آثار سهراب‌ سپهری از گرانبهاترین نقاشی‌های تاریخ‌ هنر ایران

 سهراب سپهری در نقاشی از دستاوردهای زیبایی شناختی شرق و غرب بهره‌مند شده بود که این اثرگذاری در آثارش جلوه گر بودند. او در آثار نقاشی خود، رویکرد نوین و متفاوتی داشت به طوری که فرم‌های هندسی نخودی و خاکستری رنگش با تمامی نقاشان فیگوراتیو هم زمانش متفاوت بود. وی در نقاشی به شیوه‌ای موجز، نیمه انتزاعی دست یافت که برای بیان مکاشفه‌ های شاعرانه اش در طبیعت کویری کارگشا بود.

سپهری بیشتر نمایشگاه‌ های داخلی آثار نقاشی اش را در گالری سیحون برگزار می‌کرد و عادت نداشت که برای روز معرفی در نمایشگاه شرکت کند. نقاشی سپهری هرچه پیش رفته کمتر به وسیله کنترل مستقیم قلم مو پدید آمده و در سری آثار متاخرش بیشتر رفتاری فی البداهه به وسیله ابزارهای غیر سنتی نقاشی است؛ شهروز نظری نویسنده و منتقد هنری در این باره می‌نویسد: او در آخرین دوران کاری اش به تکنیکی از بافت گذاری (texture) دست یافت که تا به امروز برای بسیاری از هنرمندان دست نیافتنی به نظر می‌رسد. درخت‌های او نتیجه پرهیزش از رنگ گذاری با قلم مو هستند. او در این آثار حوادث رنگی را تبدیل به موضوع آثارش می‌کند. استفاده از کاردک‌های بزرگ چوبی و رنگ‌های رقیق شده و بافت ریز و درهم شده پارچه‌ های بوم محصول تحقیقات وسیع او بر نقاشی آن سال‌های غرب (آبستره) و شگردهای نقاشی سنتی مشرق زمین است.

از آثار او می‌توان به طبیعت بیجان ۱۳۳۶ خورشیدی، شقایق ها، جویبار و تنه درخت ۱۳۳۹خورشیدی، علف ها و تنه درخت ۱۳۴۱خورشیدی، ترکیب بندی با نوارهای رنگی ۱۳۴۹خورشیدی، ترکیب بندی با مربع ها ۱۳۵۱ خورشیدی و منظره کویری ۱۳۵۷ خورشیدی اشاره کرد. برخی از آثار وی نزد مجموعه‌داران و دوستان سپهری قرار دارد و پروانه سپهری خواهر سهراب، آثاری از وی را که در اختیار داشت به موزه کرمان اهدا کرد.

سپهری رکورددار قیمت نقاشی مدرن ایرانی است. سه‌سال قبل در سومین حراج تهران، ویژه آثار هنر مدرن و معاصر ایران، بالاترین رکورد فروش اول و دوم به ۲ نقاشی از سهراب سپهری تعلق گرفت. بالاترین قیمت برای نقاشی بدون عنوان سپهری از مجموعه تنه درختان بود که یک‌میلیارد و ٨٠٠‌ میلیون تومان به فروش رفت. این تابلو را یک خریدار کانادایی از طریق تلفن سه برابر قیمت اولیه خرید. دومین رکورد هم به تابلوی انتزاعی سهراب اختصاص داشت که یک‌میلیارد و۶٠٠‌ میلیون تومان به فروش رسید. در چهارمین حراج تهران باز هم نقاشی سپهری به بالاترین قیمت فروخته شد. این بار هم نقاشی از سری تنه درختان سهراب سپهری با رقم قابل‌توجه ٢‌میلیارد و ٨٠٠‌ میلیون تومان به فروش رفت. در حراج رسمی سال بعد همچنان سپهری گران‌ترین بود، این بار با ٣‌ میلیارد تومان. پول‌سازی نقاشی‌های او اما به داخل کشور محدود نشد. حراج کریستی خاورمیانه سالیانه ۲ بار به وسیله خانه حراج کریستی در دوبی برگزار شده و آثاری از هنر معاصر کشورهای خاورمیانه در آن عرضه می‌شود که اثری از سهراب در این حراج، ١۶٠‌ هزار دلار فروخته شد تا مشخص شود، نقاشی سهراب زبانی همه‌گیر دارد. این پرسش که بعد از وقفه‌ای چند دهه‌ای چرا سپهری و آثارش به اقبالی اینچنین دست پیدا کرده‌اند، پاسخی پیچیده دارد. شاید اگر شاملو امروز زنده بود می‌توانست در ذم هم‌آغوشی سرمایه و هنر و زوالِ تعهد حرف‌های بسیار داشته باشد، اگر خود تا امروز، غرق آن نشده بود.

