"تعزیه"، "منقبت خوانی"، " نعت خوانی"، "روضه خوانی"، "پرده خوانی"، "شمایل خوانی" و غیره با مراسم خاص وموسیقی مناسب، نشانگر ارادت ایرانیان به امیرالمومنین(ع) و فرزندان اوست.
هر بخش از موسیقی محرم شجاعت و ازخود گذشتگی شهدای کربلا و وقایع ۱۰ روز اول این ماه را به تصویر می کشاند که سوگواری حضرت عباس(ع)، حضرت علی اکبر(ع)، حضرت زینب(س) و از همه مهمتر خود سید الشهدا (ع) بخشی از آن است.
به طور معمول تشریفات مذهبی نمادین دیگر همچون سینه‌زنی، زنجیرزنی، سنگ‌زنی و.... در سوگواری محرم قابل توجه بوده که در این میان سینه‌زنی در مناطق مختلف ایران رایج‌تر است.
به اعتقاد موسیقی‌شناسان کلیه آوازهای هفت گانه ایرانی به ویژه "چهارگاه"، "ماهور"، "نوا" و "راست پنجگاه" در مراسم سوگواری ابا عبدالله (ع) قابل اجرا است.
سوگواریهای ملی ومذهبی با پیشینه‌ای به درازای تاریخ از کشته شدن هابیل به دست برادرش آغاز شد و سپس با شهادت معصومان و بزرگان دین ادامه یافت که بخش عظیمی از هنر به ویژه شعر و موسیقی را به خود اختصاص داده است.
حماسه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) در تاریخ اعتقادات شیعیان جهان اسلام به ویژه ایرانیان از جایگاه بسیار مهم و رفیعی برخوردار است و هدف و مقصود ویژه‌ای در بردارد. به همین دلیل آداب و رسوم عاشورایی و موسیقی آن یکی از نمونه‌های برجسته موسیقی مذهبی در ایران به شمار می رود.
آیین سوگواری محرم از دوره آل بویه آغاز شده و این مراسم به مسلمانان اجازه می‌داد که آشکارا برای شهادت امام حسین(ع) و یارانش سوگواری کنند که بهره‌گیری از موسیقی از زیر شاخه‌های آن است.
سوگواری برای مرگ قهرمانان اسطوره ای، قبل از اسلام نیز در ایران اهمیت ویژه ای داشته که از آن جمله می توان به "سوگ سیاوش" شاهزاده ایرانی اشاره کرد که توسط خوانندگان و نوازندگان با آوای محزون اجرا می شد و از این موسیقی با عنوان "حلقه سیاوش" یاد می کردند.
ابراهیم بوذری می‌گوید: تعزیه یکی از هنرهای دیرینه ایران است که دارای فواید سیاسی بسیار به لحاظ استقلال، ادب و اخلاق دینی بوده که به دلایل گوناگون در بوته فراموشی قرار گرفته است.
این پژوهشگر نظر دانشمندان و محققان خارجی را در امر تعزیه رد کرده و اعتقاد دارد که در این باره کسی شایستگی اظهارنظر دارد که از مبانی دین اسلام، مذهب شیعه اثنی عشری، تاریخ اسلام، اختلاف بنی هاشم و بنی امیه به ویژه ریشه واقعی کربلا مطلع بوده، از ذوق وقریحه و اطلاعات ادبی وشعری برخوردار و دارای آگاهی کامل از دستگاه‌های آواز موسیقی ایرانی، آهنگ‌ها، گوشه‌ها و نوحه‌های آغاز تعزیه که در این زمان به شکل تصنیف درآمده، باشد و آهنگ های رجز و پهلوی و محزون را کاملا بشناسد.
وی گفت: نسخه های گوناگون در تعزیه وجود دارد که از آن میان می توان به نسخه های شادروانان سید مصطفی میرعزا کاشانی، حاج ملا کریم جناب قزوینی و میرزا باقر معین البکاء اشاره کرد.
