همراهی و همنشینی ادبیات و تاریخ در تولید آثار تئاتری همگام با نخستین سال های پیدایش این هنر تا به امروز قابلیت تطبیق و تعمیم پذیری فراوانی دارد. به زبان ساده تر روند اقتباس در تولید آثار تئاتری به درازنای تاریخ این هنر بازمی گردد. بسیاری از گرانسنگ ترین، مهمترین و جریان سازترین آثار تئاتری در قالب اقتباس های ادبی و یا تاریخی تولید و ارائه شده است.
اقتباس در تئاتر؛ روایتی وفادار یا غیروفادار
نکته مهم بعدی در روند اقتباس در حوزه تولیدات تئاتری به نگاه و خلاقیت هنرمندان این عرصه بازمی‌گردد. عده ای از هنرمندان تئاتر در روند اقتباسی چه در اقتباس ادبی و چه در اقتباس تاریخی به شکل کاملاً وفادارانه تلاش می‌کردند تا نعل به نعل آنچه که در قامت روایت ادبی و یا تاریخی نوشته شده و به وقوع پیوسته را بر صحنه تئاتر به مخاطب ارائه دهند.
اما عده‌ای دیگر از هنرمندان فارغ از اقتباس وفادارانه تلاش می‌کردند تا مهم ترین نقطه و بزنگاه اصلی روایت ادبی و تاریخی را برگرفته و با نگاه و خیال هنرمندانه خود تلفیق کنند و در نهایت اثری را به مخاطب ارائه دهند که شاید رنگ و بوی اقتباس داشت اما بر آن نمط استوار نبود تا نگاهی وفادارانه و نعل به نعل را به مخاطب ارائه دهد.
چارچوب های اقتباس از ادبیات و تاریخ رویدادهای مذهبی
در شکل و جریان روند اقتباس به ویژه در اقتباس ادبی شاید مفهوم اقتباس وفادارانه یا غیر وفادارانه برای تولید آثار تئاتری چندان اهمیتی نداشت؛ اما وقتی پای تاریخ به میان می‌آمد این بار نگاه هنرمندان تئاتر بویژه در شرق جریانی متفاوت به خود می گرفت.
چرا که بسیاری از کشورهای شرق جهان از جمله ایران، هندوستان، چین و همچنین مصر کشورهایی بودند که خود بنیانگذار تمدن بشری به شمار می آمدند. برای همین هنرمندان تئاتر در دخل و تصرف تاریخ و اقتباسی غیر وفادارانه بیشتر جانب احتیاط را رعایت می‌کردند.
همسو با حرکت هنرمندان تئاتر در روند امر اقتباس از روایت های ادبی و تاریخی به سمت اندیشه های مذهبی بار دیگر این دامنه احتیاط برای هنرمندان تئاتر تنگتر و تنگتر می‌شد. ورود به مفاهیم و آموزه‌های قدسی که عمومیت و جامعیت فراوانی میان مخاطبان داشت حرکت هنرمندان تئاتر را در اقتباسی غیر وفادارانه و تنها برداشتی از بخشی از آن واقعه و یا اتفاق مذهبی سخت تر می کرد. چرا که هدف هنرمندان تئاتر در مواجهه با مخاطبان جذب آنها بود اما وقتی آنها به سمت اقتباس غیر وفادارانه به ویژه در ساحت رویدادهای مذهبی حرکت می کردند در حقیقت باید این مهم را به خود یادآوری می کردند که یا باید مقابل طیف وسیعی از مخاطبان قرار گیرند که با صدر تا ذیل آن اتفاق مذهبی آشنا هستند این مساله در حقیقت پایان فعالیت و عمر هنری آنها به شمار می‌رفت و یا می‌پذیرفتند که در روند اقتباسی خود نگاه وفادارانه را به عنوان اصلی غیر قابل انکار پذیرفته و اثر را با نگاه و روایت تاریخی متقن خود به مخاطب ارائه دهند.
