نگاهی نو به سلوک فکری و اندیشه‌های شمس تبریزی

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، هنگامی که به تقویم رجوع می کنیم، هفتم مهر را مصادف با بزرگداشت شمس تبریزی می بینیم. زندگی و احوالات شمس شاعر بزرگ و عارف بنام ایرانی، به خصوص ارتباط نزدیک او با مولانا، بستر بزرگی برای الهام و آفرینش آثار هنری در حوزه های ادبی، موسیقی و نمایشی به وجود می آورد. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه بزرگداشت شمس تبریزی، نگاهی به آثاری دارد که تا به حال درباره زندگی شمس تبریزی ساخته و پرداخته شده است. هرچند روایت ها در هر حوزه ای درباره شمس تبریزی می تواند بزرگتر و  موثرتر از چیزی باشد که اینک در چنته ادب و هنر ایران و جهان وجود دارد.

در جدال با خویشتن

مهدی محبتی نگارنده این اثر به معرفی زندگی شمس تبریزی پرداخته است. محبتی در این باره می گوید: کاری که من در این کتاب کردم نقبی است به اعماق شخصیت شمس که بعد از چاپ کتاب «خط سوم» صاحب‌الزمانی البته این کتاب هم یک کار ذوقی بوده و به نوعی استحسانی، اما وقتی در ۱۳۴۹ منتشر شد خیلی تأثیرگذار بوده است.  کتاب من کاملاً استنادی و سعی کردم اعماق شخصیت شمس را بکاوم و آنچه تا به حال گفته نشده، روایت کنم. یک جلد این کتاب به این صورت نوشته شده و جلد دیگرش گزیده‌ای از متن مقالات شمس به همراه مقدمه‌ای که در واقع رساله است که علاقه‌مندان شمس و مولانا می‌خواهند با آن آشنا شوند. این کتاب مقدمه‌ای ۱۸۰ صفحه‌ای درباره عرفان اسلامی و شمس تبریزی دارد که به وسیله انتشارات نگاه به چاپ رسید. همچنین ۱۵۰ صفحه شرح و توضیح مقالات این عارف بزرگ را به همراه متن اصلی در بیان ویژگی‌های ادبی و عرفانی مقالات شمس در بردارد که به وسیله نشر پارسه عرضه شده است.

درباره زندگی و اندیشه شمس تبریزی 

این اثر یکی از بهترین کتاب هایی به شمار می رود که درباره زندگی و شخصیت شمس تبریزی گردآوری شده است. مشهور تر از خورشید به وسیله نشر ورجاوند در ۱۳۸۵ خورشیدی منتشر شد. در بخش نخست، شرح زندگی شمس تبریزی از دوران کودکی تا آغاز سیر و سیاحت و سرانجام دیدار با مولانا بازگو شده و بخش بعدی نیز به تبیین و تنظیم اصول افکار و خطوط اصلی مقالات و به تعبیری اندیشه‌های ثابت وی اختصاص دارد که در آن مضامینی چون عشق، سماع، اخلاقیات، مرگ‌اندیشی شرح و بسط یافته است. برای نمونه در باب مبحث عشق از دیدگاه شمس در کتاب عنوان شده است: مضمون اساسی عرفان یعنی عشق، پایه و اساس اصلی تعالیم و تصوف شمس تبریزی است. شمس ... ضمن این که منشأ و سرچشمه‌ جوشان عشق را وجود حضرت باری می‌داند، این نکته را نیز یادآوری می‌کند که بدون کشش و عنایت خداوند نمی‌توان به او عشق ورزید. از آن جا که مبدأ و منشأ عشق خالق کاینات است، بنابراین گوهر عشق قدیم، حال آن که آدمی حادث(مخلوق) است اما همین حادث(مخلوق) به برکت عشق می‌تواند از آلایش حسی رهایی یابد و موفق به رؤیت حق شود.

