بازار مکاره پرنده، دام

با فرا رسیدن فصل مهاجرت پرندگان، همهمه و تکاپویی در کوچه پس کوچه‌های فریدونکنار در شمال کشور به راه می‌افتد، به راحتی می‌توان در هر زنبیل بر دوش اهالی منطقه چند پرنده نگون‌بخت را دید که به جای نشستن و دانه برچیدن در تالاب زیبای میانکاله سر از زنبیل‌های حصیری در آورده‌اند تا راهی بازاری شوند که پایان سفرشان را رقم می‌زند.

چقدر غم‌انگیز است وقتی کیسه کیسه لاشه پرندگان روی میزهای بازار مکاره فریدونکنار ریخته می‌شود و افرادی قیمت‌ها را فریاد می‌کشند و در واقع بر بی‌گناهان «چوب» حراج می‌زنند؛ پرندگانی که با هزاران امید به تالاب فریدونکنار در سرزمین مهربانی یعنی ایران پناه آورده‌اند اما در نهایت جانشان با پول معاوضه می‌شود.

حال باید دید این پرندگان نگون‌بخت چگونه از این زنبیل‌ها و تخته‌های خونین این بازار سر درآورده‌اند که روش‌های زیادی از جمله دام‌های مختلف همچون دوما چال، کِرِس، تور هوایی، تور هوایی صید چنگر، تور هوایی مرغابی و غاز دام خط پایانی بر زندگی این پرندگان می‌کشند.

روش دوماچال (اردک خائن)

این روش مکانیزمی تقریبا شبیه کبوتربازی دارد به این صورت که افراد (صیاد) تعدادی اردک سر سبز از نژادی خاص که بسیار به اردک سرسبز وحشی نزدیک هستند اما اهلی‌اند را تربیت می‌کنند و به محیطی که به آن «دوماچال» گفته می‌شود عادت می‌دهند، زمانی که پرندگان داخل دامگاه نشسته‌اند صیادان این اردک‌های تربیت شده را یکی یکی از نقطه خاصی پر می‌دهند تا در محیطی که می‌شناسند فرود آیند، در این میان هر دامگاه‌داری اردک خودش را دارد که به آنها اردک «خائن» هم گفته می‌شود و آنها هم جَلد همان نقطه خاص هستند و به محله‌های دیگر نمی‌روند مانند کبوترها که هر کدام روی بام خودش می نشینند. 

این باعث می شود که اردک‌های وحشی فکر کنند که حتما آنجا محل مناسبی است و یک منبع غذایی وجود دارد که همه اردک‌های هم شکل خودشان آنجا می‌نشینند و بلند می‌شوند بنابراین در آن محل فرود می‌آیند که در آنجا توری روی آنها می‌افتد و گرفتار می‌شوند اما اردک‌های خائن چون محل را می‌شناسند و داستان را می‌دانند راحت شنا می‌کنند و از زیر تور رد شده و از گوشه‌ای خارج و  وارد نهر آبی می‌شوند و دوباره به نقطه‌ای می‌رسند که دامگاه‌دار آنها را پرواز داده بود اما اردک‌های وحشی گرفتار از آنجا که محیط را نمی‌شناسند برای رهایی سعی می‌کنند پرواز کنند اما چون تور بالای سرشان است نمی‌توانند بپرند و در نهایت صید می‌شوند.

در این روش آسیبی به جمعیت مرغابی سر سبز وارد نمی‌شود به دلیل اینکه صید آنها محدود است و نمی‌توانند با روش‌هایی مانند «کرِس » و «دام هوایی» در تعداد خیلی زیاد و گروهی صید شوند حتی به نوعی به نفع پرندگان هم تمام می‌شود چون با این روش یک مکان امن و محیطی آرام برای پرندگان فراهم می‌شود حالا درست است که تعدادی صید می‌شوند اما آنها که صید نمی‌شوند وقتی در بهار به زیستگاه جوجه‌آوری خودشان بر می‌گردند چون زمستان‌گذرانی آرام و بدون استرس داشتند و جابه‌جایی زیاد نداشته و خوب تغذیه کردند پرندگانی قوی هستند حتی می‌توانند دو بار هم تولیدمثل کنند و هر بار تا ۱۴ جوجه بزرگ کنند چون پرندگان سالم و قوی هستند و دوره پاییز و زمستان سختی نداشتند که ساچمه خورده باشند یا خوب تغذیه نکرده باشند. 

