درباره جواد مجابی | روشنفکری خلاق و از چهره های شاخص در ادبیات معاصر ایران

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ جواد مجابی خالق ۲۷ مجموعه شعر، ۱۱ رمان، ۲ مجموعه داستان کوتاه، هشت مجموعه داستان طنز، ۱۵ اثر تحقیقی و تحلیلی، سه کتاب گفت‌وگو، ۶ داستان کودک، پنج نمایش‌نامه، ۲ فیلم‌نامه بلند و یک سفرنامه و بیش از ۱۰ جلد کتاب دیگر است. چهره‌ای که پس از هجرت از قزوین (زادگاهش) به تهران، در آن سال‌های شور،  هیجان، مقاومت و مبارزه، اواسط دهه ۱۳۳۰ خورشیدی، توانست به واسطه کار روزنامه‌نگاری با برجسته‌ترین چهره‌های فرهنگی و ادبی ارتباط بگیرد و این ارتباط را در بلندمدت حفظ کند. همین نشستن‌ و برخاستن‌ها اکنون از او کتاب تاریخی از خاطرات گفتنی و ناگفته رقم زده است، او شاهد زنده نسلی از نویسندگان و هنرمندان است که آرمان‌خواهانه و به امید آینده‌ای بهتر در اعتلای فرهنگ نشستند. امیدی که به‌زعم بعضی ناامید شد و به باور برخی دیگر، به سطح عمومی اندیشه در جامعه ایرانی افزود. مجابی به اعتبار تجربه زیستی فراخ خویش که گستره‌اش از تحصیل در دانشکده حقوق، تا دکتری دانشکده اقتصاد و کار حرفه‌ای ادبیات در کنار شاملو و دیگر نام‌داران این عرصه را دربر می‌گیرد؛ اندیشه انتقادی و نگرش تحلیلی قابل‌تاملی یافته است؛ به علاوه آنکه کوشش شخصی و ممارست خودش نیز در تحقیق و پژوهش، بر عمق این اندیشه انتقادی افزوده؛ او اگرچه در میان خیل بزرگ هوادارانش، منتقدانی نیز دارد که شعرش یا طنزش را، با دیدگاهی دیگر می‌بینند؛ اما همه افراد در تحسین و تایید کار تحقیقی‌اش یک‌صدا هستند.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه سالروز تولد جواد مجابی نویسنده و طنز پرداز معاصر به بررسی آثار طنز وی و ویژگی های سبک طنازانه وی پرداخته است:

درباره آثار طنز جواد مجابی

طنزپردازان و لطیفه سازان از شیوه های مختلفی برای ایجاد خنده در اثر خود و رساندن مفاهیم اصلی از شیوه های مختلف شوخ طبعی استفاده می کنند؛ زیرا طنزپرداز در تحلیل مشکلات جامعه و تبیین دشواری های زندگی با یک روش خنده آمیز حقایق را برای جامعه بیان می کند از جمله مجابی نیز از طنزپردازان ماهری است که جامعه خود را با ایما و اشاره های گوناگون تحت تاثیر قرار می دهد. استفاده از طنزها در روش های گوناگون بستگی به شرایط خاص و زمان معینی دارد، مجابی در میان عامه مردم زندگی کرده و با به کار بردن گویش های محاوره ای، انتقادهای اجتماعی را با حالت واقع گرایانه در قالب ایما و اشاره ابراز می کند و به نوعی با مردم در تعامل می شود و در برابر مشکلات جامعه احساس مسوولیت می کند و در نتیجه با طنز پردازی خود به افراد جامعه آگاهی می بخشد. بیان مطالب طنز گونه از اندیشه های تحول خواهانه او سر چشمه می گیرد و به نوعی در مفاهیم انتقادی در زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... در یک چارچوب مضحک (خنده آور) بیان می شود. در جایگاه اصلی طنز یک انتقاد جدی و حساب شده بیان می شود و با یک نظر شوخ طبعانه دردهای جامعه در بیشتر زمینه ها (سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ...) تبیین می شود. در ادامه آثار طنز مجابی معرفی و تبیین شده است:

