزار کرد و پس از آن نیز در ۲۷ و ۲۸ تیرماهِ گذشته، کنسرت قصه وفا را به رهبری نادر مرتضی‌پور و خوانندگی علیرضا افتخاری در تالار وحدت اجرا کرد. روند اجراهای ارکستر ملی همچنان ادامه دارد و قرار است ششم و هفتم شهریور ماه، دوباره به رهبریِ سهراب کاشف روی صحنه برود.
این ثبات، اتفاق مهمی است برای ارکستر ملی و امید است هر تصمیمی که برای رهبری ارکستر گرفته می‌شود، به‌گونه‌یی باشد که ثباتِ ارکستر را برهم نزند.
تنوع اجراهای ارکستر و حضور خوانندگان تازه
در سالیانی که فرهاد فخرالدینی رهبری و مدیریت ارکستر موسیقی ملی را برعهده داشت، در کنار همه خوبی‌ها و نقاطِ قوت آن دوره ارکستر، همچون حضور نوازندگان توانا و سرشناس، این نقد بسیار جدی به ارکستر ملیِ تحت رهبری استاد فخرالدینی وارد بوده که پس از چندی، اجراهای آن ارکستر به تکرار دچار شد. در آن دوره، درهای ارکستر ملی تنها به روی تعدادی از خوانندگان موسیقی ایران باز بود. از اجراهای آغازین محمدرضا شجریان با ارکستر موسیقی ملی ایران که بگذریم، درمی‌یابیم که در آن دوره در ادامه کارِ ارکستر، تنها نام چند خواننده است که مدام در اجراهای ارکستر ملی تکرار شده است: علیرضا قربانی، حمیدرضا نوربخش، سالار عقیلی، محمد معتمدی و سینا سرلک. البته پای خوانندگانِ جوان‌تری چون مجتبی عسکری نیز در اواخرِ آن دوره به ارکستر ملی باز شد. با این حال، عمده این خوانندگان (به جز نوربخش)، صداهایی هستند که با تقدم و تأخری چند ساله نسبت به هم، جزو یک نسل از آوازخوانان قرار می‌گیرند و همین می‌توانسته است از، از تنوعِ مخاطبانِ ارکستر بکاهد.
اما در دوره اخیرِ مدیریت و رهبریِ ارکسترِ ملی ایران، این تلاشِ مجموعه مدیریتی بنیاد رودکی و رهبر ارکستر به‌تمامی به‌چشم آمد که کوشیدند با دعوت از خوانندگانِ تازه در کنارِ خوانندگانی که پیش‌تر با ارکستر همراهی داشتند، به اجراهای ارکستر ملی تنوع ببخشند. این تنوع از این جهت است که چون اساس رپرتوآر انتخابی ارکستر بر مبنای آهنگ‌هایی است که خوانندگانِ اجرا کرده‌اند، پس با دعوت از خوانندگان گوناگون، بر تنوع و گونه‌گونیِ آثاری که ارکستر اجرا می‌کند نیز افزوده می‌شود. افزون براین، چون هر خواننده‌یی طرفداران و دوستدارانی ویژه خود را دارد، تکرار اجراهای ارکستر ملی با تعدادی محدود و معدود از خوانندگان، بی‌تردید از گستره مخاطبانِ ارکستر ملی خواهد کاست.
مثالِ بارز این اتفاق، همکاری علیرضا افتخاری با ارکستر ملی است. علیرضا افتخاری از سرشناسانِ آواز ایرانی و از مهم‌ترین خوانندگانِ موسیقی ایرانی در سال‌های پس از انقلاب است. او خواننده‌یی است که بسیاری از آلبوم‌هایش، همچون نیلوفرانه، جزو پرفروش‌ترین آثار موسیقاییِ ایران بوده است. با این حال، در دوره‌های پیشینِ مدیریت و رهبری ارکستر ملی هیچ‌گاه به این خواننده اجازه داده نشد تا به ارکستر ملی بیاید و در کنار این ارکستر برای مخاطبان موسیقی ایرانی نغمه‌خوانی کند. این درحالی است که سال‌های پایانیِ دهه ۷۰ و سال‌های آغازینِ دهه ۸۰ خ. اوج دوره کاری افتخاری بود. ازاین‌رو است که وقتی این خواننده در دوره اخیرِ ارکستر ملی برای اجرا دعوت شد، در این‌باره به ایرنا گفت:
... من بودم، حضور داشتم، اما آنانی که باید توجه می‌کردند، کمتر توجه کردند. به قول پیر آواز ایران، استاد غلامحسین بنان، «آمدی جانم به قربانت، ولی حالا چرا؟...». ای کاش زودتر دوستان می‌آمدند، هرچند اجرای الانِ من اندیشمندانه‌تر است. به هر روی، بسیار خوشحالم از اینکه در خدمت استاد [شهبازیان] هستم و خوشحالی‌ام به گونه‌یی است که باید آن را روی صحنه و در قالب اجرا نشان بدهم.[۳]
علیرضا افتخاری در دوره رهبری فریدون شهبازیان، همراه ارکستر ملی چهار اجرا را در تهران و یک کنسرت را هم در خرم‌آباد تجربه کرد. در این اجراها، قطعه‌هایی از آثارِ استاد عباس خوشدل آهنگساز نامدار موسیقی ایرانی که مجموعه‌هایی چون نیلوفرانه، صدایم کن و رازگشا را ساخته است، برای مخاطبان اجرا شد؛ مخاطبانی که بی‌تردید شماری از آنان تا پیش از این اجراها هیچ‌گاه خود را مخاطبِ ارکستر ملی نمی‌دیدند. این خواننده پس از رفتنِ فریدون شهبازیان نیز دوباره به ارکستر ملی دعوت شد تا به رهبریِ نادر مرتضی‌پور و تنظیم حسین فاضل، مجموعه‌یی متنوع از آهنگ‌های خاطره‌انگیز خود را همچون با ما منشین، صیاد، ای دل اگر عاشقی، بردی از یادم و سفرکرده، در تیرماه گذشته در تالار وحدت اجرا کند.