متاسفانه روش‌های دیگر، روش سنتی دوما چال را با خاک یکسان کرده و آن را تقریبا منسوخ کرده‌اند و جز در دامگاه فریدونکنار در چهار دامگاه دیگر از جمله ازباران، سرخرود مرکزی، سرخرود شرقی و سرخرود غربی منسوخ شده است، در ازباران که دومین دامگاه مهم منطقه است حتی یک دوما چال وجود ندارد و همه به روش کِرِس است. 

روش دوما چال مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست و فعالان این عرصه است، کارشناسان هم آن را قبول دارند اما دامگاه‌داران نمی‌خواهند این روش اجرا شود برای اینکه در این روش، میزان صید محدود است اما در روش‌های کِرِس، گِذِر و دام هوایی تعداد صید پرندگان نامحدود است و بسیار هم راحت آن را انجام می‌دهند بنابراین تمایلی به استفاده از روش دوما چال ندارند. 

یک ویژگی دیگر دوما چال این است که در مکانیزم صید از دانه استفاده نمی‌شود برخلاف روش‌های دیگر که پایه آن بر اساس جذب پرنده با دانه است و گاهی اسپیکر می‌گذارند و صدا نیز پخش می‌کنند تا پرنده را به آن منطقه بکشانند، در روش دوما چال چیزی به عنوان پخش دانه یا صدا برای جذب پرنده وجود ندارد و یک روش صید پایدار است. 

همچنین در این روش فقط یک گونه پرنده را می‌توانند صید کنند و آن هم اردک سر سبز وحشی است جمعیت این گونه اکنون در دنیا و ایران در خطر انقراض قرار ندارد، بر خلاف سایر پرندگان از جمله انواع مرغابی‌ها و غازها که شرایط خوبی ندارند اما سرسبزها فعلا فراوان هستند و این نیز یک حسن دیگر این روش است درحالیکه در روش‌های دیگر اصلا گزینش وجود ندارند و انواع پرندگان صید می‌شوند.
 

روش کِرِس 

کِرِس یک روش ابداع شده برای صید گروهی پرندگان و آبزیان است، این روش ۱۷ سال پیش از دامگاه ازباران در مازندران ابداع شد و از آنجا به دامگاه‌های فریدونکنار، سرخرود مرکزی، سرخرود شرقی و غربی تسری یافت تا پیش از آن، صید پرنده‌ها در این دامگاه به روش سنتی دوما چال بود و گاهی هم گِذِر که همان تور هوایی است که در محیط دامگاه قرار می‌گیرد و فقط دم طلوع و غروب کارکرد دارد یعنی تقریبا روزی تا نیم ساعت کار صید انجام می‌دهد. 

مکانیزم صید کرس بر خلاف دوما چال بر اساس پخش دانه است همچنین گزینشی هم در صید پرندگان وجود ندارد در واقع تمام پرندگانی که در دامگاه‌ها هستند می‌توانند با این روش صید شوند حتی زمانی که پروژه حفاظت از درنای سیبری در گذشته در این منطقه برقرار بود برای اینکه درناهای وحشی را بتوانند زنده‌گیری کنند و روی آنها فرستنده نصب کنند از کرس استفاده می‌کردند، منظور اینکه این روش، هیچ گزینشی ندارد و با توجه به طعمه مورد استفاده، گونه‌های هدف خودش را دارد اما معمولا از دانه استفاده می‌کنند.