به همین سبب است که در فراز و فرود سیر تطور و تحول هنر تئاتر به ویژه در شاخه آثار اقتباسی، شاهد کمترین رفتار اقتباسی هنرمندان در زمینه تولید آثار با اتکا به منابع و مبانی مذهبی هستیم.
این مساله صرفاً به تولید تئاترها در گونه اقتباس ها از تاریخ اسلام بازنمی‌گردد. در تمامی مذاهب اعم از مسیحیان و یهودیان و سایر ادیان آسمانی نیز کمتر می‌توان آثار تئاتری را دید که با رویکرد اقتباسی به سراغ بازتاب مفاهیم دینی و مذهبی رفته باشند.
ذات و ماهیت اقتباس دینی در تولید نمایش‌های مذهبی
در حوزه تئاتر دینی و مذهبی نیز هنرمندان کشورمان همواره ساحت قدسی و معنوی تاریخ اسلام را در جایگاهی ارجح به هنر خود قرار می دادند و به همین سبب است که در روایت آثار تئاتری که قامت و شیوه اقتباس را با خود به همراه دارند اقتباسی غیر وفادارانه نسبت به آنچه که در تاریخ اسلام بر قهرمانان آن رویداد گذشته است را شاهد نیستیم.
نکته مهم دیگر آنکه در شکل‌گیری جریانی به نام هنر تئاتر همواره آبشخورهای آیینی و رفتارهای نمایشی مردم بیشترین سهم را داشته است. وقتی درباره گونه های آیینی و رفتارهای نمایشی صحبت می‌کنیم بیشتر تولیدات نمایشگران آیینی را در برخوردها و بازتاب‌های آیین‌های مذهبی در قامت ارائه آثار نمایشی شاهد هستیم. چرا که آنها آیین ها و رفتارهای نمایشی را برای عموم مردمی اجرا می کردند و تمامی آنها با فراز و فرود و سیلان آیین های گره خورده با مفاهیم مذهبی آشنا بودند.
همانگونه که شاهد این مدعا به آیین نمایشی تعزیه باز می گردد که با وجود متن های متعدد و مختلف این آیین نمایشی که اغلب آنها برگرفته شده از حماسه حسینی و نهضت عاشورا هستند؛ تمامی داستان‌ها برگرفته شده از مقاتل و اسناد معتبری است که روایت کننده واقعه کربلا در سال ۶۱ هجری هستند.
«مسافران کوفه»؛ از موفق ترین گونه های اقتباسی در حوزه تئاتر مذهبی
اما در این میان هنرمندان تئاتر برای بازتاب روایت های تئاتری خود که برگرفته شده از داستان ها، اتفاق ها و روایات مذهبی بودند نیز چه در اقتباس ادبی و چه در اقتباس تاریخی تمام تلاش خود را به کار می بستند تا کاملاً وفادارانه اتفاقات و حوادث تاریخ اسلام را این بار فارغ از نگاه نمایشی در قامت چارچوب ها و قوانین تئاتری به مخاطب ارائه دهند.
به واسطه همین نکته اولین اصل در تولید آثار تئاتر اقتباسی با اتکا به اتفاقات و حوادث تاریخ اسلام بسیار متکی بر مفهوم و میدان‌داری مقوله پژوهش و تحقیق استوار است.
در تاریخ تئاتر معاصر کشورمان در ارتباط تولید آثار تئاتری در نگاه اقتباسی که توانسته میان عموم مخاطبان و همچنین در مواجهه با جامعه منتقدان و پژوهشگران کارنامه موفقی از خود به یادگار بگذارد و در نهایت به اصل و فصلی جریان ساز در تولید آثار تئاتری در گونه اقتباسی بدل شود به نمایش «مسافران کوفه» به عنوان یکی از جریان ساز ترین آثار تئاتری با نگاه اقتباسی از حوادث تاریخ اسلام به ویژه واقعه عاشورا می توان اشاره کرد.
