ماه محرم که می شود ایران از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب سیاهپوش می شود و این بار کل ایران مسلمان به تعزیت سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) می نشیند. بزرگ‌مردی که در سال ۶۱ هجری قمری با ایستادگی و مقاوت خود در برابر یزید و یزیدان؛ ایمان به پروردگار را معنای دوباره بخشید. مقاوت و پایمردی که شاید فرجام و سرانجامش شهادت بود اما پیام و هدف آن که زیست و زندگی توام با شرافت و سر خم نکردن و تسلیم نشدن در برابر دشمنانی که جز تسلیم و بندگی فرزند علی(ع) و نوه پیامبر اکرم (ص) به دستگاه جور هدفی نداشتند را به تصویر کشید.
تلاش، عزم، خواست و اراده ایران و ایرانی در مسیر آرمان‌هایش و برای به بار نشستن خواست، هدف و آمالش همواره زبانزد جهان و جهانیان بوده است. حال وقتی که زلف آرمان‌هایش گره خورده با زلف ایمان، عقیده و اعتقاد مذهبی اش باشد؛ خواست و اراده او در راستای تحقق اهدافش صد چندان مهم تر جلوه می کند.
به همین سبب است که هر گروه و طبقه خاص از ایرانیان مسلمان در روزهای مانده به آغاز ماه محرم و با شروع دهه نخست این ماه، بخش مهمی از فعالیت شان در این ایام را به پاسداشت حماسه عاشورا می پردازند. حادثه ای که راست قامتی اسلام و دین شان در آن حادثه نهفته شده است. واقعه کربلا و حادثه عاشورا برگ مهمی از تاریخ صدر اسلام را به خود اختصاص داده است و حال بعد از گذشت قرن ها از آن ایام هنوز نیز مسلمانان و شیعیان در سراسر جهان برای همراهی با شهادت سید و سالار شهیدان سیاه می پوشند و دست به تعزیت می‌برند.
هر گروه به طَرفی خاص و در این میان هنرمندان مانند همیشه قافله سالاران همسو با پاسداشت مقام امام سوم شیعیان و یادگار میراث و گنجینه گران‌بهایی می شوند که او با نثار کردن خون پاک و یاران با وفایش؛ آن میراث را برای ما به یادگار گذاشته است. میراثی که ثمره آن عزت، ایستادگی، جاودانگی، از خود گذشتگی ولو به قیمت شهادت است.
در میان فعالان هنرمند کشورمان؛ هنرمندان تئاتر همواره پیشرو در ارائه آثاری بودند که در مواجهه با آن تولیدات؛ مخاطب در کنار همدل و همراه شدن با زبان لطیف آثار نمایشی بخش مهمی از روایت ذهنی خود را این بار با زبان تصویر در صحنه می بیند. تصویری که بازتاب دهنده رخدادی تاریخی است که اسلام به آن افتخار می کند.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و پایان دوران خفقان رژیم شاهنشاهی در مبارزه با گروه های تئاتر مذهبی؛ یکی از اصلی ترین بخش های تولیدات تئاتر به شاخه هنرهای نمایشی آیینی، دینی و مذهبی منتج شد. حال بعد از گذشت بیش از چهل سال از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی، گروه‌های مختلف هنرمندان در شاخه‌های مختلف از جمله تئاتر، در زمینه بازتاب نگرش های معنوی، مذهبی، عرفانی و دینی خود با نگاه خلاقانه، آثارشان را به مخاطبان ارائه می دهند.
در یکی دو دهه نخست بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هنر تئاتر فراگیری امروز را نداشت و در حقیقت هنرمندان این عرصه برای گروهی خاص از مخاطبان به تولید و اجرای آثار می پرداختند. در حقیقت عموم جامعه؛ سلایق؛ آرمان‌ها و حتی مطالباتشان را در آثار تولیدشده هنرمندان تئاتر نمی دیدند اما در این میان گروهی از هنرمندان با معیار قراردادن مفاهیم مذهبی این بار تلاش کردند تا با آشناترین مفاهیم جاری در جامعه ایران انقلابی و اسلامی راهی جدید را برای گفتگو با مخاطبان تئاتر انتخاب کنند.
در اواخر دهه ۷۰ خورشیدی، گروه «تئاتر آیین» با همراهی چند تن از هنرمندان فعال در استان قم که امروز تک‌تک آنها نامی شناخته شده در عرصه تئاتر کشور هستند متشکل از هسته مرکزی کوروش زارعی، سید حسین فدایی و حسین پارسایی گروه نمایشی را پایه ریزی کردند که در فاصله کوتاهی از آغاز حیات هنری شان در استان قم، گام به گام و دوشادوش با گروه «نمایش فدک»؛ یکی از مهم ترین و فعال ترین گروه های نمایش مذهبی ایران که در پایتخت و اوایل دهه ۶۰ شکل گرفته بود، تولیدات خود را در دو حوزه تئاتر مذهبی و تئاتر دفاع مقدس آغاز کردند.