وی اضافه کرد: تاریخ صحیح تعزیه مشخص نیست. برخی معتقدند پس از واقعه کربلا یزید به کارگردانان دستور داد تا این رویداد را به نمایش در آورند تا بتواند عینا شاهد آن باشد.
به باوربوذری منظور دیگر از تعزیه ارائه اسلام واقعی و نشان دادن ظلم و جور بنی امیه و بنی عباس و فساد اخلاقی آنان به وسیله موسیقی و نمایش است.
در گذشته به دلیل بی سواد بودن اغلب مردم و بهره نگرفتن از خطابه، نمایش در آنان تاثیر زیادی داشت. لذا مبتکرین هنر تعزیه، از لباس های با رنگ های سرخ و زرد زننده و صداهای خشن به عنوان نمادی از ظلم دستگاه بنی امیه استفاده می کردند. همچنین در اشعار از زبان مخالفان، فضائل آل محمد (ص) را می گنجاندند به عنوان مثال آغاز ماجرای حر و جلوگیری از حرکت امام و مشاجره وی با ابا عبدالله(ع) را با زبان شعر فارسی می خواندند:
اگر که دیگری ای مفخر زمین و زمن- ادا نمود بدین وضع نام مادر من
منم جواب به او ناصواب می گفتم- در مقاتله را با شتاب می سفتم
ولی به حق تو و مادر تو خیر نساء- نمی توان سخنی راند بر زبان اصلا
و یا در مشاجره حضرت عباس ( ع )و شمر از زبان شمر می گوید:
ای تو عیسی جاه و موسی قدر و هرون منزله- وی که در مولود بابت بود مردم قابله
همچنین در تعزیه حضرت زهرا(س) که امیرالمومنین ( ع ) برای خریدن انار به شمعون یهودی مراجعه می کرد از زبان شمعون شعر زیبایی در تجلیل از علی ابن ابی طالب(ع) ساخته:
ای درخت سخا به باغ وجود- نار بهرم ز طایف آمده بود
نظایر زیادی از این گونه اشعار از زبان مخالفان ساخته اند و برای تکریم خاندان نبوت در تعزیه گنجانده اند.
بوذری جلب توجه مستمع به توحید و خداپرستی و ستایش پروردگار، نخستین و بزرگترین هدف تعزیه دانسته و می گوید: اشعار تعزیه و نوحه های موزون همگی به بهترین وجه ممکنه در آوازهای مختلف ایرانی خوانده می شد.
وی در مورد انتخاب آواز می افزاید: در مجالس تعزیه مربوط به واقعه کربلا و دیگر مصائب اهل بیت اشعار محزون و در تعزیه های شاد که به مناسبت فتوحات پیامبر( ص ) و امیرالمومنین( ع )، عروسی ها، ولادت ها و دیگر اعیاد مذهبی اشعار شاد به کار برده می شد که طبعا آواز و موسیقی مورد نظر نیز می باید با حال وهوای آن همخوانی داشته باشد.
وی همچنین ادامه داد که برای هر کدام از شخصیت ها مانند پیامبر( ص )، امام، حضرت عباس( ع )، حضرت علی اکبر(ع )، حضرت مسلم( ع )، حر و قاسم از یک دستگاه آوازی آغاز و بعد از آوازهای مختلف و موزون استفاده می شد.
به گفته این پژوهشگر برای امام و ملائکه از عراق و راک و ترک، حضرت عباس از ماهور و راست پنجگاه، حر و مسلم از نوا، علی اکبر و قاسم از چهارگاه استفاده شده و سپس مرکب خوانی در اوزان و بحور متعدد به عمل می آمد.
بسیاری از موسیقیدانان اعتقاد دارند تعزیه در محفوظ ماندن موسیقی سنتی ایران بسیار موثر بوده است. اساسا تعزیه و مراسم سینه زنی با موسیقی همراه است. در برخی از مناطق سینه زنی از آغاز تا پایان به همراه طبل و سنج و سازهای بادی از قبیل بوق و شیپور برگزار می شود.
