موسیقی، هنر بیان احساسات به وسیلهٔ آواها با صدا و ریتم است و در صورتی که صداها به گونه‌ای که خوش‌آیند باشد و سبب انبساط و انقلاب روان گردد به آن دانش ترکیب صداها نیز گفته می‌شود که از ابتدای خلقت جهان با بشریت عجین شده و نقش بسزایی در آرامش روح و روان انسان همراه با شادی‌آفرینی در جامعه دارد و اولویت برگزاری هر مراسم و آیینی، اجرای موسیقی است.
تغییر ذائقه موسیقی بین نسل‌های مختلف و به فراخور شرایط اجتماعی، تغییرات معیارهای زیبایی‌شناختی، سطح فرهنگ عمومی و بسیاری موارد دیگر نتوانسته فعالیت گروه‌های موسیقی سنتی در ایران زمین به‌ویژه گنبدکاووس به عنوان زیستگاه اقوام مختلف شیعه و سنی و از مناطق مهم موسیقی ترکمن را از رونق بیاندازد و به گفته رضا شجاعی رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی عمده فعالیت گروه‌های موسیقی در این شهرستان مربوط به قوم ترکمن است و در کنار آن شاهد فعالیت دو گروه سنتی آذری و فارسی در کنار یک گروه سیستانی در گالیکش هستیم.
گنبدکاووس با ۳۵۰ هزار نفر جمعیت و متشکل از اقوام مختلف که بیش از نیمی از آنان را ترکمن‌های اهل سنت تشکیل می‌دهند، از جمله شهرستان‌های مطرح کشور در زمینه وحدت شیعه و سنی و زندگی مسالمت‌آمیز اقوام است که این اتحاد و برادری در تمام حوزه‌های آن از جمله فرهنگ و هنر نیز به خوبی نمایان است و گروه‌های مختلف موسیقی ترکمن، فارس، سیستانی و آذری در کنار هم برنامه‌ها را اجرا می‌کنند.
با توجه به علاقه‌مندی بسیار مردم به موسیقی ترکمن به دلیل وجود ریتم‌های بسیار، پیچیدگی و ظرافت نواختن دوتار که خلق کننده لحظاتی دلنشین برای حاضران در مراسم و جشنواره‌های ملی و بین المللی است، طرح انتخاب گنبدکاووس به عنوان شهر خلاق در موسیقی، صنایع دستی و غذاهای سنتی قوم ترکمن از طرف اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی این شهرستان به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه شده تا در صورت تایید در سطح ملی به سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) معرفی شود.
یونسکو در راستای یکی از اهدافش که پیشبرد صلح و رفاه همگانی در جهان از طریق همکاری است، در سال ۲۰۰۴ که اعضای آن به ۱۹۰ کشور رسید، طرحی به نام شبکه شهرهای خلاق را به اجرا درآورد که هدف آن ترویج همکاری میان شهرهایی است که از خلاقیت برای پیشرفت خود استفاده کرده بودند به طوری که شبکه شهرهای خلاق یونسکو، هفت حوزه خلاقیت شامل صنایع دستی، هنرهای بومی، هنرهای چندرسانه‌ای، فیلم، طراحی، خوراک‌شناسی، ادبیات و موسیقی را پوشش می‌دهد.
تایید مولفه‌های مورد نظر وزارت فرهنگ و ارشاد برای معرفی گنبدکاووس به عنوان شهر خلاق در حوزه موسیقی، صنایع دستی و غذاهای قوم ترکمن فرصت بسیار خوبی برای شناساندن هنر مردم این دیار علاوه بر ایران به سایر نقاط دنیا و حضور گردشگران و توریست‌ها برای خلق اوقاتی مفرح با شنیدن نوای موسیقی همراه تماشای صنایع دستی و خوردن غذای سنتی خوشمزه این منطقه ایجاد می‌کند.
بر اساس متون تاریخی، موسیقی ترکمن قدمت چند هزار ساله دارد و اکثر مردم جمهوری ترکمنستان، بخش زیادی از ساکنین استان گلستان، جماعاتی از ساکنان شمال استان خراسان و ساکنان بخشی از شمال افغانستان ترکمن هستند و موسیقی ترکمنی به شکلی از موسیقی اطلاق می‌شود که در بین اقوام ترکمن ایران، ترکمنستان و افغانستان رواج دارد.