سیدحسین فدایی حسین با نگارش نمایشنامه مسافران کوفه و کوروش زارعی در قامت کارگردان، این اثر را بین سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۱ با روایت بخشی از تاریخ عاشورا که این بار بازتاب دهنده زندگی طفلان مسلم ( محمد و ابراهیم فرزندان مسلم بن عقیل) سفیر حضرت امام حسین علیه السلام به کوفه برای تایید همراهی کوفیان در حمایت از قیام حسینی بود را به عنوان یکی از درخشان ترین آثار اقتباس وفادارانه از تاریخ حماسه عاشورا در تاریخ تئاتر معاصر کشورمان به خود اختصاص داده است.
مسافران کوفه در بطن خود بازتاب دهنده دو اتفاق موازی سفر کاروان اسرای حادثه کربلا به سمت شام و اتفاقاتی است که در کوفه برای فرزندان مسلم می افتد. این تئاتر با اقتباس از این دو خط موازی هم عصر تئاتری دراماتیک را به مخاطب عرضه می کند.
مطابق روایات تاریخی که بخش مهمی از آن در مقاتل به شکل مستند ثبت شده است: پس از شهادت امام حسین(ع) در سال ۶۱ هجری قمری، محمد و ابراهیم فرزندان مسلم بن عقیل اسیر شدند. آنها به دستور عبیدالله بن زیاد در کوفه زندانی می شوند. این دو نوجوان بعد از یک سال زندان با کمک «مشکور»، پیرمرد زندانبان که هوادار اهل بیت(ع) بود، شبانه از زندان می گریزند.
آن دو شب را به خانه زنی پناه بردند که شوهرش در سپاه ابن زیاد بود. صاحب‌خانه وقتی متوجه آنان شد، آن دو را کنار فرات برد و سر از تن‌شان جدا کرد و پیکرشان را در فرات افکند و سرهای آن دو را برای دریافت جایزه، نزد ابن زیاد برد.
روایت حماسه عاشورا از منظری نو
سیدحسین فدایی حسین به عنوان نمایشنامه نویس مسافران کوفه، با محوریت قراردادن داستان طفلان مسلم در حقیقت بخشی از روایت تاریخ عاشورا را مدنظر نگاه هنرمندانه خود برای تولید اثر تئاتری قرار می‌دهد که علاوه بر نگاهِ اقتباس وفادارانه او به فصل مهمی از تاریخ حماسه کربلا، این بار مخاطبان را با زاویه دیدی متفاوت در مواجهه با اغلب آثار تولید شده تئاتری با محوریت حادثه عاشورا قرار می دهد.
در حقیقت تا پیش از نمایش مسافران کوفه اغلب آثار تئاتری تولید شده به شکل مستقیم راوی زندگی حضرت امام حسین(ع) و حماسه او طی دهه نخست ماه محرم تا شهادت ایشان را با زاویه دید امام سوم شیعیان به تصویر می کشید؛ اما این بار نگاه هوشمندانه فدایی حسین در انتخاب داستان و قهرمانی متفاوت برای روایت داستان عاشورا، منظر و زاویه دیدی دیگرگون را از دریچه روایت محمد و ابراهیم به عنوان فرزندان مسلم ابن عقیل پسر عموی امام حسین(ع) برای روایت واقعه کربلا و همچنین بازتاب نهضت حسینی در تاریخ ۶۱ هجری پیشاروی مخاطبان تصویر و ترسیم می کند.