به نوشته عبدالله مستوفی، هر مولف خوان (مقابل مخالف خوان) در تعزیه آوازها و مایه های موسیقی مخصوص خود را باید حفظ می کرد. امام خوانان آوازهای خود را بیشتر در دستگاه "راست پنجگاه"، "نوا" و یا گوشه "رهاوی"، برای حضرت عباس(ع ) "چهارگاه"، حر "عراق"، عبدالله ابن حسن در"راک" می خواندند که به همین جهت این گوشه موسوم به "راک عبدالله" است.
در سوال و جواب ها تناسب رعایت شده مثلا اگر بین امام(ع) و عباس(ع ) سوال و جوابی صورت گیرد، امام در شور می خواند وعباس نیز پاسخ را در همان دستگاه می دهد. به همین دلیل مجریان تعزیه ضرورتا می بایست به موسیقی ایرانی و ظرایف آن اشراف داشته باشند.
زنده یاد روح الله خالقی در کتاب "شناسایی موسیقی" می نویسد: بسیاری از خوانندگان موسیقی ملی ایران، تجربه نخست خود را از خوانندگی در تعزیه آغاز کردند و از این طریق به مقام هنرمندی رسیدند که از آن جمله می توان به استاد علی حسین قزوینی، میرزا حسن قزوینی، ملا عبدالکریم جناب، حاجی قربان خان شاهی، اقبال آذر و....اشاره کرد.
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی، می گوید: به رغم ایمان خالصانه مسلمانان به خاندان عصمت و طهارت و برپایی مستمر مراسم سوگواری آن بزرگواران، متاسفانه چندسالی است که آیین ها به شیوه تازه ای اجرا می شود که غالبا حرمت کلام را شکسته و با بیان واژه های نامناسب جایگاه اهل بیت (ع) و سوگوارانشان را پایین آورده است.
وی از عاشورا به عنوان سند پر افتخار و سرافرازی ما مسلمین و وجه تمایز بین حق و باطل یاد کرد و افزود: غفلت از پیام ها و زیبایی های آن، نمی تواند امری ساده و جزیی تلقی شود. این واقعه با شکوه، پر از رمز و راز و پیام هایی است که می تواند بن مایه بزرگترین، فاخرین و با شکوه ترین آثار ادبی، نمایشنامه ها، تابلوهای هنری و آثار عظیم موسیقایی باشد.
وی تصریح کرد که در باره کمبود و یا حتی فقدان آثار هنری سترگ در زمینه واقعه عاشورا باید به شکلی عالمانه و منتقدانه به بحث بنشینیم و در این باره چاره ای بیندیشیم.
به گفته جاوید، گل را نشناخته به بوی آن اکتفا کردن، شرایط نوحه گر و تفاوت مرثیه و نوحه را ندانستن و به صرف داشتن صدای خوش نوحه گری کردن و مرثیه خواندن، موجب پایین آمدن بعد فرهنگی و هنری چنین حماسه بزرگی شده و وقوع چنین فاجعه ای دور از انتظار نیست.
جاوید می افزاید: وقتی برای نخستین بار نوحه هایی با زبان لمپنی و محاوره ای تهرانی شنیدم، برایم تازگی داشت ولی بعدها دیدم رسانه ملی مان به کرات از آن استفاده می کند. نمی دانم، شایدهم دست های پنهان تلاش دارند تا گونه ای از جاهل بازی، ساده انگاری و فرهنگ بی خیالی را در جامعه رواج دهند.
این پژوهشگر تصریح کرد: شان ماه غریب کربلا و تاریخ اسلام و عاشورا این نبوده و نیست و باید فکری به حال موسیقی دینی، عبادی و مذهبی کرد.