سپهری در ‌۱۳۵۸ به بیماری سرطان خون مبتلا شد و به همین سبب در همان ‌سال برای درمان به انگلیس رفت اما بیماری بسیار پیشرفت کرده بود و وی ناکام از درمان به تهران بازگشت. او سرانجام در غروب یکم اردیبهشت‌ ۱۳۵۹ در بیمارستان پارس تهران به علت ابتلا به بیماری سرطان خون درگذشت اما این جدال قدیمی میان نگاه‌های مختلف در عرصه هنر اجتماعی و هنر فردی، هنوز هم ادامه دارد. جدالی که نه با شاملو و سپهری آغاز شده و نه بدون آنها خاتمه می‌یابد. در انتها می‌ماند قضاوت تاریخ درباره فردی که فراتر از شعر و نقاشی، عمیقا تنها بود و اندوهگین.

در بخش نخست گزارش به واکاوی نقاشی های سهراب سپهری و بررسی کیفی این آثار پرداخته و در ادامه به وجوه هنری این نقاشی ها و ارزش های تجاری و کمی این آثار که در حراج تهران به یکی از گران قیمت ترین آثار هنری بدل شده اشاره خواهد شد:

 تابلوی تنه درختان سهراب سپهری در چهارمین حراج تهران به قیمت ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان به فروش رسید و همین امر سهراب سپهری را به گران‌قیمت‌ترین هنرمند ایرانی تبدیل کرد و حال نسخه ای از این اثر در خیابان ولیعصر(عج) و حوالی پارک ساعی روی دیوار نصب شده است. علی داوطلب هنرمند نقاش که نسخه ای از این اثر را روی دیوار نقاشی کرده است، درباره کار تنه درختان گفت: از آنجایی که کار سهراب سپهری اثری شناخته شده است از این رو دقت نظر بالایی را می طلبید از سوی دیگر بزرگ شدن این نقاشی آن هم در ابعاد ساختمان کمی دشواری داشت که خوشبختانه با صرف زمان بیشتر رفع شد. کار روی نمای آجری به اجرا درآمده است به همین دلیل نیازمند زمان لازم برای زیرساخت بود و سپس کار به صورت رنگ آکرلیک به تصویر در آمد.  نزدیک یک ماه زمان برای اجرای این اثر معروف سهراب سپهری در ابعاد ۱۴ در ۲۰ متر وقت صرف شد. اثر سهراب سپهری در ساختمانی اجرا شد که به لحاظ رنگ و نحوه اجرا با آن هارمونی داشت از این رو فکر می کنم می تواند اثری آرامش بخش به دنبال داشته باشد.  در طول اجرای کار بارها دیدم که مردم ساعت ها می ایستند و کار را تماشا می کنند، این مساله برای من بسیار خوشایند بود زیرا این تشویق ها نشان دهنده اهمیت هنر برای مردم است.

تابلوی  دیگر نقاشی از سهراب سپهری که متعلق به مجموعه خصوصی محمدعلی موحد است، ۲ تا ۳ میلیارد تومان قیمت‌گذاری شده است. این اثر در سپتامبر ۱۹۶۳ میلادی  در هفتمین بینال سائوپائولو برزیل ارایه شده است و قرار بود درآمد حاصل از فروش این اثر به موسسه فرهنگی هنری صفای امید (ساخت مدرسه و کتابخانه عمومی و اهدای بورس تحصیلی به شاگردان ممتاز) واقع در تبریز، تعلق بگیرد. این اثر در نهایت در حراج تهران با قیمت پایه ۲ میلیارد تومان، فروخته شد.

