اپرای عاشورا؛ همنشینی هنر آیینی و موسیقی سنتی

 هنر تعزیه که امروز از آن به عنوان بزرگترین گونه نمایش های آیینی ایران در شاخه هنر ملی، آیینی و سنتی کشورمان یاد می کنیم؛ مهمترین الگو در تولید اپرای عاشورا و ارائه آن به مخاطب به شمار می‌رود

تئاتر به عنوان هنری وارداتی در ایران پیشینه و سابقه ای ۱۵۳ ساله دارد و این پیشینه در برابر درازنای تاریخ چندین هزارساله نمایش های آیینی ایران سابقه بسیار کوتاهی به شمار می رود. چه بسا که این تاریخ ۱۵۳ ساله در مواجهه با سابقه مفهوم تئاتر و وجود این هنر در جهان نیز با بیش از ۲۵۰۰ سال قدمت، سابقه ای درخور به شمار نمی رود.

فراگیری تئاتر طی یک دهه اخیر

شاید این روزها عموم مردم در جامعه ایران اقبال بیشتری نسبت به تماشاخانه ها و سالن های تئاتر داشته باشند. به گونه‌ای که تنها طی یک دهه اخیر در پایتخت کشورمان تهران شاهد افتتاح بیش از یکصد سالن نمایشی برای اجرای آثار متنوع تئاتری بوده ایم اما جستجوی این سابقه و استقبال در مواجهه مردم با تئاتر در یکی دو دهه نخست انقلاب با این روزها به هیچ وجه قابل مقایسه نیست.

در حقیقت طی یک دهه اخیر با ازدیاد و فراگیری مفهوم هنر تئاتر میان عموم شاهدیم که تقریباً در هر استان و شهرستان کشورمان حداقل یک یا چند سالن تئاتری وجود دارد، اتفاقی که تا پیش از دهه هشتاد در کشورمان نمونه و نظیری اینچنین نداشته است.

سابقه اپرا در ایران

در میان گونه های مختلف تئاتری مفهومی به عنوان تئاتر موزیکال یا یکی از شاخه‌های مهم آن که از آن به عنوان اپرا نیز یاد می شود مانند سابقه هنر تئاتر در کشورمان عمری بسیار کوتاه دارد. طبق اسناد موجود، نخستین بار مفهومی به عنوان شیوه اجرای نمایش های اپرا در اواخر دوران قاجار به ایران معرفی شد. در آن دوران نمایش های موزیکال تنها مختص طبقه دربار و ثروتمندان بود.

در دوره پهلوی دوم و در میانه های دهه ۴۰ با افتتاح تالار رودکی آرام آرام فضایی برای حضور عموم مردم در مواجهه با نمایش های موزیکال و به ویژه اپرا و باله در کشور ما شکل گرفت؛ هر چند به دلیل بینش سنتی مردمان ایران و البته همراهی آنها با آیین‌های نمایشی با پیشینه ای چندین هزار ساله، مفهومی به عنوان اپرا هیچ وقت شکل رسمی و بنیادین در میان گزینه های اجرایی و تولیدات هنری کشورمان تا پیش از انقلاب نتوانست برای خود دست و پا کند.

تغییر گونه تولیدات نمایشی بعد از انقلاب

بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و به ویژه طی دو دهه نخست آن با توجه به تغییر بنیان‌های فرهنگی و متکی بر مبانی نظام انقلابی و اسلامی؛ شیوه تولید و ارائه آثار نمایشی و تئاتری در ارتباط مستقیم با تحولات اجتماعی قرار گرفت.

واقعه ای مانند انقلاب و حماسه هشت سال دفاع مقدس در طی یک دهه نخست پیروزی انقلاب، قافله‌سالار تولیدات آثار تئاتری در کشورمان به شمار می رفت. بعد از پایان دوران دفاع مقدس نیز با توجه به پشت سر گذاشتن سال های سازندگی، وجود و حضور تئاتر در سبد فرهنگی عموم مردم محلی از اعراب نداشت. تا آنکه هنرمندان برای فراگیر کردن مفهوم هنر میان عموم مردم سراغ یکی از مهم‌ترین داشته‌های فرهنگی مردمان ایران زمین رفتند.

نفوذ تولیدات تئاتری میان عموم مردم با استناد به الگوهای مذهبی

 مرور و رصد سیر تحول و تطور تاریخ غنی ایران به عنوان یکی از کشورهای تمدن ساز، نشان می دهد رفتار اجتماعی در تمام مناسبات زندگی با مناسک مذهبی و معنوی عجین بوده و به همین سبب بود که برای فراگیری مفهومی به عنوان تئاتر و تحقق شعار «تئاتر برای همه»، هنرمندان در عرصه تولیدات تئاترهای مذهبی و دینی پای به عرصه گذاشتند تا تماشاخانه‌های کشورمان را که تا پیش از این بیشتر در اختیار قشر و طبقه خاصی از مردم بود با تولیدات آثار تئاتر دینی و محتوای مذهبی که بیشترین قرابت را در زندگی فرهنگی مردمان ایران زمین داشت با عموم مخاطبان آشتی دهند.

