بناهای تاریخی؛ گنجینه های گرانبهای تهران

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ آثار و بناهای تاریخی بخش عمده‌یی از فرهنگ و تمدن ایرانیان محسوب می شود که در دوره های مختلف پابرجا مانده است و امروز در دسترس ما هستند؛ آثاری که در مناطق مختلف کشور وجود دارند و گواهی از تمدن کهن ایرانی است. در میان این آثار بناهایی در دل شهرهایی مختلف واقع شده اند که هر کدام از آنها ویژگی خاص و منحصربفردی دارد به مانند تهران که با تمام شلوغی خود، مکان هایی را در دل خود جای داده اند که بازدید از آنها انسان را از این زندگی شهرنشینی پرسروصدا کَنده و به دل تاریخ می برد تا راوی خوش صدای این شهر باشند.  

 باتوجه به مهم بودن این آثار و بناهای تاریخی پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت هفته تهران به معرفی تعدادی از آنها پرداخته است.

موزه مقدم

عمارت احتساب الملک یا همان خانه موزه مقدم در خیابان سپه حدفاصل شیخ هادی و ولیعصر واقع شده است. خانه مقدم از جمله خانه های مجلل دوران قاجار، متعلق به یکی از درباریان آن زمان به نام محمد تقی خان احتساب الملک بود که در دوره ناصرالدین شاه به عنوان رییس دیوان احتسابیه یا همان مقام ریاست بلدیه طهران منصوب می شود و لقب احتساب الملک به او داده می شود.

فرزندان احتساب الملک بعد از اتمام تحصیلاتشان در اروپا و بازگشت به ایران، در خانه پدری محل کنونی موزه مقدم، ساکن شدند. آنها در کنار فعالیت های علمی، آثار و اشیا تاریخی و فرهنگی گردآوری می کردند و بسیاری از آثار ارزشمند جمع آوری شده مانند کاشی، قطعات سنگی تراشیده شده و ... را با الهام از فضاهای سنتی و تاریخی به گونه چشمگیری در جای جای این عمارت قدیمی نصب و برخی دیگر مانند کلکسیون پارچه، چپق و قلیان، سفالینه، شیشه، تابلو نقاشی، مسکوکات، مهرها و اسناد تاریخی و ... را با نظم و ترتیب خاصی در خانه پدری نگهداری کردند.

محسن مقدم استاد ممتاز دانشگاه تهران با توجه به علاقه وافرش به علم تاریخ و هنر در ۱۳۵۱ خورشیدی خانه پدری خود را به همراه آثار نفیس گردآوری شده، وقف دانشگاه تهران کرد و از ۱۳۶۹ خورشیدی تولیت موزه مقدم در اختیار مستقیم دانشگاه تهران قرار گرفت؛ خانه یی که به دلیل اقلام تاریخی ارزشمندی که در آن وجود دارد یکی از گران ترین خانه های ایران شناخته می شود. از ویژگی های بارز این موزه همگون بودن نسبی فضای معماری با آثار تاریخی موجود در آن است؛ فضایی که با مساحتی برابر با ۲ هزار ۱۱۷ متر مربع شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و سرایداری می شود.

خانه ارباب هرمز

عمارت مجیدآباد یا ارباب هرمز، بنایی متعلق به اواخر دوره قاجار است که در قریه یی به همین نام قرار دارد. نخستین مالک این اراضی که به روشنی در اسناد تاریخی از او نام برده شده، حاج محمد خان ابری(بسطامی) معروف به حاجب الدوله است که پس از وی این اراضی به خانواده امام قلی خان بختیاری رسید تا اینکه هرمز آرش مشهور به ارباب هرمز یکی از زرتشتیان یزد، در ۱۳۲۷ خورشیدی اراضی تهرانپارس کنونی را که در حدود ۳۶ میلیون متر مربع بود از این خاندان خرید و با مشارکت تنی چند از رجال آن دوران اقدام به نقشه برداری، خیابان کشی، تفکیک اراضی و احداث مراکز عام المنفعه کرد و عمارت فعلی معروف به خانه ارباب هرمز در این منطقه به سبک ترکیبی از معماری سنتی با معماری قفقاز، در ۲ طبقه به همراه زیرزمینی کوچک در ابتدای باغی به وسعت یک میلیون متر مربع بنا شده بود و اکنون ۴۲ هزار متر مربع از آن باقی مانده است. فرم بنای موجود با شکل اولیه آن مقداری متفاوت بوده است و این بنا حداقل در چهار مرحله دچار تغییرات اساسی شد. این بنا در ۱۳۸۴ خورشیدی به شماره ۱۴۶۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