کتاب شمس تبریز ۱ 

این اثر طرحی از منظومه حکمی و هنری شمس تبریزی به شمار می رود که مهدی سالاری نسب به نگارش آن همت گماشته است. در بخشی از آن می خوانیم: من عادتِ نبشتن نداشته‌ام هرگز، سخن را چون نمی‌نویسم در من می‌ماند و هر لحظه مرا روی دیگر می‌دهد، سخن بهانه است؛ حق نقاب برانداخته است و جمال نموده. (مقالات، شمس تبریزی)

نویسنده اثر می گوید: شمس تبریزی عاملِ تحولِ روحی و زایشِ فکری و هنریِ مولاناست. او با اصالت اندیشه و زبان سحرآفرین خود مولانا را شیفته کرده. او تقلید را سبب همه فسادها می‌داند به قواعد و اعتباراتِ از پیش‌ معین و تفکرات قالبی توجهی ندارد؛ می‌اندیشد، عمل می‌کند و هیچ‌گونه هراسی به دل راه نمی‌دهد. چنان‌که خود می‌گوید او را با عوام هیچ کاری نیست و تنها انگشت بر رگِ بزرگان می‌نهد.

شمس، اندیشمندی تیزبین و ژرف‌نگر اما در عین حال از توجه به ساحتِ عمل و فرصت‌ شمردنِ غنیمتِ وقت غافل نمی‌شود و با این که فردی عملگرا است از موشکافی‌های نظری هم عقب نمی‌ماند؛ میراث حیاتِ او آمیزه‌ای از بینش و روش؛ شهود و عقل است. این اثر در سه بخش کلی انسان، حقیقت و عشق تدوین شده است.

راز پنهان در زندگی شمس تبریزی

سعیده قدس، کتابی را به نشر سپرد با عنوان کیمیا خاتون که به بُعد ناگفته دیگری از زندگی شمس می پردازد و آن جزء چیزی است که تا به حال نشنیده ایم. کیمیا خاتون براساس متون معتبر تاریخی نوشته شده که محور قصه‌ آن زندگی دخترخوانده‌ مولانا جلال‌الدین بلخی است. این سرنوشت که با وجود تأثیرات شگرف آن بر زندگی ۲ اسطوره جهان عرفان، شمس و مولانا در لابه‌لای سطور تاریخ به عمد یا غیرعمد به فراموشی سپرده شده بود، اینک با پرداختی رمانتیک در فضایی شاعرانه جان گرفته و نویسنده ضمنِ سعی در وفاداری به واقعیات تاریخی ماجرا و حال و هوای زمان و مکان قصه، می‌کوشد تا خیال‌پردازانه یکی از پیچیده‌ترین و اسرارآمیزترین روابط عاشقانه که قونیه را به آشوب کشید و شمس نیز خود در جای جای مقالات به آن اشاره کرده است به تصویر بکشد زیرا که منابع موجود هیچ کجا در این ارتباط کشف معما نکرده‌اند. لازم به اشاره است که شرح این ماجرای جذاب بهانه‌ای برای ارائه‌ جهان‌بینی نویسنده است که به زعم خودش نگرشی دیگر به عوالم عشق‌بازیدن با جان‌جانان دارد، هرچند بخش اول کتاب آکنده از پردازش‌های طبیعت‌گرایانه و روان‌شناختی دختری نوجوان است اما از نیمه‌های بخش دوم جنبه‌های شهودی اثر اوج گرفته تا جایی که در صفحات پایانی حال و هوای داستان به صورت کامل سورئالیستی می شود.

مقالات شمس تبریزی

این اثر مجموعه‌ای از سخنان، حکایات نغز و دلپذیر را دربرمی گیرد که در دوران اقامت شمس تبریزی در قونیه (از ۶۴۲ تا ۶۴۳ هجری) و پس از غیبتی کوتاه بر زبان وی جاری شده و پس از او به وسیله مریدان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی به‌صورت یادداشت‌هایی پراکنده جمع‌آوری شده‌ است. از گسیختگی و بریدگی عبارات و مطالب پیداست که این کتاب را شمس‌الدین خود تألیف نکرده بلکه همان یادداشت‌های روزانه مریدان است که با کمال بی‌ترتیبی فراهم کرده‌اند. بدیع الزمان فروزانفر این اثر را تدوین کرده که بسیاری از امثال و قصص و مطالب مقالات را در مثنوی خود مندرج ساخته‌است. شمس خود ننوشتن خویش را این گونه توضیح داده‌است: من عادت نبشتن نداشته‌ام هرگز؛ سخن را چون نمی‌نویسم در من می‌ماند و هر لحظه مرا روی دگر می‌دهد. مطالب موجود در مقالات شمس را می‌توان به چند بخش شخصیت و زندگی و خانواده شمس، ‌ رابطه شمس با مولانا قصه‌ها و حکایات، یادکرد بزرگان، ‌آموزه‌ها تقسیم کرد.  

