روز جهانی کاهش بلایای طبیعی نخستین بار در سال ۱۹۸۹ میلادی پس از فراخوان مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای تعیین یک روز با هدف ارتقای فرهنگ جهانیِ آگاهی از خطر و کاهش بلایای طبیعی تعیین شد و پس از آن هر سال ۱۳ اکتبر به عنوان روز کاهش بلایای طبیعی و افزایش آگاهی در مورد اهمیتِ درک خطرات پیش‌روی مردم مهم شمرده می‌شود.
در ایران، ۲۰ تا ۲۵ مهر، هفته کاهش بلایای طبیعی و ۲۰ مهر روز ملی کاهش اثرات بلایای طبیعی نامگذاری شده است. طبق آمار موجود، از مجموع شهرهای کشورمان فقط ۳ درصد در نواحی کم خطر قرار دارند. از ۴۳ مورد حوادث غیر مترقبه ممکن در کل جهان حدودا ۳۲ مورد آن در کشورمان ایران تجربه شده است که شایع‌ترین این حوادث عبارتند از زلزله، سیل، خشکسالی، فرونشست زمین، آفات محصولات کشاورزی- دامی و آتش‌سوزی جنگلها.
ایران در حالی۶ درصد تلفات بلایای طبیعی جهان را به خود اختصاص داده است که فقط یک درصد جمعیت جهان را دارد.
همچنین شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران نظیر قرارگیری آن روی کمربند زلزله، واقع شدن در عرض‌های پایین از یک طرف و ساخت وسازهای نامطلوب و بدون رعایت نکات ایمنی از طرف دیگر، باعث آسیب‌پذیری ایران در برابر بلایای طبیعی شده است. همچنین ایران و بیشترین کشته‌ها در آن مربوط به مخاطره زلزله بوده و بیشترین زیان اقتصادی نیز به دلیل مخاطره خشکسالی و سیل است. همچنین از آنجا که در سال‌های اخیر تغییرات آب و هوایی به شدت افزایش یافته، این مهم وقوع تغییرات اقلیمی را تقویت می‌کند.
بلایای طبیعی
بلایای طبیعی، به مجموعه‌ای از حوادث زیانبار گفته می‌شود که منشاء انسانی ندارند. این حوادث معمولاً غیرقابل پیش‌بینی بوده و یا حداقل از مدت‌های طولانی قبل نمی‌توان وقوع آنها را پیش‌بینی کرد.
تأثیرگذاری بلایای جوی بر جوامع با توجه به وضعیت توسعه اقتصادی و آسیب‌پذیری آنها متفاوت است. به طوری که رویدادهای جوی بیشترین خسارات جانی را در کشورهای کمتر توسعه یافته و بیشترین خسارات مالی را در کشورهای بیشتر توسعه یافته ایجاد می‌کنند.
روش‌های پیش‌بینی و پیشگیری از بلایای طبیعی
ترس از ناشناخته‌ها در انسان فطری است و آنچه ناشناخته‌ها را به آگاهی تبدیل می‌کند دانش است. ارتقای روز افزون توان علمی و فناوری انسان در دنیای معاصر هر چند معضلاتی را که ناشی از بعضی راهکارهای نادرست است در عرصه زندگی و محیط پیرامون او در پی داشته، اما موفقیت‌های ناشی از این پیشرفت‌ها قابل کتمان نیست و این توانایی در پیکار با حوادث ناگوار و زیانبار طبیعی هر روز چشمگیرتر می‌شود.
بنابراین درک درست وقایع و پدیده‌های طبیعی به پیش‌بینی، پیشگیری و تقابل منطقی و درست با آنها منجر خواهد شد. به عبارت دیگر، به حداقل رسانیدن خطرات ناشی از رخدادهای طبیعی و غیرطبیعی که گاه خود ساخته انسان و تحمیل او بر طبیعت و محیط پیرامون خویش است با انتخاب راهکارهای مؤثر ممکن خواهد بود. در جهان معاصر دو گونه معضل طبیعی، صدمات جانی و مالی شدیدی را بر جوامع انسانی وارد می سازند که هر چند هر دو ناشی از طبیعت‌اند اما منشأ ایجاد یکی از آنها طبیعت و دیگری ناشی از تحمیل آگاهانه و ناخودآگاه انسان بر طبیعت است.
ساختارهای اساسی جهت کاهش بلایای طبیعی به صورت برقراری سیستم هشدار و اخطاریه‌های به موقع جوی، آماده‌سازی نیروهای انتظامی و راهداری، ایمن‌سازی نقاط وقوع بلایای طبیعی، تمهیدات علمی و مهندسی طراحی پروژه‌های عظیم مطالعاتی در فازهای شناسایی اجرا و نظارت و ارتقای سطح آموزش عمومی و تخصصی برای مقابله کاهش آثار بلایای طبیعی، تقویت نیروی انسانی متخصص و گروه‌های پژوهشی کارشناسی جهت مطالعه بلیه‌های طبیعی در مسیرهای اصولی و صحیح و با درک همه جانبه از تمامی روابط علت و معلولی است.