یادداشت‌های بدون تاریخ

یادداشت‌های بدون تاریخ با رویکرد طنز و انتقادی حدفاصل ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷خورشیدی، هر پنج شنبه شب، در صفحه اجتماعی فرهنگی روزنامه اطلاعات چاپ می‌شده است. این مطالب حاصل دیدارهای نویسنده در نمایشگاه‌های نقاشی، کنگره‌های ادبی، جشنواره‌ها، سالن‌های کنسرت و … است. گربه گل باقالی، قصۀ ماهی کوچک، جمعه پس از استعفا و زبان سوسک‌ها برخی عناوین این کتاب ۱۸۸ صفحه‌ای است. در بخشی از یادداشت بسته‌بندی دنیا می‌خوانیم: نیمه شب رسیده بود که محمود گونی خبرها را از سالن تحریریه بیرون برد. تا دیروقت مانده بودم که یادداشت‌های خود را بنویسم، بعد به خانه بروم. یادداشت‌هایی که فردا شب در سبد باطله ایام می‌افتاد. نگهبان شب که گونی انباشته از خبرهای باطله را برده بود، برگشت. پرسید: آقا شما هنوز نشسته‌اید و فکر می‌کنید؟ آمد جلوتر، پرسید: چرا روی کاغذ این همه شکل خرگوش کشیده‌اید؟

یادداشت های بدون تاریخ در ۱۳۹۶ خورشیدی و به وسیله انتشارات به نگار به چاپ مجدد رسید. موضوع اصلی این کتاب داستان های کوتاه فارسی است.

شب نگاره ها

شب نگاره ها در ۱۰۸ صفحه و به وسیله انتشارات به نگار در ۱۳۹۶ خورشیدی به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب نیز داستان های کوتاه فارسی است. شب‌نگاره‌ها حاوی یادداشت‌های متأخر نویسنده و به نوعی ادامه مطالب کتاب یادداشت‌های بدون تاریخ به شمار می رود که طی سال‌های اخیر در مطبوعات به انتشار رسیده‌اند. نامه‌ای از آقای پالاس به خانم ریتس و لهجۀ تهرونی از جمله مطالب این کتاب به شمار می‌رود که اولی به غلامحسین ساعدی و دومی به اردشیر محصص تقدیم شده است. در یادداشت روایت متمم می‌خوانیم: زن می‌توانسته از آوردن فانوس بادی صرف‌نظر کرده باشد، پاورچین پاورچین بیاید توی طویله که از راز خلوت طولانی و شک‌برانگیز مردش با گاو سر دربیاورد و متوجه شود که شیری با او در گفت و گوست. آن گاه وحشت‌زده فریادکنان بیرون بپرد و در طویله را ببندد و نصف شبی روستاییان خسته را به سراغ شیر بفرستد.

آقای ذوزنقه

کتاب آقای ذوزنقه به گفته مجابی نخستین آزمون‌هایش در زمینه داستان کوتاه طنزآمیز است که هنگام دبیری صفحه هنر و ادبیات روزنامه اطلاعات، اواخر دهه ۴۰ خورشیدی چاپ شده اند. مجابی در این باره می گوید با نوشتن مطالبی برای ستون انتقاد روزنامه که به مسایل اجتماعی می‌پرداخت به تدریج به این شیوه کنایی که ایده‌های ژورنالیستی را با فوت و فن‌های ادبی می‌آراید دست پیدا کرده است. مجابی بیش از ۳۰ سال به روزنامه نگاری اشتغال داشته و می گوید که نوشتن برای مردم عادی را با نوشتن مقالاتی برای ستون انتقاد با نظارت احمد احرار آموخته است.