همچنین یک تابلوی نقاشی دیگر بدون عنوان از سهراب سپهری در حراج حضور داشت که آن هم ۲ تا ۳ میلیارد تومان قیمت گذاری شد که در اکتبر ۲۰۱۷ میلادی در حراج کریستیز لندن ارایه شده بود. این تابلو که در حراج تهران ۲ میلیارد تومان قیمت‌گذاری شده بود،  ۲ میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان چکش خورد.

تصویر اثر دیگر که در این گزارش مورد واکاوی قرار گرفته شده در کتاب نقاشی ها و طرح های سهراب سپهری با تنظیم پیروز سیار به چاپ رسیده است. اما آنچه به وضوح این اثر را در میان تجارب تجسمی سهراب سپهری برجسته می‌سازد، سیطره پهنه وسیع خاکی‌رنگ است که چنان حجیم شده که عرصه نقاشی را یکسره درنوردیده است. پهنه‌ای که با ضربات محکم و مطمئن عمودی و با چنان سرعت و قدرتی ترسیم شده که نشان از برون‌ریزی هیجانی هنرمند دارد. این پهنه، هیبتی سترگ، برافراشته و سهمگین دارد. پژواک صدایی است که صدا در شعر هنرمند نیز عنصری پاینده است. عظمت تنهایی از جنس هراس است. به بیان خود سهراب: ای هراس قدیم! در خطاب تو انگشت‌های من از هوش رفتند.  این حیات شدید نوعی تجلی از امر والا است، امر غریب و ناشناخته؛ تجربه‌ای گران‌سنگ که تأثیری ژرف بر جان ما می‌گذارد. ابهام و ناشناختگی نیز بر طنین این تجربه می‌افزاید. در این اثر به روشنی شاهد حدوث یک واقعه‌ایم. مواجهه با حقیقتی عظیم و برتر، آنجا که واقعیتِ فراسوی طبیعت رخ می‌نماید؛ وحدت وجود، یا رازناکی مرگ. نقاشی سهراب نیز چون شعرش، آنجا که از سرچشمه مرگ تغذیه می‌کند، بزرگ و فخیم و اصیل می‌شود: زندگی بال و پری دارد با وسعت مرگ.

این تابلو که در آغاز در حدود ۵۰۰ تا ۷۰۰ میلیون تومان برآورد شده بود به قیمت یک میلیارد و دویست میلیون تومان به فروش رسید.

اثر حاضر نمونه‌ای از مهم‌ترین مجموعه آثار سهراب سپهری موسوم به سری «تنه درخت» است که به روشنی ویژگی‌های نقاشی او را نشان می‌دهد. در این سری، ترکیبی فشرده متشکل از تنه‌های متراکم درختان، به صورت تخت، خلاصه و هندسی‌شده با تأکید بر بافت درختان و بیانی منحصر به سهراب پدیدار می‌گردد. رنگ در این اثر، مانند اغلب آثار هنرمند محدود و تیره است و عناصر حداقلی تصویر نقش قاطع و تعیین‌کننده‌ای در ترکیب‌بندی دارند. نوع رنگ‌گذاری، بافتی از جنس تنه‌های زبر و متخلخل درختان به‌وجود آورده است. در این تابلو، درختان انبوه و فشرده، یادآور جنگل‌های متراکم و کهن ایرانی است، اما اجتناب از پرداخت به جزییات، این اثر را از تجسم تنها چند تنه درخت، دور می‌کند. اثری «آشنا» که هر آن «آشنایی‌زدایی» می‌شود و در این «آشنایی‌زدایی»، درختانی «مثالی» را می‌آفریند که گویی متعلق به جهانی دیگرند؛ جهان تصورات، تخیلات و ذهنیات نقاش که حاصل تعمق در طبیعت هستند.

امروزه سهراب سپهری به یکی از آیکون‌های اصلی مارکت هنرهای تجسمی ایران در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی تبدیل شده است. او که در سال‌های گذشته بیشتر به سبب اشعار سپید ساده و لطیفش در میان مردم مقبولیت خاص یافته بود، حالا گوی اقبال دوستداران نقاشی را نیز ربوده است. ثبت رقم فروش ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان در حراج تهران سال ۱۳۹۴ و عبور از همه رکوردهای پیشین وی، پدیده‌ای شگفت‌انگیز در مارکت هنر معاصر ایران محسوب می‌شود.