وی می افزاید: توجه به جوهره حقیقی حرکت سیدالشهدا(ع)، یعنی قیام علیه ستم و احیای دین حق، نکته ای است که در اغلب مراثی مورد غفلت قرار گرفته و هدف از عزاداری ها به طرز نگران کننده ای گریاندن مخاطب، بدون تقویت بینش وقدرت ایمان اوست.
او ادامه داد: اشعار ومراثی، وجه حماسی خود را از دست دادند و به اشعار پیش پا افتاده و ساده مبدل شده است. از این رو کسانی که در مجالس عزاداری سالار شهیدان شرکت می کنند، هنگام خروج از آن مجلس، برخی مواقع به زیور آگاهی و ایمان و تدبیر، آراسته نمی شوند.
وی تصریح کرد: بیان واژه های نابجا و بی مورد، با موسیقی نامناسب، آن هم از مداحی که جامه سیاه برتن داشته و عزادار امام حسین (ع) است، برای کسانی که با زبان فارسی آشنایی دارند، می تواند شان و منزلت این واقعه را به شدت کاهش دهد.
جاوید اضافه کرد: بدیهی است این جریان نامیمون و انجام رفتارهای مغایر با شان مسلمانان به ویژه مکتب شیعه که سرشار از زیبایی، وقار، تفکر و اندیشه مکتبی است، باید به صورت عاجل و جدی مورد نقد وبررسی قرار گرفته و توسط صاحب نظران حوزه دین و فرهنگ اصلاح شود.
به گفته او آثار موسیقایی ساخته شده در باره عاشورا از شمار انگشتان دست بیشتر نبوده که از آن میان نمی توان آثار فاخر و قابل دفاع چندانی را پیدا کرد. اشعاری هم که در باره این رویداد عظیم از سوی بزرگان شعر و ادب سروده شده، یا درهیچ رسانه ای خوانده نمی شود و یا این که اگر به مناسبتی خوانده شود، در میان هجمه آثار سطحی و بی محتوا گم شده و ره به جایی نمی برد.
وی همچنین یادآور شد: بازار گرمی و دنبال شهرت و مقام بودن، استفاده از ملودی های هندی، ترکی و ترانه های کوچه بازاری توسط مداحان از عواملی است که به مداحی لطمه وارد کرده است.
به گفته جاوید دیده شده که مداح از ملودی های غربی و سبک های "راک"، "رپ"، "متال" و در برخی از مواقع از آهنگ های مایکل جکسون استفاده کرده است.
وی می گوید: نوحه سرایی و سایر مراسم مذهبی، موسیقی خاص خود را دارد که تا ۵۰ سال قبل به شدت در کشورمان رعایت می شد به طوری که آهنگسازان برای ساخت نغمات خود از این نوع موسیقی الهام می گرفتند ولی پس از آن به دلیل عدم کنترل و توجه لازم رفته رفته کم رنگ شده تا جایی که در حال حاضر آسیب نگران کننده ای به آن وارد آمده است.
جاوید با ذکر این که موسیقی مذهبی به دلیل نبود پژوهش و بررسی کافی به فراموشی سپرده شده است،"نعت خوانی"، "منقبت خوانی"، "تعزیه خوانی"، "مداحی"، "پرده خوانی"، "شمایل خوانی"، "روضه خوانی"، "قطره خوانی" و غیره را از شاخه های موسیقی مذهبی در ایران اعلام کرد.
وی "نعت خوانی" و "منقبت خوانی " را به ترتیب موسیقی ویژه ستایش پیامبراکرم(ص)، ائمه(ع ) و بزرگان دین عنوان و خاطر نشان کرد این مراسم باید توسط کارشناسان و دلسوزان فرهنگ وآیین مذهبی احیا شود.