اما این بار این فعالیت مزه رقابت نمی داد. در حقیقت گروه تئاتر آیینی با سرپرستی کوروش زارعی در کنار گروه تئاتر فدک با سرپرستی دکتر محمود فرهنگ که این روزها سکان مدیریت دفتر تئاتر دینی اداره کل هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را در دست گرفته، هر یک تلاش کردند تا برای فراگیری مفهوم تئاتر و تحقق شعار «تئاتر برای همه»؛ این بار زبان آشنای مفاهیم دینی و مذهبی را برای گفتگو با مخاطبان برگزینند.
تولید نمایش «خورشید کاروان» توسط گروه تئاتر فدک، که در تاریخ تئاتر ایران قریب سه دهه به شکل مستمر هر سال به صحنه رفته و رکورد طولانی ترین اجرای مستمر در میان آثار تولید شده در حوزه تئاتر کشور را به خود اختصاص داده است، گروه تئاتر آیین را بر آن داشت که هرچند در یکی از استان‌های همجوار پایتخت فعالیت می‌کرد اما هدفش را بر همراهی عموم مردم ایران در مواجهه با آثار تئاتری استوار کند.
نخستین تجربه این گروه در نمایش «بانوی بی نشان» متجلی شد که روایت کننده زندگی حضرت فاطمه زهرا (س) بود. بعد از توفیق این تجربه در اجرای عمومی در بسیاری از استان‌های کشور، این بار گروه نمایشی آیین تصمیم گرفت تا عرض ارادتی خاص به مهمترین اتفاق تاریخ شیعیان، یعنی حماسه کربلا و واقعه عاشورا داشته باشد. اینگونه بود که مُهر تولید نمایش غریبه شام ممهور شد.
گروه نمایشی تئاتر آیین نخستین بار در سال ۱۳۷۶ نمایش غریبه شام را با روایتی متفاوت از بازتاب زندگی حضرت رقیه (س) به عنوان یکی از میراث‌داران واقعه کربلا در شکل داستان‌پردازی همسو کرد با بخش مهمی از تاریخ معاصر کشورمان یعنی حماسه هشت سال دفاع مقدس با دو قهرمان به شکل موازی؛ یکی حضرت رقیه (س) و دیگر دختر بچه ای که پدرش در صف رزمندگان هشت سال دفاع مقدس حضور دارد و به شهادت رسیده است.
بازتاب حماسه عاشورا و واقعه کربلا به مثابه قلب تپنده ای بود که جریان تاثیرگذاری آنرا در جبهه‌های حق علیه باطل می‌توان به وضوح حس کرد. مفاهیمی چون همراهی و همدلی رزمندگان اسلام با سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع) و یاران باوفای ایشان که هر دو در راه هدفی چون لذت ایستادگی، پایداری، از جان گذشتگی و در نهایت نوشیدن شربت شهادت، تاریخ را رقم زدند.
۲۱ سال از اجرای غریبه شام می‌گذرد و این نمایش بعد از خورشید کاروان دومین تئاتری است که سابقه استمرار در اجرا را طی ۲۱ سال با خود داشته و بعد از تجربه ۳۰ ساله اجرای مستمر خورشید کاروان دومین اثری است که باز هم با روایت بخشی از داستان عاشورا در مواجهه با مخاطبان سراسر کشورمان توفیقی دلچسب را از آن خود کرده است.
در آخرین شب تمرین گروه نمایشی آیین برای اجرای نمایش غریبه شام در تماشاخانه سنگلج همراه با کوروش زارعی کارگردان این اثر برای دیدن شرایط تمرین و مهیا شدن گروه برای اجرای عمومی به تماشاخانه سنگلج رفتم. همه چیز مطابق آشنایی که از زارعی داشتم در نهایت دقت و نظم و البته تعامل و همراهی گروه با کارگردان اثر مشخص بود. شاید این واژه تکراری باشد اما درست مثل ساعت!
گروه صحنه آخرین نظرها را به دکور داشت و سعی می‌کرد تا کوچکترین آسیب های موجود را برطرف کند. گروه بازیگران در تعامل با یکدیگر آخرین ایده های خود را در مواجهه با کارگردان اثر مطرح می‌کردند. با کاستن و افزودن ایده ها از ذهن کارگردان، در نهایت اثر اجرایی می شود.
