کمیک استریپ؛ گونه‌ای غریب در ترویج خواندن

کمیک، هنر روایت مضامین از طریق تصویر است که تاکنون در عرصه زیبایی شناسیِ هنرهای تجسمی تحولات گوناگونی را از سر گذرانده و هویتی خاص یافته و در فرهنگ های مختلف، به عنوان هنری مستقل و ابزار بیانی مؤثر در قالب ژانرهای گوناگون رواج یافته است.

تعریف واژه کمیک در گرو درک مفهوم دو واژه کمیک استریپ و کتاب کمیک است و برای روشن شدن آن، پیش از همه باید تعاریفی از این دو اصطلاح ارائه داد. کمیک استریپ در لغت به معنای نوارهای تکه تکه فکاهی است و در فارسی آن را داستان مصور _ داستان های گرافیکی- تصاویر داستانی دنباله دار و... ترجمه کرده اند. کمیک ها در ابتدا با ژانرهای کمدی پا به عرصه نهادند، بنابراین واژه کمیک به عنوان نام آنها ماندگار شد، اما در واقع امروزه دیگر کمیک ها لزوماً کمدی نیستند.

در دایرة المعارف بریتانیکا نیز برای واژه کمیک استریپ چنین تعریفی آمده است: مجموعه ای از تصاویر کشیده شده هم جوار که معمولاً به طور افقی مرتب شدند و برای خواندن یک روایت یا توالی زمانی طراحی شده اند. داستان در این فرم معمولاً ابتکاری است و کلمات ممکن است درون یا نزدیک تصاویر مطرح و یا به کلی حذف شوند. اگر کلمات عملاً بر تصاویر تسلط داشته باشند صرفاً با متن نمایش داده می شوند. کمیک استریپ در اصل یک رسانه جمعی است که در مجلات، روزنامه و یا کتاب چاپ می شود.
کتاب کمیک نیز حاصل جمع آوری کمیک های مندرج در مجلات است که در قالب یک مجموعه واحد گرد آمده‌اند. اما به عنوان یک فرم هنری، مجموعه ای از صفحات به هم پیوسته است که در آن همه جنبه های روایت به واسطه تمثالهای تصویری و زبانشناسی در دنباله ای از پانل ها و صفحات پشت هم فشرده شده اند. یک کتاب کمیک می تواند به اندازه چند صفحه خلاصه شود و یا به تعداد هزاران صفحه گسترده شود. جنبه های روایت شامل افراد، اشیاء، اصوات، احساسات و افکار یاند که نقشی در داستان‌گویی ایفا می کنند. اغلب کتاب های کمیک آمریکایی اولیه به عنوان مجموعه هایی از کمیک استریپ های روزنامه ای مجدداً تنظیم شده اند.

بنابراین داستان مصور یا کُمیک‌استریپ در تعریف به نقاشی یا مجموعه‌ای از نقاشی‌های دنباله‌دار معنا شده که ماجرایی را روایت می‌کند. این سبک هنری نخستین بار از سده ۱۸ میلادی در اروپا شکل گرفت و تا به امروز ادامه داشته‌ است. در دهه های اخیر کمیک به عرصه هنر ایران وارد شده و در قالب چند ژانر اصلی خلق می شود البته ژانرهای معدود کمیک ایرانی در مقابل گوناگونی ژانرهای خارجی به نظر قابل قیاس نمی آید.

شاید بتوان گفت داستان مصور در ایران از نقاشی های مینیاتور پس از دوره عباسی شکل گرفت. تصویرگران در آن دوران راوی قصص و حکایت های منظوم شعرگونه بوده اند. تصویرسازی در ایران از ابتدا ارتباط نزدیکی با مذهب و دین و همچنین ادبیات داشته و بر همین منوال به پیش آمده است؛ اما در طول زمان، این هنر، به دلایلی نتوانست استمرار داشته باشد.

البته داستان‌های مصور مرسوم امروزی تا دههٔ ۱۳۴۰ خورشیدی در ایران رایج نبودند. در این سال‌ها مجلهٔ «کیهان بچه‌ها» شروع به انتشار داستان‌های مصور کرد اما امروز در کشورمان شاهد تحولاتی که در اروپا و آمریکا و حتی کشورهایی همچون ژاپن و … در حوزه تصویرسازی و داستان مصور رخ داده، نبوده‌ایم.

همچنین در سال‌های اخیر، دفتر ادبیات کودک و نوجوان حوزه هنری، انتشارات سوره مهر و مرکز انیمیشن حوزه هنری از مراکزی بوده‌اند که در کنار دیگر سازمان ها و ارگان های مرتبط، بر روی این مهم تاکید داشته اند و سعی دارند تا با برنامه‌ریزی صحیح و شناخت درست از بازار مخاطبان، به دنیای داستان‌های مصور ورود کنند. اما اینکه این گونه فعالیت‌ها با چه موانعی مواجه است و در این حوزه چه تمهیداتی باید اندیشید، پرسشی است که همواره مطرح است.