کرس در واقع یک قفس بسیار بزرگ است که چند مرد با جثه عادی می توانند داخل آن حرکت کنند البته باید کمی خم شوند، دو طرف کرس با نی پوشیده می‌شود و روی آن تور قرار می‌گیرد که یک دالان‌مانند ایجاد می‌کند که یک سر آن داخل دامگاه و یک سر دیگر در محیط دامگاه قرار دارد و صیاد از پشت دیواره سمت دیگر ورودی را نگاه می‌کند و زمانی که پرنده‌ها وارد آن می‌شوند در کرس را می‌کشد و بسته می‌شود که در این حالت هر چه پرنده وارد آن محیط شده باشد به دام می‌افتد، البته قبل از این یک مدت فضای دامگاه را امن می‌کنند و دانه می‌ریزند و پرندگان را به آن محیط امن و پر غذا عادت می‌دهند یعنی اجازه می‌دهند که بیایند دانه بخورند و دوباره خارج شوند اما زمانی که تعدادشان زیاد شد در کرس را می‌بندند.

البته پَر تعدادی از پرنده‌های وحشی را که قبلا شکار کرده بودند را می‌چینند و در محیط کرس رها می‌کنند و پرندگان دیگر وقتی می‌بینند تعدادی پرنده در آن محیط امن هستند، فریب می‌خورند و در آنجا فرود آمده و وارد کرس می‌شوند که با این روش گاهی در هر بار تا ۴۰۰ پرنده یکجا زنده‌گیری می‌شوند. این یک روش کاملا مخرب و غیر قانونی است اما به علت صید انبوهی که دارد دامگاه‌داران به هیچ عنوان زیر بار حذف این روش نمی‌روند. 

پخش دانه‌های مسموم 

یک معضل بزرگ این روش صید این است که پرندگان را در تعداد زیاد صید می‌کنند و یک مساله بسیار مهم دیگر نوع دانه‌ای است که پخش می‌شود، در واقع چون مکانیزم این صید با کمک پخش دانه است؛ دانه‌ای که دامگاه‌داران برای جذب پرندگان می‌خرند و استفاده می‌کنند، دانه‌های مسمومی هستند که ته سیلوها مانده‌اند و دیگر قابل استفاده نیستند، می‌دانیم که هر نوع غلات و خشکبار با قرار گرفتن در برابر رطوبت، پس از مدت کوتاهی کپک می‌زنند که گاهی با چشم هم دیده نمی‌شود و مصرف کپک سمی به نام «آفلاتوکسین» عوارض زیادی از جمله سرطان کبد، ناباروری و مسمومیت خونی به همراه دارد.

در واقع این دانه‌های رطوبت‌دیده و خراب باید امحا شوند اما دامگاه‌داران آنها را با قیمت بسیار ناچیز و گاهی رایگان در تناژهای زیاد داخل دامگاه نگهداری می‌کنند و شبی یک یا دو سطل از این دانه مسموم را برای پرندگان می‌پاشند. 

تور هوایی/ روش گِذِر

روش دیگر صید، دام هوایی است که چهار روش مختلف دارد که «گِذِر یا گُذَر» یکی از آنهاست، به این صورت که در محوطه دامگاهی که کرس واقع شده، دور آنرا درخت می کارند تا یک امنیت نسبی هم از پوششی هم از نظر صدا و هم دید برای پرندگان ایجاد شود و در واقع دورنمای امن بیشتری ایجاد کند، بعد از آن می آیند تاج این درختان را می برند و یک مسیر پرواز برای پرندگان درست می کنند و در همان قسمتی که تاج درختان را بریدند دکل های بزرگ که شبیه دکل های تیر برق هستند در آنجا احداث می کنند که پایه آنها در زمین بتن شده است، در همان مسیر هنگام غروب که پرندگان در حال خارج شدن از دامگاه هستند و هنگام طلوع که می خواهند وارد دامگاه شوند ، تور ها را افراشته می کنند و تمام پرندگان این مسیر پروازی در آن گرفتار می شوند. 

