نثار، دیرآئینی از محرم گیلان

نوای تعزیه و بانگ جرس کاروان محرم بر فضای کشور مستولی شده و هر قوم به رنگ و مطابق آئین و فرهنگ دیارش، سوگوار است و گیلان نیز در هر گوشه اش به سبک و آئینی، پاس‌دار محرم شده است.
غالب آئین های محرم گیلان رنگ کهن دارند؛ از طشت گذاری غرب گیلان تا علم بندی ماسوله در غروب ششم محرم، از تعزیه عاشورای ضیابر تا چهل منبر لاهیجان، از علم واچینی شاه شهیدان تا کرنانوازی رودسر و ... همه و همه بر سترگی قیام امام حسین (ع) پایدارند و بر این اتفاق هم عقیده اند که این حادثه چنان عظیم است که قرن هاست مردمان این سرزمین این واقعه را می سرایند و گوشه گوشه این دیار، هر قوم به رنگی و آئینی این ایام را پاس می دارند.
میهمان نوازی خصیصه ایرانیان است و گیلانیان در این خصیصه پرآوازه اند و در ماه محرم این ویژگی نماد و نمونه است؛ بطوریکه نثار و مجمع بران در شرق گیلان بصورت آئین درآمده و بر اساس پاسداشت این آئین درهای خانه ها در شب های تاسوعا وعاشورا به روی عزاداران حسینی باز است و خانواده ها با نثار غذا پذیرای میهمانان حسینی می شوند.
مجمع بران آئینیست که به پاس سخاوت مردمان این سرزمین از شب نخست محرم تا سومین روز شهادت امام حسین (ع)  انجام می شود و روستائیان با غذاهای محلی و برنجی که برآمده از دسترنج خویش است بر اساس نذری که دارند عطرگستر غذاهای محلی و پذیرای عزاداران حسینی می شوند.
در مراسم یادشده روستائیان بر اساس نذری که دارند غذاهای محلی چون فسنجان، شیرین خورشت ،کوکو ،خورشت آلو قیصی و ... را پخته و در مجمع( سینی های بزرگ  مسی)چیده ، روی سر جوانان قرار می دهند و به مسجد روستا روانه و با آن غذاها عزاداران حسینی را اطعام می کنند و با این کار عشق و ارادت خویش را به سرور و سالار شهیدان ابراز می دارند.
بر اساس این آئین ، مردان در مساجد گرد هم آمده و هر چند نفر دور یک مجمع نشسته و ازغذاهای نذری حسینی تناول می کنند.
آئین ها نمادی از اعتقادات ریشه داری است که یادگارهای پیشین است و علاوه بر اینکه بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی جامعه مان هستند، گویای هویت فرهنگی نیز محسوب می شوند.
فرهنگ هر قوم و ملتی ترکیبی از اعتقادات، باورها، اسطوره ها، آئین ها ، مراسم و به طور کلی شیوه ها و الگوهای زندگی است که درطول تاریخ توسط پیشینیان و اجداد انسان ها ساخته و پرداخته شده و طی فرایند جامعه پذیری از نسلی به نسل دیگر منتقل و موجب تداوم و حفظ الگوهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه می شود. 
فرهنگ مردم گیلان مانند تمامی فرهنگ های شفاهی و مردمی، در فراخنای زمان و از عناصر اسطوره ای و آئینی شکل گرفته و نمایش های آئینی، بخشی جدایی ناپذیر از این فرهنگ به شمار می رود.
آنچه ناگوار می نماید این است که یورش پی در پی فرهنگ رسمی موجب در پستو نهان شدن بسیاری از این عناصر فرهنگ بومی و قومی در اعماق مناطق جنگلی و کوهستانی می شود، چنانکه بسیاری از این آئین ها تنها در دورترین نقاط روستایی برگزار می شوند.
ماه محرم با مراسم ، آداب و آئین های آن دارای جایگاه برجسته ای در میان مردم است و آغاز این ماه، با جلوه های نمایان و مشخص همچون سیاه پوش شدن مساجد و برپایی تکایا و برافراشتن بیرق های سیاه و قرمز و سبز هویدا می شود.