در خلال تمرین ها فرصتی دست داد تا با کوروش زارعی کارگردان و سید حسین فدایی حسین به گپ و گفتی بپردازم. آنچه در ادامه از خاطر شما می گذرد حاصل این گفت و گو در خلال تمرین شش ساعته گروه نمایش غریبه شام است. نمایشی که خود را برای اجرای این اثر در تاریخ سه شنبه (دوازدهم شهریورماه) مصادف با سومین روز ماه محرم آماده می کند.
تئاتر؛ امروز به روایت نو نیاز دارد
زارعی صحبت‌هایش را اینگونه آغاز کرد و گفت: طبق صحبت هایی که با شهرام کرمی مدیر مرکز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی داشتیم مقرر شد تا برای ماه محرم امسال (۱۳۹۸) بار دیگر اجرای نمایش غریبه شام را در دستور کار قرار دهیم. اما آنچنان که طی چند سال اخیر تجربیات متفاوت و متعددی در اجرای آثار نمایش مذهبی در داخل و خارج کشور داشتم، احساس کردم که بازگویی واقعه عاشورا به شکل صرف آن هم بعد از سال ها روایت، شاید گروه را به تکرار وا دارد.
وی با تاکید بر این مساله که خواست گروه آیین همواره بر این نمط استوار بوده که مخاطب را درگیر کند، ادامه داد: برای همین بر آن شدیم تا بخشی از قصه نمایش غریبه شام را که گره خورده به روایت موازی داستان دختر بچه یکی از شهدای هشت سال دفاع مقدس بود با اتفاقی رقم بزنیم که بخش مهمی از تاریخ چند ساله حماسه سازی پاسداران عزت و خاک ایران اسلامی را با خود یدک می کشد. یعنی مدافعان حرم.
روند و نحوه شکل گیری داستان نمایش
کارگردان غریبه شام یادآور شد: در گفتگو با سیدحسین فدایی حسین نویسنده این نمایش تصمیم بر آن شد تا قصه معاصر یعنی داستان دختر بچه ای که فراز و فرود زندگی اش شباهت فراوانی به داستان حضرت رقیه(س) دارد را با تغییراتی اینبار در قامت فرزند یکی از مدافعان حرم ترسیم کنیم.
وی ادامه داد: پس داستان اینگونه شد که مخاطب در مواجهه با غریبه شام دختر بچه ای را می بیند که به دلیل بیماری به سوریه رفته و در مرقد مطهر حضرت رقیه (س) مجاور شده است. وی در خلال رویایی در این مرقد با بانویی به گفتگو می پردازد که همان حضرت رقیه (س) است. در این میان در می یابد که پدرش شهید شده و درست مانند مقتدایش امام حسین (ع) سرش از تنش جدا شده است.
مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری گفت: در مسیر حریت، آزادگی و دفاع از حرم و در نگاهی کلان تر در راستای اقتدار امنیت مرزهای کشورمان در مواجهه با هجوم دشمنانی که شاید صرفاً فقط برای بدنام کردن نام اسلام خود را زیر پرچم لا اله الا الله مخفی کرده‌اند اما آبشخور تفکراتشان در دستان کشورهای استعمارگر و خونخواری چون امریکا و رژیم اشغالگر قدس گره خورده است. اینگونه بود که با گروهی نزدیک به ۷۰ نفر از بازیگران و طراحان حرکت فرم و تلفیق بخش مهمی از داشته‌های نمایش آیینی سنتی‌مان در حوزه تعزیه و تلفیق آن با گونه تئاتر مدرن امروز، دست به بازآفرینی مجدد غریبه شام بزنیم.
غریبه شام؛ اثری فرامنطقه ای است
زارعی با تاکید بر آنکه غریبه شام نمایشی فرامنطقه‌ای و مانند محور و هدف اباعبدالله حسین (ع) در روایت زندگی پاک و قدسی خود یعنی سر ننهادن به ذلت و خواری به قیمت از دست دادن جان پربرکتشان تولید شده است گفت: غریبه شام در سال ۱۳۹۸ با این تغییر در مواجهه با مخاطبان قرار گرفته است تا بخش مهمی از پرسش های ذهنی آنان را درباره حضور نیروهای رزمنده ایران در کشور سوریه پاسخ دهد. نیروهایی که اگر نبودند شاید امروز این امنیت، آرامش و آسایشی که سایه آن مانند چتری بزرگ بر کشور اسلامی برافراشته است را نمی توانستیم حس کنیم.