هنر سهراب سپهری گونه‌ای اصیل و شاعرانه از نقاشی دوران ما است. شور، مستی و روح بلندپرواز او و اشتیاقش برای یگانگی با طبیعت از طریق استحاله در آن، آثارش را از خلوصی دلپذیر و جذبه‌ای عمیق سرشار می‌کند. طبیعتی که وی در بسیاری از نقاشی‌هایش از آنها الهام گرفته، بیش از هرچیز از پیاده‌روی‌های تنهایی در بیابان‌های اطراف کاشان حاصل آمده است. اما آنچه هنرمند در چشم‌انداز می‌بیند، زیباییِ بومیِ مکان‌مند نیست، بلکه محتوای آن زیبایی در اندیشه خود هنرمند است. هنر سهراب سپهری مشحون از شیفتگی رومانتیک است. طبیعت در آثار او معبد هنرمندان رومانتیک است؛ هم «پاس‌دار قلب و روح» شاعر است و هم منبع خوف و خشوع او. با این حال طبیعت‌پردازی فرجام کار وی نیست چرا که همیشه شوق و جذبه هنری بر بازنمایی وفادارانه چشم‌انداز برایش ترجیح دارد. این بازنمودهای طبیعت، گاه جسورانه و مهیب‌اند و نه خجالتی و معصوم. در برترین آثار سهراب، حضوری سهمگین در طبیعت حس می‌شود و اثر حاضر در این زمره می‌گنجد.

این تابلو که در آغاز در حدود ۸۰۰ تا یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان برآورد شده بود به قیمت یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان به فروش رسید.

اثر پیش‌ ‌رو، نمونه شاخصی از مهمترین آثار سهراب سپهری است که به روشنی ویژگی های نقاشی او را نشان می دهد. در این سری از آثار او، فضای انتخاب‌شده ای از طبیعت، عموماً متشکل از تنه های متراکم درختان، خلاصه و هندسی‌شده و با بیانی منحصر به سهراب پدیدار می گردد. رنگ در این اثر، مانند اغلب آثار هنرمند محدود و تیره است و عناصر حداقلی تصویر نقش قاطع و تعیین‌کننده ای در ترکیب بندی اثر دارند. نوع رنگ گذاری، بافتی از جنس تنه های زبر و متخلخل درختان به‌وجود آورده و روشنی زمینه بر اهمیت عناصر غالب تصویر افزوده است. همانقدر که سهراب در شعر و انتخاب واژگان حساس است، در نقاشی نیز انتخاب کادر، ترکیب بندی، همنشینی رنگ ها و گزینش عناصر حداقلی تصویر برایش اهمیت دارد. نگاه سهراب به نقاشی؛ همواره نگاهی توام با دقت نظر و حساسیتی شاعرانه است. حتی گاه نگاهی نگران.

این تابلو که در آغاز در حدود ۶۰۰ تا ۸۰۰ میلیون تومان برآورد شده بود به قیمت یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان به فروش رسید.

حاصل تمامیِ تعمق‌ها و اندیشه‌های سپهری، دست‌یابی به هویتِ تصویری نابی است که توانسته نقاشی‌های به‌جای‌مانده از وی را امروزه بر تارک شاخص‌ترین و ارزشمندترین آثار هنر مدرن ایران قرار دهد. حضور همیشگی نقاشی‌های او در بازارهای هنری داخلی و خارجی و کسب رکوردهای خیره‌کننده، بهترین گواه این مدعاست. رقم فروشی معادل ۶۶۵ هزار دلار در سال ۲۰۱۱، در حراج کریستیز دوبی نشان از ارزشمندی آثار و منحصر به ‌فرد بودن نقاشی‌هایی دارد که سپهری توانسته در طول حیات هنری‌اش به یادگار بگذارد. اما اثری از این هنرمند در حراج تهران در سال ۱۳۹۳ از این رکورد جهانی نیز عبور کرد و با رقم فروش یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان به بالاترین رکورد وی دست یافت.