بر پایه موافقت‌نامه‌ای که میان دولت جمهوری اسلامی ایران و برنامه اسکان انسانی سازمان ملل متحد برای تاسیس دفتر زیستگاه سازمان ملل متحد برای کاهش بلایا وجود دارد، دفتر کاهش بلایای زیستگاه سازمان ملل متحد در تهران وظایفی چون ارتقای توسعه، انتشار و کاربرد تخصص، تجربه، اطلاعات و تحقیقات کاربردی راجع به سازه مقاوم به زلزله، جمع‌آوری، انتشار اطلاعات در ارتباط با بهترین رویه‌های سازه مقاوم به زلزله، مشارکت برای ایجاد ظرفیت در زمینه سازه مقاوم به زلزله از طریق افزایش مهارت، توسعه نهادی و بهبود فرآیندهای خط‌مشی، تسهیل و توسعه رهنمودهای احداث ساختمان‌های مقاوم به زلزله را بر عهده دارد.
سرمایه‌گذاری در طبیعت از طریق حفاظت و بازسازی اکوسیستم‌ها می تواند به طور قابل توجهی خسارات را کاهش دهد. اکوسیستم‌ها از جمله جنگلها، تالاب‌ها، تپه‌های ماسه ای و مانگروها می‌توانند به عنوان حائل‌های طبیعی برای کاهش انواع حوادث خطرناک عمل کرده و در عین حال غذا و درآمد مردم را نیز تأمین و به معیشت آنها کمک کنند.
آمار کشته‌های بلایای طبیعی حاکی از بی‌توجهی به بنیه علمی است
عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله‌شناسی روز یکشنبه در گفت و گو با ایرنا عنوان کرد: زلزله یکی از بلایای طبیعی است که هر ساله خسارات فراوانی به بار می‌آورد پس از زلزله منجیل-رودبار برنامه‌ریزی‌هایی در دو زمینه اصلی به منظور بالا بردن ایمنی ساخت و ساز و ایمنی بحران انجام شده است.
محمدرضا قائم مقامیان ادامه داد: در زمینه مدیریت بحران دو سازمان مدیریت بحران و سازمان مدیریت بحران شهر تهران فعالیت می‌کند و در خصوص مدیریت بحران در فعالیت‌های امداد و نجات پیشرفت‌های خوبی داشتیم.
وی افزود: در خصوص کاهش بلایای قبل از بحران ارگان‌های مختلف برنامه‌ریزی‌هایی انجام داده‌اند که هم‌افزایی ندارد و مطالعات لازم به صورت اصولی به انجام نرسیده است.
قائم مقامیان تصریح کرد: سازمان مدیریت بحران از نظر علمی غنی نیست و همچنین کمیته جامعی که همه ارگان‌ها در آن حضور داشته باشند، به صورت دائمی وجود ندارد و تنها به صورت مقطعی و جزیی فعال است که در آن نیز ارگان‌ها با فعالیت یکدیگر آشنایی ندارند.
وی اظهار داشت: اقدامات امداد و نجات باید به نوعی نیازها را تشخیص دهند و به کمک مراکز پروهشی که بعد از زلزله منجیل رشد داشته، از علم آنها و نیروهای جوان به صورت بنیادی استفاده شده است.
به گفته وی وجود یک برنامه‌ریزی بلندمدت و اساسی در خصوص بلایای طبیعی در کشور بسیار نیاز است.
قائم مقامیان گفت: برنامه‌ها و مطالعاتی که توسط محققان سازمان مدیریت بحران انجام می‌گیرد تنها در زمان زلزله توسط نهادها اجرایی می‌شود که به مطالعات قبلی اشراف نداشته و علم کافی نیز ندارند بنابراین تصمیماتی گرفته شده، که موثر نیست.
وی تصریح کرد: آمار کشته‌های بلایای طبیعی نشان می‌دهد علاوه بر استفاده نکردن از بنیه علمی، مانورها نیز موثر نبوده و در مجموعه یک قالب یکپارچه تدوین نشده است، همچنین یک نهاد مسئولیت را بر عهده نگرفته و کار تیمی نیز انجام نشده است.
این استاد تمام پژوهشگاه زلزله‌شناسی عنوان کرد: در کل از معضلات جدید اقتصادی - اجتماعی، نبودن برنامه‌ریزی‌های بلند مدت، فقدان همکاری مداوم ارگان‌ها و استفاده نکردن از جامعه علمی کشور خسارات زلزله را در کشور افزایش داده است.
تنها ۱۰ درصد خسارات زلزله را کاهش می‌دهیم
قائم مقامیان اظهار داشت: نداشتن برنامه مدون و با توجه به سازه های موجود تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد خسارات زلزله کاهش پیدا می‌کند و می‌توانیم اقدامات امداد و نجات انجام دهیم. نیاز است مردم آموزش ببیند و تجهیزات در هر محله‌ای استقرار پیدا کند تا در صورت بروز زلزله مردم خود دست به کار شوند.