در روستاهای حوزه شرقی گیلان از نشانه های آغاز ماه محرم، گِل مالی دیوار مسجد است که چند روز قبل از محرم توسط زنان روستایی انجام می گیرد. نمونه برجسته این رسم تا ۱۵ سال پیش در 'جواهرده' برگزار می شد و گِل آن را چوپانان با شیر گاوها و گوسفندان خود می سرشتند.
روضه خوانی، دسته گردانی و تعزیه خوانی سه گونه عمده مراسم عزاداری ماه محرم است.
گیلان بی هیچ گزاف و گمان یکی از کهنسال ترین خاستگاه های فرزندان ایران زمین و فرازگاه تاریخ تشیع این مرز و بوم بوده و همچنان پابرجا و زنده به آئین هایی است، که کهن است و کهنه نیست و علم بندی، علم واچینی، تعزیه، چهل منبر، کرنا نوازی و کرب زنی تنها چندی است از بسیار... 

علم بندی در آستانه اشرفیه

همزمان با فرا رسیدن ماه محرم، آئین مذهبی علم بندی در حرم مطهر سید جلال الدین اشرف (ع) آستانه اشرفیه برگزار می شود و امسال نیز پر شورتر از همه سال چنین؛ در این آئین، یکی از سوگواران در میان حزن و اندوه شرکت کنندگان که با نوحه خوانی مداحان اهل بیت (ع) همراه است، علم را در قسمتی از حرم مطهر آستانه اشرفیه نصب می کند. 
همچنین پس از نصب این علم که نماد عزاداری سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) محسوب می شود؛ عزاداران با حرکت به سمت بقعه آقا سید محمد (ع) چنین علمی را نیز در این بقعه متبرکه نصب می کنند. 
آئین علم بندی که همراه با سیاه پوش کردن حرم مطهر سید جلال الدین اشرف (ع) است، حدود یکصد سال در شهر آستانه اشرفیه قدمت دارد و انجام آن، نشانگر آغاز آیین های سوگواری ایام ماه محرم و شهادت حضرت امام حسین (ع) است. 
 

کرنا نوازی

کرنانوازی از سنت های قدیمی گیلان است که در ماه های محرم و صفر در مناطق مختلف این استان نواخته می شود؛ این سنت مذهبی بیشتر در شهرهای آستانه اشرفیه، رحیم آباد، واجارگاه و کلاچای در شرق گیلان پا برجا و به قوت خود باقی است. 
کرنا یکی از سازهای منطقه است که تا پیش از این برای اطلاع رسانی و اعلام خبری به مردم از آن استفاده می شد و امروزه تنها به عنوان ساز مراسم عزاداری شخصی و مذهبی از آن استفاده می شود. 
کرنا معمولا به صورت دسته جمعی و در قالب گروه های ۱۰ نفره کرنانواز نواخته می شود که یک نفر سرگروه بوده و بقیه او را همراهی می کنند. طریقه نواختن کرنا بدین گونه است که شخص با تجربه ای به عنوان تک نواز گروه، نوایی را در کرنا می دمد و بقیه نفرات پاسخ می دهند. تک نواز گروه، مصیبتی از حضرت امام حسین (ع) را در داخل کرنا دمیده و پس از آن صدای 'وای وای' از کرنای او به گوش می رسد در این لحظه گروه، نوای 'حسین وای' را در کرنا می دمند بدین ترتیب شنوندگان 'وای وای، حسین وای' را از تک نواز و گروه او می شنوند. 
بر پایه همین آئین، همزمان با نخستین شب ماه محرم آیین کرنا نوازی یا به گویش محلی کرنی زنی در روستای فوشازده آستانه اشرفیه برگزار شد. در این مراسم که با کرنی نوازی جمعی از کرنی نوازان روستای فوشازده بود، آئین علم بندی و سیاه پوش کردن بقعه متبرکه آقا سید حمید (ع) این روستا نیز انجام شد. 
روستای فوشازده در ۱۵ کیلومتری آستانه اشرفیه واقع است و کرنی نوازی به عنوان یکی از آئین های سنتی، همه ساله با فرا رسیدن ایام شهادت امام حسین (ع) در میان شور و اندوه مردم در این روستا برگزار می شود. 