وی به عنوان یک طنزپرداز مدرن، داستان های این کتاب را از طریق شکل‌های مختلف طنز کلامی به رشته تحریر درآورده است. در داستان آقای سلامت بهبود می‌یابد می‌خوانیم: به مناسبت نزاع دسته‌جمعی، آقای سلامت چند روزی بعدازظهرها بیرون نرفت. کتاب مثنوی می‌خواند، تخمه می‌شکست و آه می‌کشید. این دفعه او را با خواهش از خانه بیرون فرستادند. پچ‌پچ‌ها در خانواده به ضرر آقای سلامت است و به اوج می‌رسد. آیا سکوت او عادی است؟ کجا می‌رود؟ دنبال او رفتند به بستنی‌فروشی‌ها، پشت ویترین سینماها، روی نیمکت پیاده‌روها، اما در آن جا هم آقای سلامت خاموش و متفکر فقط نگاه می‌کرد، در چشم‌های درشت و میشی او غباری نمی‌نشست، آرامش او آرامش ابوالهول بود، پسر این را می‌گفت، اما مادر گفت، گربه هم همین طور است.

یادداشت های آدم پر مدعا

یادداشت های آدم پر مدعا عنوان نوشته دیگری از جواد مجابی است که در ۶۸ صفحه و به وسیله انتشارات به نگار در ۱۳۹۶ خورشیدی به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب کلمات قصار است. یادداشت‌های آدم پرمدعا از ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۹ خورشیدی در مجله‌های جهان نو و خوشه منتشر شده و کل کتاب به زبان‌های آلمانی و انگلیسی هم به چاپ رسیده است. در کتاب به این اشاره می‌شود که خطری که آدم پرمدعا را تهدید می‌کند، این است که اگر حجم ادعا را از او کم کنیم، جز طرحی از پوست چروکیده باقی نخواهد ماند. امروز همه مجله می‌خوانند، اداره‌ای که صبح ندارد، کسی که رؤیا می‌فروشد و داستانی درباره‌ ناکامی از جمله یاداشت‌های این کتاب  به شمار می‌روند. در بخشی از کتاب می خوانیم: چند عکس یادگاری از کارمندان اداره‌مان گرفته بودم. وقتی فیلم چاپ شد، فکر می‌کنید چه دیدم: عکس‌های پرطمطراقی از مرغان خانگی.

کتاب روایت عور

داستان‌های روایت عور تمثیل‌ها و روایت‌های کنایی را شامل می‌شود که خواندن‌شان خواننده را در فکر فرو می‌برد. جواد مجابی درباره این مجموعه می‌گوید: انگیزه‌ خلق این نوشته‌ها بیشتر با این هدف بود که در دوران شتاب گرفتن زندگی سنتی و بی‌حوصلگی خاص و عام، داستان اگر بتواند بی‌شرح و بسط در موجزترین شکل و معنای خود ظاهر شود، کمترین فایده‌اش این است که در آن یک دقیقه‌ آماری فرصت خوانندگان احتمالی زودتر جذب می‌شود. در  ۱۳۸۱خورشیدی عزم جزم کردم این شیوه را به صورتی همه جانبه بیازمایم. تمثیل و روایت های کنایی کوتاه سابقه ای هزار ساله در ادبیات ما داشت چه در داستان ها و روایات نثری و چه در ذخایر شعری خودمان. حالا می بایستی با توجه به تجربیات ادبی جهانی این قالب قدیمی را از نو زندگی ببخشیم. با این هدف شروع کردم به نوشتن تمثیل های نو. البته مرور سریع و بازخوانی ده ها دیوان و متن ادبیات داستانی غالبا عرفانی ایران برای تدارک تحقیقی در زمینه «تاریخ طنز ادبی ایران در این تصمیم بی تاثیر نبود. پیداست که این تمثیل ها می توانست و بایستی هرچه بی پیرایه تر باشد و برهنه شود از آرایه ها و تزیین های وصفی؛ روایتی عور باشد از تصویر واقعیتی که در خیال مشوش معاصران می گذرد. نخواستم که نمونه های پیشین کارهای خود را تکرار کنم، چه با نقل آن ها در این دفتر، چه استفاده از فوت و فن های پیشین آن داستانک ها که دیگر برایم کهنه شده بود. پس گذاشتم که ذهن آزادانه و بی پروا، یادداشت های کوتاهش را ظاهر کند که حاصلش این دفتر است.