وی تاکیدکرد: مفاهیمی که برخی آنرا شعاری می خوانند اگر با نگاه هنرمندانه آمیخته شود به شعور نزدیک می شود و بیشترین تاثیر را بر مخاطب دارد، از جان گذشتگی و ایثار شاید در کلام و در شعار آسان باشد اما وقتی پای عمل به میان می‌آید اینجاست که باید به شعور، منطق و عظمت روح بزرگ هر انسانی بدل شود تا او جان خود را نیز در کف دستش برای هدف و آرمانی بزرگ قرار دهد.
وی افزود: اهداف بزرگ در تاریخ همواره با از خودگذشتگی ماندگار شده اند. تاریخ و اتفاقی که در ۶۱ هجری قمری با شهادت حضرت اباعبدالله الحسین(ع) و یاران باوفایش رخ داد؛ آغازگر و سلسله جنبان حرکت زنجیر واری است که اسلام و حریت و آزادگی آنرا برای مسلمانان جهان به یادگار نگه داشته و فصل مهمی از تاریخ پرشکوه ایران را در برابر دشمنانی که همیشه زبونی کشورمان را می خواستند اما هیچگاه به اهداف شوم و پلید خود دست پیدا نکرده اند ادامه داشته است. تاریخی که هشت سال حماسه ماندگار دفاع مقدس و طی چند سال اخیر مدافعان حرم را با خود به همراه داشته است. تاریخی که بار دیگر بخشی از عزت، سربلندی و سرافرازی ایران همیشه استوار و مردمان غیورش را به تصویر می‌کشد.
سیدحسین فدایی حسین نویسنده نمایشنامه «غریبه شام» نیز در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی ایرنا با بیان آنکه اگر بخواهیم پیشینه این نمایش را دنبال کنیم بباید به بیش از ۲۰ سال پیش بازگردیم، گفت: بیست و چند سال پیش گروه «نمایش آیین» به عنوان گروهی که در حوزه نمایش های مذهبی و دفاع مقدس فعالیت می کرد؛ تصمیم بر این گرفت که آثاری را بتواند تولید کند که با عموم مردم ارتباط برقرار کند.
وی ادامه داد: در آن سال ها کمتر نمایش هایی با چنین مفاهیمی وجود داشت و اغلب شاهد آثار تئاتری بودیم که برای گروه خاصی از مخاطبان تولید و به صحنه می رفت. در حقیقت حدود ۲۰ تا ۲۵ سال پیش، عموم مردم گرایشی به حضور در سالن های تئاتر و دیدن نمایش برخلاف آنچه که امروز شاهد آن هستیم نداشتند. گروه های تئاتری نیز اغلب با مخاطبانی طرف بودند که دایره محدودی از عمومیت افراد جامعه را شامل می‌شد.
تلاش برای جذب حداکثری مخاطب
این نمایشنامه نویس با تاکید بر آنکه در حقیقت شکافی میان تئاتر به عنوان هنری که می تواند مسائل اجتماعی و مردمی را مطرح کند با عموم مردم وجود داشت، یادآور شد: اغلب مردم احساس می‌کردند تئاتر هنری خاص برای افراد خاص است و مساله و دغدغه آنها در این هنر وجود ندارد. در حالی که گروه تئاتر آیین بر این عقیده استوار بود که تئاتر می تواند مسائل مردم را مطرح کند و اگر گرایش و رویکرد متفاوتی به تئاتر ایجاد شود می تواند عموم مردم را به سالن های نمایشی بکشاند. هر چند شروع این جریان با نمایش «خورشید کاروان» از تولیدات گروه نمایشی «فدک» آغاز شد.
وی ادامه داد: موفقیت نمایش خورشید کاروان سبب شد تا گروه آیین نیز تصمیم بگیرد قدم در این شیوه جدید تولید آثار با نگرش جذب حداکثری مخاطبان از گروه ها، قشرها و تفکرهای مختلف بگذارد که نخستین تجربه گروه نمایشی آیین، تولید و اجرای عمومی نمایش «بانوی بی نشان» بود. نمایشی که به موضوع زندگی حضرت فاطمه زهرا(س) می‌پرداخت.
سفر در تاریخ از حادثه کربلا تا دفاع مقدس
فدایی حسین گفت: بعد از آن ما تصمیم گرفتیم که در خصوص زندگی حضرت رقیه(س) نیز نمایشی را با همان ساختار که ترکیبی از تئاتر معقول و مدرن امروزی با نمایش‌های آیینی سنتی خودمان بود تولید کنیم. بر همین اساس نمایشنامه غریبه شام را نوشتم. محوریت داستان این نمایش تلفیقی بود از دو موقعیت که احساس می کردیم آن دو موقعیت بسیار با هم قرابت دارد.