عمارت کاخ مسعودیه

باغ عمارت مسعودیه مربوط به دوره قاجار و در میدان بهارستان تهران قرار دارد که با دستور مسعود میرزا ظل السلطان در ۱۲۹۵ قمری در زمینی به وسعت چهار هزار متر مربع و مرکب از بیرونی و اندرونی و دیگر ملحقات بنا شد. معمار این بنا استاد شعبان معمارباشی و ناظر آن میرزا رضا قلی خانی ملقب به سراج الملک بودند و امروز عمارت های اصلی کاخ مسعودیه عبارتند از: عمارت دیوان خانه، عمارت سفره خانه، حیاط سیدجوادی، حیاط مشیری، عمارت مشیرالدوله، عمارت سر در کالسکه رو و باغ دیوان خانه.

خانه خداداد؛ تماشاگه زمان

حسین خداداد فرزند حاجی خداداد خان مالک میدان تره بار مرکزی تهران بود که در سنین جوانی وارد کار تولید و صنعت در ایران شد. وی به عنوان نخستین وارد کننده باسکول های صنعتی و موسس کارخانه یخ بهداشتی کشور و نخستین کارخانه برق شهری در جنوب تهران شناخته می شود.

حسین خداداد در ۱۳۴۲ خورشیدی، خانه یی قدیمی در زعفرانیه تهران خریداری کرد که با توجه به شیوه معماری، پیشینه و باغ آن به دوره قاجار مربوط می شود. هنگامی که حسین خداداد آن را خرید ساختمان آن در یک طبقه ساخته شده بود و با مقاوم سازی ساختمان و احداث یک طبقه روی همکف تغییراتی در بنا ایجاد شد. وی به دلیل علاقه یی که به احیای هنر طراحی و گچ بری در ایران داشت، بهترین استادکاران را به استخدام گرفت. گفته می شود گچ بری های این بنا ۱۲ سال به طول انجامید تا اینکه در ۱۳۵۶ خورشیدی کار برروی آن به اتمام رسید اما حسین خداداد تنها یک سال در این خانه زندگی کرد و به آمریکا رفت. این عمارت زیبا هم اکنون با نام موزه تماشاگه زمان شناخته می شود.

سرای روشن

سرای روشن در نزدیکی ساختمان شمس العماره و در خیابان ناصر خسرو قرار دارد و به عنوان یکی از ساختمان های زیبای این خیابان محسوب می شود. این ساختمان مربوط به دوره پهلوی اول بوده که در ۱۳۱۱ خورشیدی ساخته شد. جداره این ساختمان که معماری خاص و متفاوتی نسبت به ساختمان های دیگر خیابان ناصر خسرو دارد، حفظ شده و از سرای روشن به عنوان یکی از نخستین مجتمع های تجاری تهران یاد می شود. معماری این ساختمان با تلفیقی از سبک گوتیک و معماری دوران کهن ایتالیا با سبک معماری ایرانی و ایران پس از اسلام طراحی شده است. همچنین نماد فروهر و مجسمه هایی نیمه برهنه به سبک اروپایی در بالا و طاق نماهای این اثر خودنمایی می کند.

خانه موتمن الاطباء

میرزا زین العابدین خان دنبلی ضرابی ملقب به مؤتمن الاطبّا طبیب بزرگ و سرسلسله خاندان موتمن با اصالتی کاشانی در ۱۲۴۷ هجری در تهران محله پامنار کوچه حمام کاشانی ها دیده به جهان گشود. او زیر نظر علی اکبر خان ناظم الاطبا، لویی آندره ارنست کلوکه و یاکوب ادوارد پولاک به فراگیری طب جدید پرداخت. وی پس از قتل ناصرالدین شاه صلاح را در این دید از خدمت دربار مرخص شود و در مطب خود به طبابت عامه بپردازد. وی از بزرگترین جراحان زمان خود بود و از تخصص و مهارت بالایی در بیرون آوردن سنگ از مثانه برخوردار بود و از این مساله در کتب و مقاله های متعددی سخن به میان آمده است.

