با آنکه قرن‌ها از نخستین تعزیه می‌گذرد، مردم همه دهه‌ها و قرن‌ها و سال‌ها با آن خو گرفته‌اند و نمی‌توان محرمی را بدون تعزیه تصور کرد.
در تماشای تعزیه، گویی آدمی از زمان و مکان حاضر جدا می‌شود و در دل لامکان و لازمان به تماشای یک نمایش حزن انگیز می‌نشیند که آن را به‌گونه‌ای نزدیک و قریب با قلب خویش احساس می‌کند.
برجستگی تعزیه به آن است که نمایشی است متعلق به توده مردم، هم آنانی که علقه و پیوندی با هنر تئاتر به معنای امروزین آن دارند، هم آنان که هیچ از آن نمی‌دانند، هم طبقه شهرنشین و هم مردمان روستا، هم آنکس که در خاندانی مذهبی زاده شده و هم آنکس که دین را در حدی متوسط می‌شناسد؛ درواقع تعزیه را می‌توان هنری دانست که در خون ایرانیان است و همواره با واگویه‌های رنج انسان‌هایی والامقام، هر آدمی را به تفکر فرو می‌برد.
پرداخت تعزیه نیز چندان دشوار نیست، لوازم صحنه از سالیانی دور تاکنون تغییری نکرده است و ماجرا نیز همان است. شاید آنچه تعزیه را اینگونه آشنا و خودمانی می‌نمایاند، همین وجهه تکرارشوندگی آن باشد، همیشه همان نخل‌ها، همان شمشیرها، همان پرها و پرچم‌های سرخ و سبز و همان خیمه‌ها.
برای مثال در فارس تعزیه میدانی صحرارود فسا سالانه ۵۰هزار بازدیدکننده دارد و در زمره میراث فرهنگی ناملموس ایران نیز به ثبت رسیده است یا در شهرستان زرقان همه‌ساله خیمه‌هایی برپا می‌شود که قدمت برخی از آنها به ۵۰۰ سال می‌رسد.
قدم‌های آغازین عزاداری دسته‌جمعی در قرن چهارم هجری برداشته شد
استاد دانشگاه در رشته ادبیات نمایشی در گفت‌وگو با ایرنا درباره قدمت تعزیه گفت: تعزیه به‌صورت تدریجی و طی قرون به شکل امروزی آن رسیده است و نمی‌توان تاریخی دقیق از لحاظ زمانی برای آن مشخص کرد؛ اما از دوره معزالدوله احمدبن بویه یعنی در اوایل قرن چهارم هجری آرام‌آرام شکل گرفت تا طی قرون به یک نمایش بدل شد.
مهدی رنجبر خاطرنشان کرد: گردهمایی برای عزای امام حسین (ع) از همین روزگاران شروع شد و بعد در دوره‌های صفویه و قاجاریه در قالب نمایشی آیینی به اوج خود رسید.
وی به تکثر مکان‌هایی با عنوان تکیه اشاره کرد که در دوران قاجار برای اجرای تعزیه برپا می‌شد و توضیح داد: بنا بر آنچه در تاریخ قید شده است در دوران ناصرالدین شاه در دهه نخست محرم حدود ۳۰۰ مجلس تعزیه بر پا می‌شد و برای مثال در تکیه موسوم به دولت که سه هزار مترمربع مساحت داشت، ۲۰هزار نفر به تماشای تعزیه می‌نشستند.
رنجبر بیان داشت: در دوره قاجار این هنر با اشرافیت شاهان قاجار پیوند می‌خورد و گاه برای ساختن جایگاهی برای اجرای تعزیه رقابت‌هایی شکل می‌گرفت.
تعزیه، آیین عزاداری محفلی است
معاون هنری و سینمایی اداره کل فرهنگ و ارشاد فارس در پاسخ به این پرسش که آیا تعزیه وجهه سیاسی یا اعتراضی داشته است، گفت: گاه از این هنر با عنوان اعتراضی مدنی استفاده می‌شده است؛ اما با سیاست و زیرکی، با این حال نمی‌توان گفت که به طور قطع برای مقاصد خاصی از آن بهره‌برداری شده است و بیشتر از تعزیه با عنوان عزاداری محفلی یاد می‌شود.
رنجبر درباره ساختارهای نمایشی در تعزیه ابراز داشت: هر یک از عوامل در هنر نمایش مدرن مانند بازیگر، نویسنده، کارگردان، طراح صحنه، دکور و لباس هم با اسامی مخصوص تعزیه در این هنر ایفای نقش می‌کنند.
این استاد رشته ادبیات نمایشی اظهار کرد: از آنجا که تعزیه در اعتقادات مذهبی ریشه دارد و از راه و روشی منحصربه فرد برخوردار است، برای هریک از نقش‌های هنر نمایش اسامی متفاوتی قائل شده‌اند؛ مثلا یک تعزیه کامل مجلس یا دستگاه نام دارد، کارگران معین‌البُکاء نامیده می‌شود، به بازیگرانی که دیالوگ دارند شبیه می‌گویند، سیاهی‌لشکرها با عنوان نعش شناخته می‌شوند و این نامگذاری‌ها مانند دیگر وجهه‌های این گونه نمایشی آن را ویژه کرده است.
تعزیه همه کارکردهای نمایش را دارد
رنجبر ادامه داد: بدین معنا تعزیه همه کارکردهای نمایش را دارد؛ درواقع آنچه از نظر محتوا، مفهوم و میزانسن‌ها در یک نمایش رخ می‌دهد، در تعزیه نیز وجود دارد.
وی ادامه داد: از آنجا که این نوع هنری با عنوان یک نمایش ساخته و پرداخته می‌شود، تحلیل‌های بسیاری درباره آن وجود دارد و اگر با دقت و توجه بیشتری به تعزیه پرداخته می‌شد و متون تازه‌ای برای آن تهیه می‌کردند می‌توانستیم آن را با ساختار محتوایی متفاوتی شاهد باشیم که باعث رشد حوزه موضوعی، اعتقادی، معنوی و هنر جنگ می‌شد.
رنجبر در ادامه تعزیه را هنری مردانه خواند و در این باره اظهار کرد: حضور زنان به‌عنوان بازیگر یا دست‌اندرکار این نمایش، اندک بوده است. در اوایل صدای زنان را پسربچه‌های نوجوانی بازی می‌کردند که صدای زیرتری داشتند؛ اما در دوره‌های متاخر گاه شاهد حضور بانوان نیز بوده‌ایم.
وی افزود: امروز در دانشگاه‌ها برداشت‌های جدیدی از تعزیه ارائه می‌شود و حتی در این گونه نمایشی پرفورمنس‌هایی اجرا شده است که اگر این موضوع در دانشگاه‌ها و محافل جشنواره‌های تئاتر به عموم مردم ارائه شود، نسل جوان می‌تواند تحولی در تراژدی حماسی تعزیه پدید آورد.
۹۸۸۵ / ۲۰۲۷
نظر شما