شمس تبریزی

این اثر نوشته محمدعلی موحد را نشرنو با ویراستاری جدید به دوستداران شمس تقدیم کرده است. مؤلف در این کتاب ابتدا به سابقه فارسی دَری در آذربایجان، صوفیان آن سرزمین، اوضاع سیاسی آن دیار و حمله مغولان به تبریز می‌پردازد و در ادامه نام و نشان شمس، تحولات روحی او و سیر زندگانی وی را مورد کنکاش قرار می دهد و سپس بزرگان آن روزگار را معرفی می‌کند. شرح سفر شمس به قونیه و آشنایی با مولانا مباحث بعدی کتاب به شمار می روند. نویسنده در ادامه تصویر مولانا در مقالات شمس و تصویر شمس در کلام مولانا را می‌کاود. کتاب با توصیف جهان شادمانه شمس پی گرفته می‌شود و با غروب خورشید، شرح رحلت شمس به دیار باقی، پایان می‌پذیرد.

شکوه شمس

تاکنون درباره زندگی مولانا جلال الدین شاعر و عارف فارسی زبان قرن هفتم، آثار فراوانی نوشته شده که برخی از آنها نیز گرانسنگ است. در میان این دسته از آثار، شکوه شمس مقام بلند و جایگاه والایی دارد. این اثر نتیجه سال ها تحقیق و مطالعه نویسنده دانشمند آن در مورد شرق، عرفان شرقی و مولانا را به همراه دارد. گذشته از اصل کتاب، مقدمه استاد سید جلال الدین آشتیانی و یادداشت های مترجم در پایان کتاب، به ارزش و اعتبار نسخه فارسی آن می افزاید. شکوه شمس به قلم آنه ماری شیمل نوشته و حسن لاهوتی آن را ترجمه کرده است. توفیق سبحانی پژوهشگر در توضیح کتاب شکوه شمس می گوید: در این کتاب شیمل آلمانی به زندگی شمس تبریزی پرداخته و نکات ریز و درشت بسیار خوبی را مطرح کرده است. این اثر یکی از برجسته‌ترین و مهم‌ترین آثاری به شمار می رود که درباره مولوی و شمس نوشته شده است.

کتاب در چهار بخش زمینه تاریخی، خیال‌بندی مولوی، الهیات مولوی و نفوذ مولوی در شرق و غرب تدوین یافته و مقدمه‌ای از استاد جلال‌الدین آشتیانی نیز بر آن افزوده شده است...

خط سوم

این اثر به همت ناصرالدین صاحب الزمانی به رشته تحریر درآمده است و به شخصیت، سخنان و اندیشه شمس تبریزی می پردازد. خط سوم، بازکاوی شجاعانه عرفان کهن ایرانی و بازنمایی خردمندانه از باورهای عرفانی ایرانی - اسلامی با تکیه بر ارتباط شمس - مولوی را به تصویر می کشد. این اثر ماندگار تکرار امانتدارانه مکررات دیگران نیست، بلکه نقدی نوین از ساحت مقدس مآبی است که تا کنون در بستر تنها مقدس و انتزاعی خود، بدون ترسیم برداری های معطوف به جامعه، تنها واگویه می شد.  صاحب الزمانی، که نفس سنگین شمس را در خلوت تألیف این اثر حس می کرد به تنها خواست شمس پاسخ گفته و آن رساندن کلام شمس بود به آنان که او می خواست، اگرچه از پس هزار سال. این کتاب در میان آثاری که ارتباط شمس و مولانا را بررسی کرده اند جزو بهترین ها به شمار می رود که در حجم حدود ۹۰۰ صفحه به شرح و توضیح شخصیت شمس و تأثیر شمس و مولانا بر یکدیگر با زبانی ساده و جذاب می پردازد. حدود ۲۰۰ صفحه از کتاب نیز به جملات کوتاه و آتشین شمس اختصاص یافته که گذشته از زیبایی لفظی شعر گونه آن، گاه چنان ضربه ای به روح انسان وارد می سازد که نظیرش در کمتر کتابی تجربه می شود. انتشارات عطایی در ‌۱۳۹۲ خورشیدی این اثر را منتشر کرد.