چهل منبریان لاهیجان

چهل منبریان آئینی است که لاهیجانیان از شفق تاسوعای حسینی با برافروختن شمع نذر خویش ادا می کنند. 'چهل منبر' آیینی است که سالیان سال و به نقلی از دوران صفویه، هر سال پیش از شفق تاسوعای حسینی با شور و حالی معنوی در لاهیجان برگزار می شود. خورشید که رو به سرخی می گراید در بافت قدیمی شهر، گویی حال و هوای دیگری مستولی است... مردم گروه گروه به سمت بافت قدیمی شهر، مسجد اکبریه، مسجد یمنی، مسجد چهار پادشاه و محله شهید کریمی روان اند، به بافت قدیمی که می رسید، گویی روشن تر است و فضا عرفانی تر، کوچه های باریک و مارپیچ قدیمی و خانه های خشتی و گلین سرخ رنگ با سرپوش سفال. 
در جلوی در هر خانه منبری - میزی با روکش پارچه ای - علم شده و شمع ها بر روی آن فروزان اند، بر روی منبر علاوه بر شمع های فروزان، بسته های کوچک برنج و خرما نیز دیده می شود، هر فردی که نذر چهل منبر دارد و یا نذرش برآورده شده، به چهل خانه یا مسجدی که منبری در جلویش برپاست می رود، صاحب هر خانه که منبری بنا نهاده، بسته های کوچک برنج تهیه دیده و سینی شمع بر روی آن قرار می دهد و شخص دارای نذر، دانه ای خرما در ظرف می گذارد و شمعی می افروزد و بسته ای برنج برمی دارد. 
مراسم چهل منبر از انتهای شفق تاسوعای حسینی آغاز می شود و تا پس از پایان نماز مغرب به اتمام می رسد. 

بانگ جرس کاروان محرم در جای جای ایران زمین این بار پررنگ تر از هر بار طنین انداز می شود و هرکس مطابق اقلیم و فرهنگ دیارش سوگوار است. در گذر از عبور قرن ها، مراسم سوگواری سینه به سینه رسید و جان گرفت و گاه به دلایلی کمرنگ شد و باز رنگی یافت و اینک به این زمان که رسید، یا برخی از آئین های سوگواری چون بسیاری دیگر از آئین هایمان به طور کامل برگزار نمی شود و یا در گوشه و کنار پهناور ایران که بجویی، رنگ نقطه ای از آن ها به جای مانده است. 
و گیلان - دیار آداب و آئین - هر گوشه اش نشانی از این رنگ نقطه های آئینی است که هریک هرچند اندک، اما مملو فرهنگ و خوشدلی پیشینیان و غنی دانشان این سرزمین را رقم می زند. 
نوای طبل ها و سنج ها به گوش می رسد و البته در این بین گرم آواها که می شوی، گاه در میان مرثیه ها، آن می شنوی که روح می آزارد و ناگاه به صفای محرم پیشینیان غبطه می خوری. محفلی بود بی ریا، روضه خوانی بود و روشنگری؛ واعظی که ساده پند می داد، آزاده روح و آزاده خوی و آزاده فکر می باید و اما امروز چه می شود که سخنان مرثیه ها گاه چنان سخیف است که روح می خراشد و دل به صفای گذشته می سپاری و می گویی کاش آئین های روشنمان بیش از همه وقت نمایان باشند. 

گزارش از مرضیه ضامن
 ۱۸۸۱/۲۰۰۷