روش بسیار مخربی است در واقع می توان گفت از روش‌های دیگر دام هوایی مخرب‌تر است به این دلیل که پرنده‌ها را کاملا غافلگیر می‌کند، در واقع در بسیاری از این روش‌های صید پرندگان با تجربه، بالغ و مولد فریب این روش‌ها را نمی‌خورند اما در روش گِذر پرندگان کاملا غافلگیر می‌شوند و ناگهان این تور در مسیرشان در ارتفاع ۲۰ تا ۳۰ متری قرار می‌گیرد و داخل آن گرفتار می‌شوند که در همان زمان تور را پایین می‌کشند و پرنده‌ها را می‌گیرند.

تور هوایی صید چنگر 

روش دیگر صید، تور هوایی است که برای صید «چنگر» استفاده می‌شود؛ در این روش تور را در آبندان‌ها می‌گذارند، در واقع تور ثابتی است که روزها کمی نیمه افراشته و شب‌ها کاملا افراشته است، برای اینکه چنگر را به این محیط عادت دهند در طول روز برای آنها نان می‌ریزند و در نهایت شب‌ها در جاهایی که چنگرها در سطح آبندان و تالاب‌ها پرواز می‌کنند تور را  افراشته می‌کنند که در آن علاوه بر چنگرها تمام پرندگانی که در تالاب‌های عمیق زندگی می‌کنند ماند بوتیمار، انواع اردک‌های غواص، اردک سر حنایی، اردک تاجدار، اردک بلوطی، اردک سر سفید، اردک سیاه کاکل و اردک سر سیاه که همه در فهرست IUCN هستند و جزو پرندگان نادری هستند، اسیر این تورها می‌شوند. 

چَنگَر یا پَرلا پرنده‌ای آبزی به رنگ سیاه است که رنگ سر و گردنش براق‌تر و منقار و پیشانی‌ سفید رنگ دارد، این پرنده بومی ایران است.

تور هوایی مرغابی 

یک مدل دیگر صید «تور هوایی مرغابی» است که در دشت‌هایی که عمق آب بسیار کم است نصب می‌کنند، در این روش هم علاوه بر مرغابی هر پرنده دیگری که که در آن محیط باشد صید می‌شود در تمام این روش‌ها باز هم از دانه و نان استفاده می‌کنند برای اینکه پرنده را به شعاع موثر دامگاه جذب کنند. 

غاز دام 

یک نوع دیگر صید از دام هوایی «غاز دام» است که تورهای بسیار بلند با پایه‌هایی حدود ۲۴ متر است که دو پایه آن گاهی از هم تا ۷۰ متر فاصله دارد و بین آنها تور قرار دارد، در این روش تور افراشته نیست بلکه پایین است و زمانی که گله‌های غازهای وحشی به دام نزدیک می‌شوند دامگاه دار تور را ناگهان بالا می‌کشد و تمام غازها در آن گرفتار می‌شوند در این روش علاوه بر غاز انواع پرندگان دیگر مانند قو و عقاب نیز شکار می‌شوند در واقع هر پرنده‌ای که در این مسیر در حال پرواز است صید می‌شود. 

تشابه دام‌های هوایی با صید ماهی 

این دام‌های هوایی سرگذشت جالبی دارند این تورهای نایلونی و بعضا نامرئی، در واقع همان تورهای ماهیگیری هستند که برای صید ماهی در دریای خزر به عنوان «دام» از آنها استفاده می‌شود، در واقع عمده صیدی که در دریای خزر انجام می‌گیرد از مهر تا فروردین با همین تورهاست. در این روش قایق‌ها در داخل دریا توری را به شعاع سه کیلومتری پهن می‌کنند و بعد دو تراکتور از دو طرف تور را می‌کشند مثلا ۱۰ صبح تور می‌اندازند و عصر تور را از آب بیرون می‌کشند که در این مدت هر موجود زنده‌ای که در  آن محدوده باشد در این تور گرفتار می‌شود، نکته جالب این که وقتی این تورها به بیرون دریا می‌آیند به عنوان دام هوایی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

گزارش از کیمیا عبدالله پور