شمس تبریزی به روایت فیلم و تئاتر

بازار عاشقان

نمایش بازار عاشقان به نویسندگی محمد ابراهیمیان و کارگردانی هادی مرزبان با مضمونی عارفانه از داستان شمس و مولانا به صحنه رفت. این نمایش اجرایی با کمترین اشکال در معرض دید تماشاگران قرار گرفت. بازار عاشقان روایتی از داستان شیفتگی مولانا و شمس است؛ آن روزگار که مردمان قونیه خشمیگن از تاثیر شمس تبریزی بر روی شیخ شهرشان، مولانا، او را به دادگاه کشانده‌ و کمر به محاکمه و اعدامش بسته‌اند. شمس، مولانا و حلاج در میان مردمی که از شناخت حقیقت و درک عشق عاجزند به کافر و گمراه بودن محکوم می‌شوند. در بخشی از نمایش بازار عاشقان محاکمه‌ شمس را در دادگاهی در شهر قونیه می بینیم؛ دادگاهی که قاضی و شاهدانش گویی چشمان‌شان را بر حقیقت بسته و فهم‌شان از درک گفته‌های شمس و مولانا، شیخ شهر، عاجز است. این نمایش همچنین با اجرای زیبایی از بازیگران گروه حرکت در حالات مختلف تکمیل شد؛ حرکت هایی که بخشی از فرم نمایش را تشکیل می‌دادند و به هدف ایجاد حال و هوایی نزدیک به داستان نمایش، با انجام حرکات کم نقص‌ و هماهنگ به نوعی سماع می‌کردند. در بخش‌هایی از این نمایش ۱۲۰ دقیقه‌ای گاهی بازیگران از کنار تماشاگران نشسته در سالن عبور می‌کردند یا در میانه‌ سالن ایستاده، دیالوگ‌های خود را با صدایی رسا رو به صحنه می‌گفتند که باعث نزدیک‌تر شدن هرچه بیشتر تمشاگران به فضا و داستان نمایش بود.

مست عشق

فیلم سینمایی مست عشق به کارگردانی حسن فتحی تولید مشترکی میان ایران و ترکیه است که بزودی آغاز خواهد شد. این فیلم برشی از زندگی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و شمس تبریزی را روایت می‌کند و فیلمنامه این فیلم را فرهاد توحیدی نگاشته است. تمامی صحنه‌های فیلم در ترکیه فیلمبرداری می‌شود و شهر قونیه در زمانه حیات مولانا بازسازی خواهد شد.

اپرای عروسکی دیدار شمس تبریزی و مولانا

دیدار شمس تبریزی و مولانا یکی از مقاطعی از تاریخ فرهنگ و ادب ایران است. یک عاشقانه‌یی که شانه به شانه فرهنگ ایرانی بوده و در سال‌ها و دهه‌های اخیر موضوع جذابی در ادبیات، تئاتر، موسیقی و سینمای ایران بوده است. یکی از آثاری که در سال‌های اخیر به این اتفاق تاریخی می پردازد، اپرای عروسکی مولوی است. این اپرا و نمایش عروسکی به کارگردانی، نویسندگی و طراحی صحنه بهروز غریب‌پور برگزار شد. اپرای عروسکی مولوی براساس اشعار مثنوی معنوی و کلیات شمس نوشته شده و موسیقی آن بر اساس موسیقی کلاسیک ایرانی، دستگاه‌ها و ردیف‌های آوازی با آهنگسازی بهزاد عبدی ساخته شده است. خوانندگانی چون محمد معتمدی و همایون شجریان روایت آوازین این اپرا را بر عهده دارند. ضبط موسیقی این اثر در اکراین انجام شده است. بیش از ۱۰۰ عروسک ریسمانی در آن به کار گرفته شده‌اند.

منابع
مقالات شمس تبریزی، تصحیح و تعلیقات: احمد خوش نویس، تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی، ۱۳۴۹.
نی نواز اول؛ احوال شمس تبریزی و سخنان او به شعر، تالیف: عبدالحسین جلالیان، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۱.