همین اتفاق با حضورِ خوانندگانِ نامدارِ دیگری چون علیاصغر شاهزیدی، حسام‌الدین سراج و محمد اصفهانی نیز رقم خورد. از خاطره‌انگیزترینِ این اجراها می‌توان به اجرای ارکستر ملی در محوطه کاخ چهل‌ستون اصفهان با خوانندگی علیاصغر شاهزیدی اشاره کرد. در این اجرا که به نوعی خاطره نخستین اجراهای ارکستر موسیقی ملی ایران را در همین مکان در ۱۳۷۷ خ. زنده می‌کرد، آثاری از استاد علی تجویدی اجرا شد.
در کنارِ این خوانندگان، آوازخوانان دیگری چون جمال‌الدین منبری، پوریا اخواص، حسین علیشاپور، وحید تاج، امیرمحمد تفتی، علیرضا وکیلی‌منش، مهدی امامی و پارسا حسندخت نیز بخت این را یافتند که بتوانند با ارکستر ملی اجرا داشته باند. البته در این دوره نیز خوانندگانی چون سالار عقیلی و محمد معتمدی باز هم به ارکستر دعوت شدند. همین تعدادِ بیشتر خوانندگان سبب شده بود که تنوعِ قطعه‌های ارکستر در دوره اخیر نیز نمود بیشتری داشته باشد. افزون براین، در این دوره شب موسیقی آذربایجانی با حضور رشید وطن‌دوست و یاشار امامی نیز برگزار شد. در روزهای ششم و هفتم شهریور سال جاری نیز قرار است ارکستر ملی ایران آهنگ‌های کودک و نوجوانِ دو آهنگسازِ نامدارِ این حوزه، بهرام دهقانیار و محمدرضا علیقلی را اجرا کند؛ آهنگ‌هایی چون گلنار، کلاه قرمزی، دزد عروسک‌ها، خونه مادربزرگه و زیر گنبد کبود. در این اجرا نیز سهراب کاشف رهبر مهمان ارکستر ملی ایران خواهد بود.
حضورِ جدی ارکستر ملی در شهرستان‌ها
در دوره‌های پیشین، ارکستر ملی اجراهایی را در شهرستان‌ها برگزار می‌کرد اما آنچه در دوره اخیرِ فعالیت ارکستر ملی ایران بیشتر به چشم می‌آید، این است که این مجموعه به‌شکلی جدی‌تر خود را ملزم دانسته که موسیقی‌اش را به شهرستان‌ها نیز ببرد و از این راه، لفظِ ملیِ موجود در عنوان خود را بیشتر تجلی بخشد. در دوره اخیر پس از هر چند اجرایی که ارکستر در تهران برگزار کرده، اجرایی را هم با خوانندگان سرشناس در شهرستان‌ها تدارک دیده است.
در این دوره ارکستر ملی ایران به رهبری فریدون شهبازیان، اجراهایی را در خرم آباد (با صدای علیرضا افتخاری)، ساری، زنجان و کرج (به خوانندگی محمد اصفهانی)، اصفهان (با صدای علیاصغر شاهزیدی)، تبریز، سمنان، ارومیه، بجنورد، کرمان و یزد (با حضور سالار عقیلی) برگزار کرده است.
ارجاع‌ها:
۱. «فریدون شهبازیان از ارکستر ملّی رفت»؛ ایرنا؛ ۲۹ اردیبهشت ۹۸.
۲. «علی رهبری: ارکستر ملّی را منحل کنید»؛ ایرنا؛ ۳۰ اردیبهشت ۹۸.
۳. «علیرضا افتخاری: اجرا با ارکستر ملّی ایران قرعه‌یی بود که سرانجام به نام من زده شد»؛ ایرنا؛ ۱۴ دی ۱۳۹۵.
نظر شما