خانه موتمن الاطباء در محله عودلاجان واقع در قلب تاریخی شهر تهران، خانه یی زیبا و پر از خاطره است که مجموعه اول شامل خانه و باغچه یی وسیع در شمال و خانه یی در سمت غرب باغچه متعلق به خویشاوندان نزدیکش است. حمام در بخش جنوب غربی قرار دارد و نکته جالب اینکه حمام خصوصی نبوده و برای عموم استفاده می شد. این اثر در ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ خورشیدی با شماره ثبت ۳۱۰۴ به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسید. خانه موتمن الاطباء همانند خانه بسیاری از رجال و بزرگان، دارای الحاقات و عناصر جانبی بوده که امروزه از آن الحاقات اثری نمانده و تماماً تخریب شده و به جای آن ساختمان مسکونی ساخته شده است.

خانه تاریخی سردار اسعد بختیاری

خانه تاریخی سردار اسعد بختیاری، تنها بنای باقیمانده از مجموعه تاریخی و معروف باغ ایلخانی دوره ناصری در تهران است. این خانه به عنوان یکی از زیباترین خانه های مسکونی تهران در ۱۲۹۱خورشیدی به هزینه جعفر قلی خان بختیاری در ضلع شمال غربی میدان توپخانه در خیابان علاءالدوله ساخته شد. کوچه باغ ایلخانی با کف سنگفرش و کناره های درختکاری شده محل سکونت بسیاری از درباریان قاجار و سفرای خارجی بود. بعد از تغییراتی که در اجرای طرح توسعه شهری مبتنی بر استقرار نظام مدنی، خیابان علاءالدوله به خیابان فردوسی تغییر نام یافت. طی ساخت و سازهایی که در ۱۳۰۷ خورشیدی در خیابان فردوسی انجام گرفت، بنای صندوق پس انداز ملی و دیگر بناهای ادارات مرکزی بانک ملی ساخته شد. خانه سردار اسعد هم که در داخل این مجموعه قرار داشت، توسط بانک ملی ایران خریداری و مورد استفاده های گوناگونی از جمله دایره فلاحت و کشاورزی، باشگاه ورزشی، محل پذیرایی از مهمانان، کتابخانه و ... قرار گرفت تا اینکه بانک ملی بر آن شد با به نمایش گذاشتن پیشکش ها و هدایای نفیسی که از بانک های سراسر جهان به بانک ملی ایران فرستاد شده است، این بنا را به موزه بانک ملی ایران تغییر کاربری دهد.

خانه دبیرالملک فراهانی

خانه دبیرالملک یکی از خانه های سرشناش به جا مانده از دوران قاجار است که در گذشته در شمال محله چاله میدان و شرق اودلاجان واقع بود و اکنون بخشی از محله امامزاده یحیی خوانده می شود. این خانه تاریخی با قدمتی در حدود یک قرن و نیم، متعلق به میرزا حسین خان فراهانی ملقب به فخرالملک است که در دوره قاجار مربی دستگاه مستوفی گری بود.

این خانه در اواسط دوران قاجار و در محلی که باغ امین خوانده می شد، ساخته شده و در همان دوران کوچه یی که دبیرالملک خانه خود را در آن ساخت با لقب خودش تغییر نام پیدا کرد. این خانه در۱۳۸۳ خورشیدی به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد. مطابق بسیاری از عمارت هایی که در سال های اخیر مورد مرمت قرار گرفته اند، در جریان مرمت، متاسفانه اشتباهات اساسی موجب شد که اصالت بنا به شکلی قابل تامل دچار خدشه شود و پیکره بنا به صورتی غیر حرفه یی مورد تغییرات نادرستی قرار بگیرد.

باغ و عمارت عین الدوله

باغ و عمارت عین الدوله از بناهای تاریخی و یکی از آثار ارزشمند ایران دوره قاجار است که محل اقامت ییلاقی عین الدوله وزیر قاجار بود و بنای این عمارت تقریباً همزمان با تغییر حکومت از قاجار به پهلوی به محل سکونت دائم خانواده هروی بصیرالدوله تبدیل شد.

این مکان، در زمان احداث(۱۳۱۰-۱۳۳۰) شامل یک عمارت تشریفاتی، استخری بزرگ و باغات بسیاری در اطراف بود. ساختمان اولیه که متعلق به عین الدوله است یک عمارت اعیانی اما ساده ییلاقی در ۲ طبقه بود که بعدها عمارت توسط بصیرالدوله در چند مرحله تغییر شکل پیدا می کند.