تامل و تعمق مخاطب در مواجهه بی پرده با تاریخ
کوروش زارعی در گفت وگو با ایرنا درباره تجربه نمایش مسافران کوفه گفت: یکی از اصلی ترین مباحثی که گروه هنری مسافران کوفه - گروه تئاتر آیین - را برای تولید این اثر استوار کرد زاویه دید متفاوت در روایت فصل مهمی از واقعه عاشورا در دو ساحت حرکت مسیر بازماندگان خاندان و یاران حضرت امام حسین(ع) در قامت اسرای عاشورا به سمت شام و زاویه ای دیگر نگاه و روایتی است که دو فرزند مسلم که در کوفه گرفتار می‌شوند را به شکل توامان در اختیار مخاطب قرار می داد.
وی ادامه داد: در طول تاریخ و در روایات و مقتل ها از حماسه حسینی درباره بی وفایی کوفیان فراوان گفته و شنیده شده؛ اما این بار وقتی از دو زاویه مستند و با اتکا به مبانی تاریخ یعنی فرزندان مسلم درباره چرایی و سببیت پشت کردن کوفیان به امام حسین(ع) و یاران او به واسطه حضور عبیدالله بن زیاد به عنوان حاکم کوفه و استفاده کردن او از مثلث زر و زور و تزویر می شویم که باعث رو شدن نیت و نگاه باطل کوفیان می شود، اینبار می توانستیم تصویری متفاوت را به مخاطب ارائه دهیم تا آنها به شکلی مستند و با زاویه دید دو قهرمان به تامل و تعمق در باب چرایی سست عنصری مردمان کوفه از یک‌سو و اهتمام بیشتر حضرت امام حسین(ع) برای ادامه نهضت خود از سوی دیگر بپردازند.
به گفته کارگردان نمایش مسافران کوفه این اثر نمایشی در بطن خود تلاش می‌کند تا با ساختار دراماتیک و نظام‌مند با اتکا به قوانین تئاتری و با منطقی که در روابط علت و معلولی قوانین دراماتیک وجود دارد به طرح پرسش مهم حضرت امام حسین(ع) برای ایستادگی تا تحقق آرمانی عظیم یعنی مقابله با ظلم به عنوان یکی از مهمترین اهداف قیام حسینی که امروز از آن یاد می کنیم را به مخاطب ارائه دهد.
زارعی تاکید کرد: هدف ما در تولید تئاتر مسافران کوفه علاوه بر روایت اقتباسی و انتخاب منظری متفاوت برای بازتاب شهادت حضرت امام حسین(ع) و یاران باوفایش آن بود که مخاطبان به واسطه این اثر بتوانند نگاهی متفاوت بر قیام حضرت و همچنین عدم اتکای او بر افراد سست عنصر برای جهانی کردن آرمانِ قیامش داشته باشند. قیامی که آرمانش زنده نگه داشتن اسلام از دست افرادی است که به واسطه نگرش های دنیوی خود در صدد تغییر و تحریف مبانی انسان ساز اسلام که بر سینه حضرت محمد صلوات الله علیه و کتاب آسمانی مان قرآن جاری شده بود را برای همیشه در تاریخ ماندگار کنند.
مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری یادآور شد: مخاطبان در مواجهه با تئاتر مسافران کوفه به شکل علت و معلولی در بخشی از روایت مستند تاریخ سال ۶۱ هجری با دو قهرمانی همراه می شوند که این بار قیام و نهضت حسینی را از زاویه دید متفاوت از آنچه تا آن روز دیده بودند به نظاره نشستند. مخاطبان با این دیدگاه و منظر متفاوت می‌توانند با تطبیق آنچه که عموم آثار تئاتری در روایت اتفاق حماسه حسینی از زاویه دید حضرت امام حسین(ع) به آنها ارائه شده بود؛ دو نگاه متفاوت را کنار هم قرار دهند و با تعقل و تفکر خود مقاومت، ایستادگی و شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان را برای زنده نگه داشتن مفهوم اسلام و برافراشته بودن همیشگی پرچم اسلام و مبانی دینی برای دفاع از حق مظلوم در برابر ظالم در تاریخ بشریت به یادگار نگه دارند.
نظر شما