نویسنده نمایش غریبه شام با اشاره به آنکه نخستین موقعیت به واقعه کربلا باز می گردد و دومین رویکرد بازتاب دهنده بخش مهمی از تاریخ معاصر کشورمان یعنی حماسه هشت سال دفاع مقدس بود خاطرنشان کرد: برای به وجود آوردن چنین پیوندی شخصیتی حضرت رقیه(س) را از واقعه کربلا و شخصیتی را از دوران معاصر گرفتیم که دختربچه ای با شرایطی شبیه حضرت رقیه(س) بود.
وی ادامه داد: این دو در موقعیتی مشخص با هم ارتباط برقرار می کردند و در خلال سفر در زمان گذشته و تاریخ به تلفیق دو واقعه کربلا و جنگ پرداختیم. در نهایت نمایش غریبه شام شکل گرفت و اجرایی بسیار موفق را در ۱۳۷۷ و ۷۸ داشت. این نمایش تا آن حد در اقبال مخاطبان موفق بود که در دوره ای شاهد بودیم که هشت اجرای مختلف از این نمایش به طور همزمان در هشت استان کشورمان به صحنه رفته بود.
نویسنده نمایشنامه کانال کمیل با تاکید بر آنکه این اتفاق باعث شد که نمایش مورد توجه قرار گیرد و سال ها به روی صحنه رود، گفت: تا اینکه در سال جاری با درخواست شهرام کرمی مدیرکل اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار شد تا بار دیگر این نمایش تولید شود. اما بعد از صحبت‌ها احساس کردیم که پرداختن به حماسه هشت سال دفاع مقدس نسبت به آنچه که طی چند سال اخیر جامعه مسلمانان و به ویژه کشور ما را که در حوزه دفاع مقدس، مقاومت و پایداری؛ جریان متفاوتی را در جهان رقم زده است می تواند رویکرد دیگری داشته باشد.
تمرکز بر مسائل ایران و منطقه خاورمیانه
فدایی حسین افزود: با توجه به مسائل امروز جامعه جهانی به ویژه در منطقه خاورمیانه، ناملایمات و جنگ های متعدد آن تصمیم گرفتیم تا رویکرد خود را از حوزه دفاع مقدس به مسائل امروز جهان معطوف و متمرکز کنیم. به همین سبب به سمت مساله سوریه و مدافعان حرم حرکت کردیم. نکته حائز اهمیت آن است که این رویکرد نیز به مساله عاشورا و واقعه کربلا و به ویژه شخصیت حضرت رقیه(س) نزدیک بود. چرا که مرقد این بزرگوار در سوریه قرار دارد.
به گفته این مدرس تئاتر، تغییرات کوچکی را در قصه به وجود آوردیم و آن دختر بچه به عنوان شخصیت امروزی که در نسخه اولیه نمایش غریبه شام، پدرش در صف رزمندگان حماسه هشت سال دفاع مقدس بود اینبار دختر بچه ای‌ست که پدرش به عنوان یکی از مدافعان حرم در سوریه مشغول جنگ است. اینبار همان مسائل بنیادین مانند مقاومت، ایثار، از جان گذشتگی و در نهایت شهادت را در رویکرد و نگاهی متفاوت در بطن قصه نسخه جدید غریبه شام برای مخاطب مطرح می کنیم.
این پژوهشگر حوزه نمایش های دینی و دفاع مقدس خاطرنشان کرد: در حقیقت نمایش غریبه شام که اجرای خود را امروز (دوازدهم شهریورماه) آغاز می کند در محوریت قصه خود با اثری که در سال ۷۷ به روی صحنه رفته بود تفاوت ماهوی ندارد و تنها بخشی از روایت معاصر آن دستخوش تغییر شده و حال با این تغییر در مواجهه با مخاطب قرار می گیرد.
نمایش غریبه شام به نویسندگی سیدحسین فدایی حسین و کارگردانی کوروش زارعی با حضور بازیگرانی چون کاظم نظری، انوش معظمی، وفا طرفه، حسن اردستانی، سیدحمید لاجوردی، محمدجواد پیروزی، لیلاالسادات موسوی، مریم السادات صدرپور، فائزه السادات حسینی، سنا زارعی، نگین السادات رسولی، فائقه حاجی مهدی، سوگند مقدم، حدیت تقی زاده و... که اجرای خود را از ۱۲ شهریورماه آغاز کرده است همه روزه به جر شنبه ها تا پایان ماه محرم ساعت ۱۸:۳۰ در تماشاخانه سنگلج به صحنه می رود.
گزارش از: امین خرمی
نظر شما