کمیک استریپ نیازمند سرمایه گذار

فرهاد حسن‌زاده نویسنده کشور و از شخصیت‌های ادبی که سال ها در نشریاتی همچون کیهان بچه ها و آثار مکتوب داستانی خود در حوزه کمیک فعالیت کرده و آثاری چون کلاغ کامپیوتر و نمکی و مار عینکی خود را به صورت کمیک استریپ منتشر کرده بود، اظهار کرد: انتشار کمیک در ایران، کار پرهزینه‌ای است که متولی می‌خواهد تا بر روی این هنر سرمایه‌گذاری کند و به دنبال بازده‌ زودهنگام مالی هم نباشد.

 در کشورمان با تولید و انتشار کمیک و داستان مصور برخورد دوگانه صورت گرفته است؛ کار تولید کمیک نیز مانند فیلم است و باید عواملی در کنار هم جمع شوند تا یک اثر کمیک خلق شود.

حسن زاده ادامه داد: متاسفانه در ایران با کمیک و داستان مصور برخورد دوگانه صورت گرفته است. گروهی برای تشویق کودکان به کتاب‌خوانی و ترویج کتاب از این هنر استقبال کرده‌اند و گروهی نیز به بهانه های مختلف با آن مخالفت کرده‌اند.

وی همچنین گفت: مدیریت فرهنگی در کشورمان به دنبال کشت گردو نیست، بلکه دنبال کشت گندم است. چرا که می خواهد محصولی زودبازده تولید کند و در پایان سال آمار و ارقام از بازده محصولش ارائه کند. در حالی که تمام فعالیت های فرهنگی دیربازده هستند و نیاز به سرمایه گذاری طولانی مدت دارد.

حسن زاده گفت: موسسات تولید انیمیشن می‌توانند کار تولید کمیک استریپ را بر عهده بگیرند.

جنبه تعلیمی کمیک استریپ ها را باور کنیم

سپیده تفضلی کارشناس زبان و ادبیات انگلیسی نیز به بیان تاریخچه‌ای از این هنر پرداخت و گفت: اولین کمیک‌ها در سال ۱۹۳۰ به‌وجود آمدند. این آثار شامل تصاویری خنده‌دار بودند. با گذشت سال‌ها روایت‌گری‌های متفاوتی در این آثار رخ داد اما نام کمیک بر آن باقی ماند و کتاب‌های متنوع که در برگیرنده‌ی مسایل مهمی بودند در این زمینه به چاپ رسید.
وی به تاثیرهای این سبک آثار بر کودکان و نوجوانان اشاره کرد و افزود: این روزها علاقه‌ کودکان و نوجوانان به ادبیات کم شده است. دلیل اصلی آن را می‌توان تلویزیون و فضاهای مجازی دانست که در سطحی گسترده از زندگی ما حضور دارند. امروزه بچه‌ها پذیرنده شده‌اند و نگاه سازندگان برنامه‌ها به آن‌ها انتقال داده می‌شود.

از آنجا که ۷۴ درصد یادگیری از طریق بصری است ضروری است که آموزش‌های ما نیز از این شیوه استقبال کنند چرا که ادبیات به تنهایی نتوانسته است جایگزین این مشکل مهم شود. از آنجا که کمیک استریپ‌ها در قالب کتاب مصور قابل تعریف‌اند، نه کتاب تصویری می‌توانند جنبه‌ تعلیمی داشته باشند و با استفاده از آن‌ها به مخاطبان خود آموزش دهیم.

این کارشناس دلیل موفقیت این آثار در سطح جهان را همذات‌پنداری خواننده با شخصیت‌های اصلی آثار خواند و گفت: همدردی خواننده با شخصیت، غیرقابل پیش‌بینی بودن وقایعی که شخصیت‌ها با آن مواجه می‌شوند؛ جهان‌شمولی زیبایی و فانی بودن شخصیت‌ها دلایل ترغیب خوانندگان به دنبال کردن ماجراست.

مهمترین اصل در خلق کمیک، داستان خوب است

سعید رزاقی تصویرگر و مولف معتقد است: مهم‌ترین اصل در خلق یک کمیک داستان خوب است. داستان‌نویس باید بتواند اثری نزدیک به اثر یک فیلمنامه‌نویس را خلق کند و داستان را تحویل تصویرگر بدهد.

وی به موضوع‌های اصلی کمیک ها در ایران اشاره کرد و افزود: موضوع‌های تاریخی، دفاع مقدس، داستان طنز، ضرب‌المثل‌ها عمده سرفصل‌هایی هستند که در ایران به آن‌ها پرداخته می‌شود اما چرا هنوز جای خود را در میان مردم باز نکرده‌اند؟ پاسخ آن شفاف است، همان‌طور که اشاره شد داستان بسیار مهم است. اگر مخاطب صرفاً از تصویر لذت ببرد آرام آرام انگیزه‌ خود را برای دنبال کردن این نوع آثار از دست می‌دهد. متاسفانه این هنر در کشور ما به صورت سفارشی باب شده است و قطعا مخاطبان به آن جذب نمی‌شوند.
این هنرمند با تاکید بر تاثیرهای کمیک بر هنر سینمای جهان به فیلم‌هایی همچون مردآهنی، اسپایدرمن، مرد عنکبوتی، ‌بت من اشاره کرد و با تاکید بر اهمیت استفاده از تخیل در تولیدات سینمایی گفت: این اتفاقی است که در ایران اهمیتی به آن داده نمی‌شود.