بهره گیری توامان از موسیقی ملی و بنیان های نمایش آیینی

در این میان هنر موسیقی که آن نیز میان حافظه فرهنگی و تاریخی ایرانیان دارای پیشینه و سابقه فراوانی بود از محل های عرضه تولیدات هنری خود یعنی سالن های کنسرت و برنامه های خاص اجرای موسیقی در تلفیق با هنر تئاتر قرار گرفت.

این بار گروهی از متخصصان و آگاهان بر دو حوزه موسیقی و تئاتر برای احیای اپرای ملی ایران گام به میدان گذاشتند. بیراه نیست که برای مواجهه مخاطب ایرانی و آشنایی زدایی او با مفهومی به عنوان اپرای ملی که ثبت و سامان چندان درخشانی در کشورمان نداشت؛ این متخصصان بار دیگر مفاهیم دینی و مذهبی را برای آشنایی عموم مخاطبان با اپرا بر پیشانی نوشت فعالیت خود قرار دادند.

گروه «تئاتر عروسکی آران» به سرپرستی، هدایت و کارگردانی بهروز غریب پور در سال ۱۳۸۷ برای نخستین بار «اپرای عاشورا» را برای احیای فرهنگ اپرای ملی ایران تولید کرد. نمایشی که حتی هنرمندان و منتقدان نیز نسبت به اقبال و استقبال فراوان مخاطبان از این گونه تازه و بدیع در شیوه آثار تئاتری به حیرت درآمدند.

استواری مفهوم اپرای ملی با الهام از مفاهیم مذهبی

برگ برنده گروه تئاتر عروسکی آران و بهروز غریب پور در استقبال گسترده مردم از تولید جدیدشان، بهره بردن گروه موسیقی حرفه ای به سرپرستی بهزاد عبدی و روایت نت های آشنا برای عموم مخاطبان یعنی نت های موجود در موسیقی سنتی ایران بود. تولید آوا و فضای موزیکالی که بسیاری از نت هایش در موسیقی ردیفی و دستگاه های سنتی در نمایش های آیینی - مذهبی و به ویژه تعزیه کاربرد داشت، به عنوان برگ برنده تثبیت مفهوم موسیقی در قالب اپرای ملی به کار گرفته شد.

در حقیقت بهزاد عبدی برای روایت موسیقایی اپرای عاشورا به سمت نت نویسی و فرهنگ موسیقایی اپرا که برگرفته شده از فرهنگ غربی بود حرکت نکرد. وی بهترین بستر و بزنگاه را برای استقبال مخاطبان از این گونه جدید هنری (اپرا) بر پایه آشناترین فرهنگ موسیقی همراه با نمایش ایرانی یعنی تعزیه استوار کرد.

جهان در حیرت تلفیق هنر سنتی با آیین های مذهبی ایران

پر بیراه نیست که طی یک دهه اخیر از زمان تولید نخستین اپرای ملی ایران با محوریت مفهوم قیام اباعبدالله الحسین (ع) و روایت کربلا در قامت شیوه نوین نمایشی کشورمان به عنوان اپرای عاشورا این اثر نه تنها در کشورمان که در اجراهای بین المللی در بسیاری از کشورهای جهان مانند فرانسه، لهستان، ایتالیا، آلمان و کانادا مورد تحسین و تقدیر مخاطبان، هنرمندان و منتقدان جهانی قرار گرفت.

افرادی که آشنایی بسیار بیشتری نسبت به مخاطبان ایرانی با مفهوم اپرا داشتند اما در مواجهه با اپرای ملی ایران زبان به تحسین و حیرت گشودند. چرا که آنها اپرا را با نت نویسی و موسیقی غربی می شناختند در حالی که اپرای ملی ایران با بهره مندی از موسیقی ملی ردیفی - دستگاهی و هارمونی نوینی که بهزاد عبدی به عنوان سرپرست و آهنگساز این گروه با بهره بردن از صداهای درخشان و مسلط بر موسیقی سنتی ایران مانند محمد معتمدی و دیگر آوازخوانان این اثر توانست شیوه اپرای ملی ایرانی را با مفهوم روایت داستانی عینی و حقیقی چون حماسه ماندگار تاریخ اسلام یعنی واقعه کربلا نه تنها در سراسر ایران که تمام جهان را به تسخیر قدرت هنر ایرانی در تلفیق با مفاهیم آیینی و مذهبی درآورد.