اهمیت سهراب سپهری در مدرنیسم ایران، به ویژه دوره درخت‌های او بر هیچ فردی پوشیده نیست و درباره آن بسیار گفته و نوشته شده است؛ اما از منظری تازه می‌توان به درخت‌های سپهری نگریست. دقت سهراب در چینش این طبیعت و ترکیب‌بندی مختصری که جز زمینه و چند تنه درخت چیزی ندارد، بسیار قابل توجه است؛ دقت و توجهی که باید به طور کلی، به هنر و اشعار او نسبت داد. کریم امامی، منتقد هنری در یادداشتی خواندنی، درباره این ویژگی آثار سهراب می‌نویسد: «سپهری در همه مراحل کارهای خود دقیق و سخت‌گیر بود، برای نقاشی بهترین کاغذ، بهترین بوم و بهترین رنگ‌ها را به کار می‌برد. کلاف بوم و قاب تابلو حتماً بایستی از بهترین نوع باشد. خود نقاشی‌ها که دیگر هیچ. اگر کم‌ترین شکی نسبت به سلامت کار داشت، از به نمایش گذاشتن آن خودداری می‌کرد»

این تابلو که در آغاز در حدود ۲ تا سه میلیارد تومان برآورد شده بود به قیمت ۳ میلیارد تومان به فروش رسید.

اما این پایان نوار موفقیت‌های هنری سهراب سپهری در قالب عرضه نقاشی حراج تهران نبود و در ۱۳۹۷ خورشیدی یکی از تابلوهای سپهری که در تصویر پایین به نمایش در آمده به قیمت ۵ میلیارد و ۱۰۰ میلیون تومان به فروش رسید تا رکورد گران قیمت ترین تابلو نقاشی تاریخ هنر ایران به نام سهراب سپهری ثبت شود. رضا نامی ـ هنرمند و کارشناس هنری درباره دلایل فروش بالای این آثار گفته است چند وجهی و کاریزماتیک بودن شخصیت سهراب سپهری به‌ عنوان یک شاعر و نقاش در به فروش رفتن آثار این هنرمند با قیمت‌های بالا و زدن رکورد در خرید و فروش آثار هنری، تأثیر زیادی داشته است. همچنین جنبه شاعرانگی نقاشی‌های سپهری توانسته توجه علاقه‌مندان را به سمت آثار این هنرمند جلب کند. ایرانی‌ها به این وجه توجه بیشتری دارند و با شعر، بیش از نقاشی هم‌نوا هستند. این حس شاعرانه بودن خیلی موثر بوده است. بحث دیگر، عرضه و تقاضاست. هنرمندان زیادی بوده‌اند که هم‌تراز با سهراب سپهری یا حتی خیلی بهتر از او کار کرده‌اند، اما آثارشان به این پایه نرسیده، چون عرضه و تقاضای آثار آن‌ها نسبت به نقاشی‌های سهراب بسیار متفاوت بوده است.

منابع:

۱- قره­‌باغی، علی­‌اصغر. نگاهی تازه به نقاشی­‌های سهراب سپهری، گلستانه، آبان ۱۳۷۸، ش ۱۰، ص ۵.

۲- یاحقی، محمدجعفر و پارسا، شمسی. امپرسیونیسم در شعر سهراب سپهری، مجله علوم انسانی دانشگاه الزهرا، زمستان ۱۳۸۷، ش ۷۴، ص ۲۲۹.

۳- سهراب در شعری می­‌گوید: پشت دریاها شهری‌ست/ که در آن وسعت خورشید به اندازه­ چشمان سحرخیزان است.
امامی، کریم. از آواز شقایق تا فراترها: نگاهی به شعر و نقاشی سهراب سپهری، ایران نامه، زمستان ۱۳۶۵، ش ۱۸، ص ۳۴۱.

۴- طاهرنوکنده، محسن، سهراب سپهری طرح ها و اتودها، نشر نو، ۱۳۶۹، ص. ۱۳. «کار هنری آغاز و انجام ندارد» (یادداشت منتشر نشده‌ای از سهراب سپهری)، ادبستان، شماره نوزدهم، تیر ۱۳۷۰، ص. ۱۳.