آیا شهر بام‌های سفالی به تاریخ می‌پیوندد؟

شهر آستارا با یکهزار هکتار وسعت و بیش از ۵۵ هزار نفر جمعیت، هم کرانه با دریای خزر و همجوار با جنگل های هیرکانی کوهستان آسپیناس، از مناطق گردشگرپذیر ایران است و در کنار جاذبه های گردشگری نظیر ساحل خزر، تالاب استیل، بازار ساحلی و گردنه حیران، بام های سفالی نیز از جاذبه ها و هویت های فرهنگی و تاریخی این دیار زیبا محسوب می شود.

میانگین بارش سالانه در آستارا یکهزار و ۲۰۰ میلیمتر است و از دلایل بکارگیری سفال به صورت مورب و شیب دار در پشت بام خانه های این شهر، هدایت نزولات جوی و کاهش گرما در تابستان بوده است؛ اما طی سال ها اجرای طرح های بازآفرینی بافت فرسوده شهری و تخریب و نوسازی خانه های قدیمی، سفال از پشت بام بسیاری از خانه ها خداحافظی کرده و جای خود را به سازه های سیمانی نظیر ایرانیت داده است.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آستارا روز دوشنبه به خبرنگار ایرنا اظهار کرد: سقف های سفالین خانه های آستارا بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی این شهرستان است اما روند تغییر آنها شتاب دارد و در سال های آینده، باید تصاویر بام های سفالی آستارا را در کتاب ها و آرشیو عکس ها و فیلم ها جستجو کنیم.
پردل امیری نژاد افزود: در بسیاری از شهرهای گردشگرپذیر، شهرداری ها برای حفظ بافت تاریخی و فرهنگی شهر، محدوده ای را برای نگهداری سازه های سنتی تعیین و با ساخت و ساز در آن مقابله می کنند و شهرداری آستارا نیز باید برای احیا و صیانت از بام های سفالی و خانه های محلی موسوم به (کومه) اقدام مشابه انجام دهد.
وی ادامه داد: هرچند سقف بسیاری از خانه های آستارا از سفال به سازه های دیگر تغییر یافته و محدوده بزرگ و یکپارچه ای با بام های سفالی باقی نمانده است، اما تا دیر نشده باید برای حفظ بخش کوچکی از خانه های سفالین شهر اقدام شود.

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آستارا گفت: این اداره برای حفظ هویت شهر بام های سفالی ایران، آماده همکاری با شهرداری است و باید با برنامه های فرهنگی و حمایت های مالی و اداری، ساکنان خانه های دارای بام های سفالی را به خودداری از تغییر شکل بام ها ترغیب کنیم.

صفحات ایرانیت بر قطعات سفال ترجیح داده می‌شود

سید رضا میرنظری از شهروندان کوچه حمزه بیگ شهر آستارا اظهار کرد: مردم به هم بستن چند ورق ایرانیت سیمانی و رنگی را به زحمت سرهم کردن صدها قطعه سفال سیاه در پشت بام ها ترجیح می دهند و شاید قیمت پایین و راحتی نصب ایرانیت به جای سفال، از دلایل برچیده شدن سفال از پشت بام های آستارا باشد.

وی ادامه داد: گرایش همشهریان به استفاده از سازه های رنگی و سیمانی به جای سفال، باعث برچیده شدن صنعت ساخت سفال های پشت بام در آستارا شده و تنها کارگاه سفال پشت بام در بخش لوندویل این شهرستان نیز، به علت نبود تقاضا تعطیل شده است.

میرنظری افزود: خانه پدری و بسیاری از خانه های محل سکونت من دارای بام های سفالی است اما خانه های زیادی به دست پیمانکاران ساختمان تخریب و بازسازی شده و بام های سفالی آنها از بین رفته است.

این شهروند بیان کرد: به طور معمول در هر خانه ای چند فرزند بیکار فاقد خانه مستقل وجود دارد و اغلب فرزندان بعد از مرگ والدین، خانه های پدری را برای داشتن سرپناهی مستقل به پیمانکاران و سازندگان ساختمان واگذار می کنند و با تخریب آنها و احداث آپارتمان های چند طبقه، بام های سفالی تغییر شکل می دهند.

احمد شیارکار از شهروندان قدیمی آستارا نیز اظهار کرد: در مصاف سنت و تجدد، نه تنها خانه های سفالی این شهر تسلیم سازه های نو شده، بلکه ستون های موسوم به (شالمان) در ایوان خانه ها که علاوه بر استحکام بنا، برای آویختن و نگهداری میوه استفاده می شد، برچیده شده و کف چوبی منازل نیز که زیبایی و خاصیت آرامش بخش داشت، از بین رفته است.

موضع دستگاه‌های متولی

دستگاه های متولی بنا بر وظیفه قانونی، در راستای بازآفرینی فضاهای فرسوده شهر برنامه ریزی می کنند و تخریب خانه های قدیمی و نوسازی آنها بر اساس طرح جامع توسعه را، برای بازسازی سیمای شهر و کاهش ترافیک خیابان ها ضروری می دانند.