بغل کردن دنیا

کتاب «بغل کردن دنیا» مجموعه مقاله های کوتاه و طنز جواد مجابی درباره زندگی و نسبت انسان با زندگی است. برخی از عناوین این کتاب عبارت اند از: یادداشت های جدبزرگوار، جانورنوشت ها، فرشته نوشت ها، سنگ نوشت ها، فال های واقعی برای شهروندان غیرواقعی، خاطرات یک مونیتور روشن، یادداشت مشترک میز و صندلی، چیزی خلاف عادت من؛ غم، شاعر و شهر، این جهان پاک خواب کردار است» و...در بخشی از کتاب با عنوان یادداشت های جد بزرگوار می خوانیم:

پیش از آنکه تو، تو شده باشی، مدت ها من، من بوده ام.

زمان مرا پیر نکرد، زمانه در لباس زمان، مرا فرسود.

تو از کتاب می آیی وقتی که من آن همه کتاب شده بودم.

این قدر شلوغ نکن، عادی باش! » این را پس از شلوغی هایش می گفت.

کافی ست این جا و این وقت، بدشانسی نیاوری! وگرنه کسی این جا شانس نمی آورد.

در فواید سکوت ساعت ها داد سخن می داد. عزلت می گزیند تا دور از داوری دیگران، آن کرم حقیر را اژدها کند

از ترس مرگ دایم از مرگ می گفت، مبادا اجل در سکوت غافلگیرش کند... . کتاب بغل کردن دنیا را انتشارات مروارید در قطع رقعی منتشر کرده است.

نیشخند ایرانی

کتاب‌های طنز جواد مجابی در قالب مجموعه چهار جلدی نیشخند ایرانی به وسیله انتشارات به‌نگار منتشر شده است. آقای ذوزنقه، یادداشت‌های بدون تاریخ، یادداشت‌های آدم پرمدعا و شب‌نگاره‌ها عناوین این کتاب‌ها هستند که حاوی یادداشت‌های طنز ۳۰ سال روزنامه‌نگاری مجابی است و در قطع جیبی به چاپ رسیده است.

در آغاز کتاب نکاتی چند در باب طنز به ویژه موقعیت‌های طنز فراهم آمده است. برای مثال نگارنده خاطرنشان می‌کند: طنز از شک آگاهانه هنرمند به موقعیت‌های کاذب مسلط بر روابط موجود نشات گرفته است. انسان خواستار آزادی از قید و بند است. طنز این آزادی را میسر می‌سازد. این آزادی او را برای ادامه زندگی طراوت می‌بخشد. طنز رهایی است از منطق موجود و مصلحت بین مرسوم. طنز و رویا هم ریشه‌اند رویایی که از خواب‌های عمیق می‌زاید و ناهمسان با قراردادهای جعلی عوالم بیداری است. طنز عملکردی چون شعر دارد هر ۲ رویا را با عالم واقع درمی‌آمیزند. در شعر ما با درهم‌آمیزی جدی رویا و واقعیت رو در روییم و در طنز با ترکیب شوخ چشمانه‌ای از این دو. در این میان تخیل هوشمندانه هنرمند خلاق ملاط این ترکیب است. در بخش اصلی کتاب حکایات، لطایف متعدد و نکته‌های طنزآمیز گوناگونی به طبع رسیده است.

مقوله طنز رکن اصلی عمده آثار جواد مجابی و از اصلی‌ترین مؤلفه‌های سبک او به‌ ویژه در نثرنویسی است. هر چند جهان شعری او نیز عاری از طنز و نگرش طنزآمیز نیست. این نگرش در بیشتر کارهای مجابی از جمله مجموعه چهار جلدی نیشخند ایرانی به چشم می‌خورد.