"ریزه خوانی" نیز از مراسم مذهبی – موسیقایی گذشته بوده که جوانان و پیشکسوتان اهل فن، از یک ماه پیش از ماه محرم و صفر در مجلس حضور یافته و به خواندن اشعارمربوطه می پرداختند که چندین تن از پیشکسوتان به صورت شورایی کارآنان را ارزیابی کرده و سپس توسط شخصی به نام "نقیب النقبا" مشخص می گردید که چه کسی در چه محله ای به خواندن کدام یک از اشعار مذهبی بپردازد. کیاسر در مازندران و بیرجند در خراسان از جمله جاهایی بود که این جلسات و انتخاب شخص مورد نظر صورت می گرفت.
جاوید در مورد "سوگ سیاوش" و تاثیر آن برمراسم تاسوعا و عاشورا افزود: تاثیر این دو آیین ملی ومذهبی بریکدیگر از زمان آل بویه در راستای حمایت از شیعه در ایران شکل گرفت و جایگزینی یک روح اسوه به جای یک اسطوره توانست در باورهای مردم جای گیرد.
این پژوهشگر تلفیق دو فرهنگ ایرانی و اسلامی را مثبت ارزیابی کرد و افزود: هر گونه بررسی، تغییر و تحول مشروط بر این که به باورهای مردم خدشه ای وارد نکند، باید در راستای اعتلای این دو فرهنگ انجام شود.
وی "روضه خوانی" را نیز نوعی موسیقی توصیفی از واقعه عاشورا دانست و اظهار داشت: روضه خوانی در خراسان با کمانچه و در مازندران با "لله وا"(نی محلی) اجرا می شود.
او یاد آور شد: "نوحه خوانی" از دیگر موسیقی های این ایام است که در مازندران با عنوان "عباس خونی"(عباس خوانی) با ملودی نزدیک به چهارگاه به رشادت و دلاوری حضرت عباس(ع) می پردازد.
جاوید از موسیقی خبری به عنوان یکی دیگر از اجزاء موسیقی محرم نام برد و افزود: این موسیقی شامل دو بخش سازی و آوازی است که در پیشباز ماه محرم و برگزاری دسته های عزا داری اجرا می شد.
وی از چاووش عزای عاشورا، آیین صبح خوانی، موسیقی شور طبل شیپور، علم گردانی و ... به عنوان دیگر موسیقی های ویژه ماه محرم نام برد.
وی گفت: عزاداری و گریستن برامام حسین (ع) غیر از ابعاد عبادی و سیاسی عاملی برای احیای اسلام است که معمولا بعد فرهنگی وهنری آن مورد غفلت قرار می گیرد.
به اعتقاد صاحبنظران سوگواری آداب و رسوم ویژه ای دارد که باید رعایت شود حال آن که این مراسم به ویژه در مداحی ها و نوحه سرایی ها کمتر دیده می شود.
یک مداح ۸۰ ساله می گوید: مداحی از ماهیت عشق و ارادت به شغل تبدیل شده و درخواست دستمزدهای میلیونی و نبود حزن، عرفان، خلوص نیت و معرفت، مداحی را به فرهنگ مطربی کشانده است.
به اعتقاد رمضان نوروزی برخی مداحان اشعاری سخیف و موسیقی نامناسب را انتخاب کرده و در سوگواری ها و ولادت ها با ریتم تند اجرا می کنند با تفاوت این که در سوگواری سینه و در اعیاد با همان ریتم دست میزنند و تشخیص آن برای شنونده دشوار و حتی غیر ممکن است.
وی می افزاید: نوآوری تا زمانی قابل پذیرش است که به اصالت لطمه وارد نکند در حالی که این نوع مداحی، تخریب سنت ها، بدون نوآوری است.
یکی دیگر از پژوهشگران موسیقی و آیین مذهبی عنوان مداح را برای خوانندگان مذهبی اشتباه دانسته و می گوید: این واژه برگرفته از "مدح" بوده و تنها ویژه خداوند و مردان الهی نیست و در مورد هر کسی می تواند صدق کند.
