«دمیان»؛ همنشینی تفسیر و ترجمه از زبان اصلی

دمیان یکی از مهم‌ترین آثا کارنامه ادبی هرمان هسه نویسنده صاحب‌نام آلمان است. انتشار این رمان با زیرتیتر داستان جوانی امیل سنکلر در سال ۱۹۱۹ با استقبال مواجه شد. این اثر در فاصله میان دو جنگ جهانی به موفقیتی چشمگیر میان جوانان آلمانی رسید و حتی تحسین توماس مان نویسنده شهیر آلمانی را برانگیخت؛ رمانی که آیینه تمام‌نمای اندیشه‌های هسه نیز نامیده می‌شود.

در روزگاری که ترجمه‌های متعدد از آثار به ویژه ادبیات کلاسیک در بازار کتاب سوالاتی در مورد لزوم وجود چندین ترجمه از یک اثر را به ذهن متبادر می‌کند، رضا نجفی هوشمندانه در همان ابتدای کتاب در یادداشتی دلیل ترجمه مجدد دمیان را بازگو کرده است.

مترجم ادبیات آلمان که ترجمه آثاری از گونتر گراس، هرمان هسه و فرانتس کافکا را در کارنامه حرفه‌ای خود دارد، می‌نویسد: از میان بیش از ۱۰۰ عنوان ترجمه‌ای که از آثار هسه در فارسی صورت گرفته، کمتر از ۱۰ عنوان از زبان اصلی؛ یعنی آلمانی، برگردانده شده است. دست بر قضا هیچکدام از ترجمه‌های دمیان از نسخه اصلی نبوده است.

نجفی با اشاره به اینکه نخستین ترجمه دمیان به فارسی از نسخه فرانسوی و دیگر ترجمه‌ها از زبان انگلیسی صورت گرفته است، تاکید می‌کند: در ترجمه از روی ترجمه، هر چه هم که مترجم توانا به کار و مقید به امانت‌داری باشد، درصدی لغزش رخ می دهد.

این پژوهشگر و نویسنده کتاب شناختی از هسه، پیشتر در گفت‌وگویی با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا / ۱۳۸۷)، هرمان هسه برنده آلمانی نوبل ادبیات را پرخواننده‌ترین نویسنده آلمانی زبان در ایران دانسته بود.

من ابتدا گمان می‌کردم آلمانی نویسانی چون توماس مان، هاینریش بل یا برتولت برشت، در ایران با استقبال بیشتری مواجه شده‌اند، اما آمار و ارقام خلاف این مطلب را نشان می‌دهد.

دمیان ماجرای جوانی به نام امیل سینکلر است. کسی که بعد از خروج از فضای خانه و ورود به عرصه‌های اجتماعی در می‌یابد با دو دنیای متفاوت روبه رو است. دنیایی روشن، زیبا و آرام در فضای خانواده و دنیای تاریک، زشت و هراسناک مدرسه، خیابان و شهر. اما همین تقابل است که به او می‌آموزد، این دو دنیا در یک دنیا متجلی شده‌اند و در حقیقت پلیدی و پاکی، خوبی و بدی، سخاوت و شقاوت در کنار هم قرار می‌گیرند.

به اعتقاد نجفی، دمیان می‌تواند حدیث نفس همه ما و خویشتن خویشمان باشد، حتی اگر نشناسیمش، همان‌گونه که گاهی خود را نیز نمی‌شناسیم.

این اثر گاه خواننده را مسحور خود می‌کند و برای برخی نیز که مخرج مشترکی با جهان ذهنی هسه ندارند، نامفهوم می‌نماید.

آنچه دمیان ترجمه نجفی را مهم و حائز اهمیت می‌کند، تفسیر ۸۴ صفحه‌ای او از رمان است که بخش ضمیمه کتاب قرار گرفته است. او این بخش را با مقدمه‌ای کوتاه در مورد اهمیت رمان دمیان با تاریخچه‌ای از نگارش این رمان آغاز می‌کند و در بخش «تبارشناسی» به آبشخورهای فکری تاثیرگذار در خلق اثر می‌پردازد و به این ترتیب مختصری به تاثیر رمانتیسم آلمان، اندیشه‌ها و آثار نیچه، مکتب یونگ و بینش اساطیری و عرفان و خاورزمین می‌پردازد.

همین بخش کمک بسیاری به شناخت دلایل محبوبیت هسه در میان ایرانیان می‌کند؛ یکی از این موارد رنگمایه تغزلی و رمانتیک آثار هسه است که به مذاق خواننده ایرانی و البته هواداران ادبیات کلاسیک خوش می‌آید اما مهمتر، آنکه هسه، شرق‌گراترین رمان‌نویس آلمانی است. زندگی در چین و هند تجربه زیسته هسه و خانواده‌های پدری و مادری‌اش بوده و شاید از این روست که این نویسنده در زمره نویسندگانی جای می‌گیرد که عناصر غیرآلمانی در آثار و اندیشه‌هایشان وجود دارد. عوالم عرفانی رمان‌های هسه، خوانندگان شرقی را مجذوب خود می‌کند.

دست بر قضا، بسیاری از ایرانی‌ها به سبب همین عوالم عرفانی آثارش با او احساس همدلی می‌کنند و شاید از همین روست که شیفته رمان سیذارتای او می‌شوند که رنگ و بویی شرقی دارد.

دمیان با ایجاد سوالی در مورد انسان و این گونه آغاز می شود:

برای روایت سرگذشتم، باید از گذشته ای بسی دور بیاغازم (…).

امروز اما مردم به‌مراتب کمتر از هر زمان دیگری می‌دانند که انسانی راستین و زنده چیست و با شلیک به انسان‌ها که هرکدامشان چونان آزمایش گهربار و یگانه طبیعت‌اند، دست به کشتار همگانی آنان می‌زنند. اگر فراتر از انسانی یگانه نمی‌بودیم، به راستی می‌شد با یک گلوله تنفگ ما را یکسره از صحنه گیتی نیست و نابود کرد؛ در این صورت بازگویی حکایت‌هایمان هیچ معنایی نمی‌داشت. هر انسانی تنها خودش نیست، او در هر حال همچنین نقطه‌ای یگانه، یکسره ویژه، در هر حال گرانمایه و شایان توجهی است که پدیده‌های طبیعت در آن تنها یک بار و به صورتی تکرارناپذیر با هم تلاقی می‌کنند (…).

امروز کمتر کسی می‌داند انسان چیست. بسیاری آن را احساس می‌کنند و از این روست که آسان‌تر می‌میرند، همان‌گونه که من نیز پس از به پایان بردن نگارش داستانم، آسان‌تر خواهم مرد.

کتاب دمیان هرمان هسه را نشر افق نخستین بار در سال ۹۷ با ترجمه رضا نجفی منتشر کرد و حال چاپ دوم آن با شمارگان یک هزار و ۱۰۰ نسخه روانه بازار کتاب شده است.