وی با اشاره به اقدامات پیشگیرانه عنوان کرد: بالا بردن کیفیت ساخت و ساز، برنامه‌ریزی کلی با همکاری تمامی ارگان‌های ذیصلاح زیر نظر سازمان مدیریت بحران، تشکیل کمیته‌ای متشکل از اساتید دانشگاهی و انجام کار گروهی به صورت مرحله‌ای باعث کاهش خسارات زلزله می‌شود.
۱۱ میلیون هکتار حوزه مستعد پخش سیلاب هستند
ابوالقاسم حسین پور مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگلها نیز در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا اظهار داشت: در حوضه‌های آبخیز کشور حدود ۱۲ میلیون هکتار فعالیت‌های آبخیزداری به طور کامل انجام شده است و سطوحی نیز در دست اجراست، همچنین برای ۱۲۵ میلیون هکتار حوضه آبخیز نیز باید مدیریت سیلاب، حفظ منابع آب، خاک و احیای پوشش گیاهی انجام شود.
به گفته وی در ۱۴ میلیون هکتار حوضه آبخیز مطالعات انجام شده و در سطح اجراست. سطح عرصه‌های نفوذپذیر کشور که مستعد پخش سیلاب هستند بیش از ۱۱ میلیون هکتار است و باید منابع بارشی را توسعه دهیم و در حوزه آبخوان اجازه ندهیم منابع بارشی روی زمین تجمع پیدا کنند و به تاسیسات زیربنایی آسیب بزنند.
حسین پور ادامه داد: همچنین برای کانون‌های جمعیتی برنامه تدوین طرح آبخیزداری و کاهش مخاطرات سیل داریم که آماده شده و به زودی به مراجع ذیصلاح ارائه می‌شود، این طرح به طور ویژه در راستای پیشگیری و کاهش خسارات به اجرا در می‌آید.
مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری اظهار داشت: عرصه سیلاب گسترده است، هر هکتار فعالیت‌های آبخوانداری و پخش سیلاب هزار متر مکعب آب را داخل زمین نفوذ می‌دهد و در مناطق کوهستانی نیز هر هکتار عملیات آبخیزداری ۹۳۰ متر مکعب از بارش‌ها را در زمین نفوذ می‌دهد، این اقدامات مثبت بوده و بهره‌برداران در جوامع محلی اثرات آبخوان و آبخیزداری را درک کرده‌اند و خواستار توسعه آن هستند.
سیل برای ایران یک فرصت است
حسین پور با بیان اینکه سیل موضوع چند وجهی است و دستگاه‌های مختلفی در آن حاکم هستند، عنوان کرد: کشور نیاز به یک قانون منسجم و یکپارچه در حوزه مدیریت سیلاب دارد که از سر منشاء شکل‌گیری سیل در بالا دست حوضه‌های آبخیز تا مناطق پایین‌دست که به رسمیت شناختن حریم سیلاب در توسعه شهری و اقدامات پیشگیرانه در راستای مدیریت ریسک سیل و بحران در زمان وقوع است را در یک برنامه کلی تدوین کند.
وی در ادامه گفت: قوانین مرتبط با سیل در کشور ما قدیمی، پراکنده و غیر منسجم است، اکنون با توجه به منابع مالی که طبق برنامه‌های توسعه‌ای کشور در اختیار داریم و سهم اندکی است، توانستیم نیاز ۱۰ درصد کشور را پاسخ دهیم.
حسین پور اظهار داشت: ارزیابی‌ها در سیل ۹۸ نشان می‌دهد در مناطقی که پروژه آبخیز و آبخوانداری انجام شده خسارت به مراتب نسبت به سایر مناطق کمتر بوده و به طور متوسط ۷۰ درصد خسارات سیل را کاهش داده است.
مدیر کل دفتر کنترل سیلاب و آبخوانداری سازمان جنگلها تصریح کرد: در کشور ما با توجه به شرایط اقلیمی به هیچ وجه از سیل جلوگیری نمی‌شود زیرا جزو مناطق سیل‌خیز دنیا هستیم و نمی‌توان با اقدامات کنترل سیلاب به طور کلی از خسارات جلوگیری کرد و این ادعا با واقعیت موجود و استدلال کارشناسی مطابقت و هم‌خوانی ندارد.
حسین پور عنوان کرد: نیاز است نوع نگرش به پدیده سیلاب تغییر کند، در کشور خشک و نیمه‌خشک ایران سیلاب یک فرصت است و ما نباید به چشم تهدید به موضوع سیل نگاه کنیم و با آمادگی و به رسمیت شناختن حریم سیلاب مردم، متولیان به سمت رویکرد همزیستی با سیلاب حرکت کنند و اصل بر پیشگیری و مدیریت ریسک سیل باشد.
نظر شما