حسن رستم زاد فرماندار آستارا در جلسه بازآفرینی بافت فرسوده شهری، بافت و بناهای فرسوده را برای این شهرستان گردشگرپذیر نامناسب دانست و دستگاه‌های متولی را به نوسازی فضاها، اماکن قدیمی، زیرساخت‌ها و منازل فراخواند.

جواد معیتی شهردار آستارا نیز از شناسایی ۷۰ هکتار بافت فرسوده شهری در خیابان های تله سفی، قنبر محله و کشاورز و کوی حمزه بیگ و برنامه ریزی برای نوسازی آنها و ساخت سالن های ورزشی، ایستگاه آتش نشانی و فرهنگسرا در آن مناطق خبر داد.

مسئول واحد شهرسازی شهرداری آستارا با اذعان به اینکه تاکنون محدوده ای در این شهر برای حفظ سقف ها و بافت سنتی تعیین نشده است، تعطیلی و برچیده شدن کارگاه های سفال سازی و روند نوسازی ساختمان ها را علت حذف تدریجی بام های سفالی دانست.
محمدتقی مرحبا گفت: سقف های سفالین در مقابل باد، گرما و سرما مقاوم بودند و هزینه تعویض سفال های شکسته، زیاد نبود اما اکنون به جای آنها ورق های ایرانیت و ایزوگام جایگزین شده است و برغم استحکام، معایبی نیز دارند.

آیا خرید خانه‌های تاریخی و سنتی چاره‌ساز است؟

مدیرکل میراث میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان گفت: اعتبارات این اداره کل برای خرید و تملک آثار تاریخی بمنظور حفظ، نگهداری و احیاء آنها اندک است و فقط در مواقع اضطراری با داشتن طرح توجیهی، بودجه لازم تخصیص داده می شود.

شهرود امیرانتخابی اظهار کرد: این اداره کل در یک سال اخیر ، اقدامات بسیار خوبی در ثبت آثار تاریخی گیلان، مرمت بناهای تاریخی و انجام کاوش های باستان شناسی انجام داده و تملک و خرید چهار اثر تاریخی یکی از مهمترین این اقدامات است.
وی ادامه داد: این اداره کل در راستای حفاظت و احیاء آثار تاریخی استان ، پس از پیگیری های متعدد موفق شد چهار اثر ثبتی شاخص استان  را از محل اعتبارات  ملی و استانی در لیست تملک خود قرار دهد.

راهکار چیست؟

بدیهی است که با خرید حتی ده ها خانه سنتی، نمی توان شهر بام های سفالی را حفظ کرد و برای صیانت از این هویت فرهنگی آستارا، باید نگاه شهروندان تغییر کند و با اهمیت دادن به اصالت ها و هویت ها و نمادهای تاریخی و فرهنگی خود، حفظ بام های سفالی خانه های خود را ضروری بدانند.

فراموش نکنیم که صدور پروانه ساختمان از منابع درآمد شهرداری هاست و به تناسب توسعه ساخت و ساز بناها، درآمد این نهادها افزایش می یابد و از این منظر، حفظ اجباری بافت سنتی و مقابله با بازسازی خانه های سفالی آستارا قابل توجیه نیست، اما با عنایت به فعالیت واحد فرهنگی در نهاد شهرداری ها، صیانت از نمادهای فرهنگی و تاریخی شهرها و پاسخگو بودن به آیندگان در قبال آن ضرورت دارد.

بنابراین به نظر می رسد شهرداری آستارا در حفظ هویت شهر بام های سفالی رسالت بزرگی دارد و می تواند با ارشاد و برنامه های ترویجی و چشم پوشی از برخی درآمدها، محله هایی از بافت سنتی و نمادین شهر را نگهداری کند.

البته اگر این محله های قدیمی و سنتی طبق طرح های بومگردی و در راستای رونق گردشگری حفظ و مدیریت شود، برای صاحبان خانه های آن محدوده ها و شهرداری درآمدزا خواهد بود و اگر میزان این درآمد، از پول حاصل از صدور مجوز تخریب و بازسازی و پروانه ساختمان ها بیشتر نباشد، کمتر نیز نخواهد بود.

 نمادها به تدریج و نامحسوس ارزش خود را از دست می دهند و انسان ها زمانی به از دست رفتن داشته های فرهنگی و بومی خود پی می برند، که دیر شده و فرصتی برای جبران نمانده است؛ اما با کار فرهنگی و رسانه ای و انگیزش مسئولان و شهروندان، می توان اصالت ها و سرمایه های محلی را برای نسل های آینده نگه داشت و امیدواریم شهر بام های سفالی گیلان نیز در گستره زمان، عنوان بامسمای خود را حفظ کند.
گزارش از عیسی پاشاپور

۷۱۲۴