همنشینی هنر آیینی با موسیقی سنتی در خلق اپرای ملی

بهروز غریب پور در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا درباره گروه تئاتر عروسکی آران و احیای اپرای ملی ایران در سایه خلق اپرای عاشورا گفت: در نخستین گام، آنچنان که یک دهه پیش و همزمان با اولین اجرای اپرای عاشورا گفته بودم، هدف گروه نمایش آران حرکت به سمت نمایش موزیکال در شاخه اپرا برای تحقق مفهومی به‌عنوان اپرای ملی ایران بود. در این میان چه نکته‌ای مهم تر از آنکه در ساخت، پرداخت و ارائه اپرا با مفهوم ملی برای مخاطبان ایرانی از آشناترین مفاهیم فرهنگی خودمان یعنی مبانی دینی و مذهبی و معنوی برای ارائه و تولید اثر به مخاطب بهره ببریم.

وی ادامه داد: اگر امروز گروه تئاتر عروسکی آران بیش از ۱۰ اپرا را با اتکا به داشته های فرهنگ غنی ایرانی مانند اپرای مولوی، اپرای خیام، اپرای حافظ و نظایر آن توانسته است ارائه کند، مهمترین دلیل این توفیق را باید در برداشتن گام صحیح در مسیر معرفی این هنر برای مخاطبانی که کمتر با آن آشنایی داشتند مرور کنیم. آن گام صحیح عبارت است از اتکا به شناخته شده ترین، مهم ترین و بزرگترین حماسه تاریخ اسلام که همانا مفهوم عاشورا و قیام حضرت امام حسین علیه السلام در تولید اثری فاخر و هم شان جایگاه هنر آیینی ایران بود.

کارگردان اپرای عاشورا در خصوص استفاده کردن از فضای موسیقی ردیفی - دستگاهی ایران در روند آهنگسازی و جریان بخشی به فضای موزیکال اپرای عاشورا گفت: شکی وجود ندارد که وقتی قرار است مفهوم اپرا به عنوان هنری غربی، این بار با مفهوم ملی به مخاطبان ارائه شود؛ باید تمام وجوه آن وامدار بن مایه های ملی و داشته‌های فرهنگ ایرانی باشد.

وی خاطرنشان کرد: وقتی ایران از قدمت و سابقه ای کهن در گونه موسیقی ردیفی - دستگاهی و موسیقی سنتی و کلاسیک بهره مند است بر آن شدیم تا از هنری مانند تعزیه با قدمتی بیش از سه قرن در کشورمان که مهمترین عنصر مکمل آن هنر موسیقی به ویژه موسیقی سنتی ایرانی بود؛ برای احیای مفهوم اپرای ملی و شکل گیری اپرای عاشورا بهره ببریم.

به گفته غریب پور، هنر تعزیه که امروز از آن به عنوان بزرگترین گونه نمایش های آیینی ایران در شاخه هنر ملی، آیینی و سنتی کشورمان یاد می کنیم؛ مهمترین الگو در تولید اپرای عاشورا و ارائه آن به مخاطب به شمار می‌رود. چرا که مفهومی به عنوان عاشورا و روایت حماسه کربلا و قیام امام حسین(ع) مفهومی است که در نگاه روایت و قصه گویی برای مخاطب بسیار آشناست.

سرپرست گروه تئاتر آران تصریح کرد: پس ما باید از مولفه‌های آشنای دیگری چون موسیقی در شاخه ردیفی - دستگاهی و هنر ملی کشورمان در شاخه هنرهای نمایشی یعنی تعزیه بهره می‌بردیم و در تلفیق سه مفهوم اپرا؛ موسیقی ایرانی و نمایش ملی گامی مهم و متقن را برای تولید اپرای ملی بر می داشتیم. این اقدامات صورت گرفت تا نتیجه آن نخستین تجربه گروه نمایشی آران با اپرای عروسکی عاشورا رقم بخورد.

همزمان با آغاز ماه محرم در یازدهمین سال تولید اپرای عروسکی عاشورا؛ این اثر نمایشی با کارگردانی بهروز غریب پور، آهنگسازی بهزاد عبدی از ۱۳ تا ۲۳ شهریور ماه ۹۸ همه روزه به جز شنبه ها ساعت ۱۹:۳۰ دقیقه در تالار فردوسی به صحنه می رود.

آوا گران این اثر نمایشی را مصطفی محمودی، محمد معتمدی، بهار موحد، علی بهار موحد، مهدی جاور، فرشاد فولادوند، محمدرضا صادقی، علی خدایی، مهدی امامی، سینا ولی پور و تنی چند از آواگران به نام کشورمان تشکیل می دهند.

از: امین خرمی