حوضخانه کاخ گلستان

بنای ساختمان حوضخانه در دوره ناصری و احتمالاً در ۱۲۸۰ هجری بنا شده است. ناصرالدین شاه بعد از بازگشت از سفر نخست فرنگ در ۱۲۹۰ هجری تغییراتی عمده در این عمارت داد که این تغییرات بیشتر در جهت هماهنگ کردن نمای بیرونی تالار عاج با ساختمان های جدید الاحداث انجام گرفت.

از کاربرد دقیق این بنا در زمان قاجار به واسطه فقدان اسناد و مدارک معتبر نمی توان به درستی پاسخ گفت مگر آنکه به همان رویه گذشته که کاربرد حوضخانه را منحصر به مکانی با هوایی خنک که جهت استراحت استفاده می شده است منحصر کنیم. مستندات شفاهی که غالباً از افردی که در این مکان کار می کرده اند دال بر این است که این مکان در زمان پهلوی دوم جهت برگزاری اعیاد و مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می گرفت. حوضخانه تالار عاج طبق برنامه یی که برای آن تدارک دیده شد و با در نظر گرفتن فرم خاص معماری که هم از حیث اجرا در مجموعه کاخ گلستان فوق العاده متفاوت و هم از جهت همگونی به معماری اروپایی بسیار شباهت داشت، در ۱۳۷۶ خورشیدی تبدیل به مجموعه تابلوها و همچنین بعضی از اشیاء اهدایی پادشاهان اروپایی به دربار قاجار شد و بخش شرقی حوضخانه جهت سفرهای فرنگستان به اسناد تصویری مرتبط و برگرفته از آلبوم خانه کاخ گلستان آراسته شده است.

عمارت معیرالممالک؛ باغ فردوس

به دستور محمدشاه قاجار در ۱۲۶۴ هجری، قصری با عنوان قصر محمدیه برای او در نزدیکی تجریش ساخته شد. همزمان با ساخت این قصر، درباریان نزدیک به او نیز در همان حوالی اقدام به احداث باغ یا عمارت ییلاقی کردند. از جمله حسین علی خان معیرالممالک باغی احداث کرد که بعدها به باغ فردوس مشهور شد. عمارت باغ فردوس در ۲ طبقه به سبک بناهای قاجاری و با پلان شبیه چلیپا یا به گویش عامیانه تر معروف به گوش فیل بنا گذاشته شده است.

این بنا از ابتدای پیدایش تا به امروز چندین بار دست به دست شده و اما در آخر با هماهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بنیاد سینمایی فارابی، سازمان میراث فرهنگی کشور و شهرداری تهران، موزه سینما به عمارت باغ انتقال یافته است.

عمارت کوشک(خانه شقاقی)

عمارت کوشک مربوط به اواخر قاجار و در شمالی ترین بخش منطقه ۱۲ تهران، در جبهه شمالی خیابان کوشک، حد فاصل فردوسی و لاله زار قرار دارد. عمارت را اغلب به عنوان خانه کوشک می شناسند. خانه شقاقی ابتدا از دهه ۲۰ خورشیدی به عنوان منزل مسکونی خانواده شقاقی مورد استفاده بود و بعدها به صورت یکی از مراکز آموزشی سازمان میراث فرهنگی کشور درآمد. معماری کوشک از نوع برونگرا و محل استقرار بنا در محور اصلی باغ در فاصله مرکز تا انتهای باغ قرار دارد. استقرار کوشک در محور اصلی باغ، متاثر از ساختار هندسی باغ و به جهت فراهم کردن بهترین چشم انداز برای آن است.

از آنجایی که به کارگیری کنگره به شیوه باستانگرایی در نمای ساختمان ها و عمارت ها در دوره قاجار مرسوم نبوده است، به نظر می رسد سنگ های جدار بیرونی و کنگره های لبه پشت بام، در مراحل پایانی احداث یا حتی مدتی پس از اتمام بنا به تاسی از معماری نئوکلاسیک در اوایل دوره پهلوی نخست به بنا الحاق شده و این اقدام نه تنها با ساختار نما هماهنگ بوده بلکه به زیبایی و صلابت بنا افزوده است. عمارت کوشک، دارای کاربری اداری؛ یعنی محل استقرار دائمی مرکز میراث ناملموس تهران است و بازدید عموم از آن آزاد نیست.