حجت الاسلام محمد علی رجبی کیاسری با بیان اینکه آنچه اکنون در مراسم مذهبی می شنویم نه "سوگ" است نه "سور"، افزود:این آداب همچون اغلب رسوم ما از جایگاه والایی برخوردار بود که متاسفانه به دلیل بی توجه ای به فراموشی سپرده شد.
وی از بیان واژه های سخیف و نوع موسیقی نوحه خوانی و مداحی به شدت انتقاد کرد و برگزاری این گونه مراسم را توهین به مقدسات دانست.
او گفت: شعر و ادبیات در عرب جاهلیت نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و این جایگاه پس از ظهور اسلام هم در بین اعراب ماندگار شد.
این پژوهشگر گفت:شاعران گرانقدری در طول تاریخ اسلام وجود داشتند که به خاطر سرودن اشعار وزین در ستایش پیامبر(ص ) و ائمه( ع )، از سوی حکومت وقت توقیف و باز خواست شدند که استفاده از آن ها دستمایه مناسبی برای نوحه خوانی هاست در حالی که اثری از آنان در مراسم فعلی دیده نمی شود.
حجت الاسلام رجبی کیاسری می افزاید: موسیقی ایرانی برگرفته از عرفان و معنویت بوده و با وجود هفت دستگاه و پنج آواز توانایی بیان هر گونه احساس مذهبی را دارد و باید در این گونه مراسم از آن بهره گرفت.
وی با بیان این که تعزیه حافظ موسیقی اصیل ایرانی است، به ارتباط نزدیک این دو اشاره و تصریح کرد: تعزیه هنر نیست ولی کلیه هنرها را به خدمت می گیرد.
او با بیان این که هر کدام از آواز های موسیقی ایرانی برای زمان مشخصی از شبانه روز باید استفاده شود، گفت: هرکدام از تعزیه ها بر اساس شخصیت و سرگذشت بزرگواران در آواز معینی از موسیقی اصیل ایرانی اجرا می شده به عنوان مثال تعزیه حضرت مسلم(ع ) در" شور"، حضرت ابوالفضل (ع )در "چهارگاه " و حضرت علی اکبر(ع ) در"ماهور" اجرا می شد.
وی تصریح کرد:جای تاسف است که برخی از مداحان و نوحه خوانان امروزی موسیقی عرفانی خودمان را رها کرده و به موسیقی "پاپ" و اخیرا به "رپ" روی آورده اند.
این پژوهشگر گفت: مراثی و سوگ ها و سوگندنامه ها در تاریخ اسلام دارای ارزش واحترام ویژه ای بوده که برگزاری هر کدام از این آیین ها سلسله مراتب و مراحل ویژه ای داشته است.
وی با اشاره به نعت خوانی و منقبت خوانی افزود: خواننده هر کدام از آن ها دارای شرایط ویژه ای بوده است و جایگاه آنان در صدر اسلام تا حدی بوده که از سوی ائمه و بزرگان دین صله دریافت می کردند و یا مورد دعای ایشان قرار می گرفتند.
به گفته این پژوهشگر نعت خوانی و منقبت خوانی دارای سه مرحله "ساده خوانی"، "غراخوانی" و "مرصع خوانی" بود که ساده خوانان آواز ساده ای را بدون روایت می خواندند، غرا خوانان از اشعار و روایات دیگران استفاده می کردند و مرصع خوانان قدرت انشاء و سرودن شعر را داشته و سروده های خود را می خواندند که این مراسم تا دوران قاجار ادامه داشت و پس از آن به فراموشی سپرده شد.
وی از متولیان امور فرهنگی ومذهبی به ویژه وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی خواست در جهت برپایی مداوم این گونه برنامه ها بکوشند تا مراسم مذهبی از چنگال کلمات سخیف و موسیقی ناشایست به درآید.
۹۹۱۹/۱۸۹۹
نظر شما