زبان ترکمنی شاخه‌ای از زبان‌های اورال - آلتایی در گروه جنوب‌غرب یا ترکی اوغوزی است و ادبیات قوم ترکمن در قرن دوازدهم هجری قمری با تلاش شاعرانی نظیر نورمحمد عندلیب ، دولت‌محمد آزادی و بویژه مختومقلی فراغی دارای ویژگی‌های خاص زبان ترکمنی شده و از زبان ادبی ترکی جغتایی متمایز می‌شود.
دوتار ساز اصلی موسیقی ترکمن
یکی از هنرمندان عرصه موسیقی ترکمن گنبدکاووس به نام ابراهیم جرجانی در تعریف موسیقی ترکمنی گفت: ساز اصلی در موسیقی ترکمنی، تامدیرا یا دوتار است و در دهه اخیر، برخی به اجرای نغمات این موسیقی با سازهای الکترونیک هم روی آورده‌اند و در کنار آن از کمانچه نیز در اجرای موسیقی استفاده می‌شود که خیلی‌ها آن را ساز اصیل ترکمنی نمی‌دانند و این ساز از هزار و ۵۰۰ سال قبل از افغانستان وارد این موسیقی شده است.
ابراهیم جرجانی با اشاره به اینکه کاسه دوتار از درخت توت و دسته آن از درخت زرآلود درست می‌شود، ادامه داد: موسیقی ترکمن ۱۳ پرده دارد و مقام های موسیقی ترکمنی در چهار دستگاه تشنید، قرق‌لر، مخمّس و نوایی اجرا می‌شود.
وی افزود: خوانندگان ترکمن را که اغلب نقالان اشعار مختومقلی هستند، «بخشی» می‌نامند و در مرحله بالاتر به آنان خلیفه می‌گویند.
به گفته جرجانی از زمانی که جشنواره موسیقی فجر در ایران آغاز به کار کرد تا به امروز فعالان عرصه موسیقی ترکمن گنبدکاووس با عشق و علاقه‌ای که به معرفی هنر خود دارند در این جشنواره و سایر مراسم ملی شرکت کردند و موفق به کسب عنوان‌های برتر شده‌اند.
این هنرمند مطرح موسیقی و سرپرست گروه مرحوم منصور صبوحی از مسئولان خواست اطلاع رسانی بیشتری در رابطه با بیمه هنرمندان داشته باشند و حمایت از هنرمندان این عرصه که خیلی از آنان درآمدی به غیر از اجرای برنامه ندارند را فراموش نکنند چرا که تلاش همگی آنها معرفی هرچه بهتر موسیقی ترکمن در عرصه‌های ملی و بین المللی است و تا به امروز توانسته‌ایم این سبک از موسیقی را با اقتدار زنده نگه داریم.
فعالیت ۳۰۰ هنرمند در بیش از ۲۰ گروه موسیقی در گنبدکاووس
بهروز سقلی رییس انجمن موسیقی ترکمن گلستان با اشاره به فعالیت ۳۰۰ هنرمند در بیش از ۲۰ گروه موسیقی گنبدکاووس که افزون بر ۸۰ درصد آنان ترکمن هستند، گفت: از این تعداد حدود ۱۳ گروه مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد را برای فعالیت دارند و با هماهنگی فرهنگ و ارشاد و میراث فرهنگی در مناسبت‌های مختلف برنامه اجرا می‌کنند.
وی افزود: گروه فارسی عندلیب، آذری استاد شهریار و پیام‌آوران سیستان در گالیکش در کنار گروه‌های ترکمنی مانند دولت‌محمد آزادی، مختومقلی، سایرا دوتار، نوای صحرای گلستان، مرحوم استاد منصور صبوحی، اوغلان باخشی و لاله خوانی دختران ترکمن از مهمترین گروه‌های موسیقی فعال زیر نظر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گنبدکاووس هستند.
این هنرمند که خود سرپرست گروه موسیقی نوای صحرای گلستان هم است می‌گوید عمده گروه‌های موسیقی فعال در گنبدکاووس ترکمن زبان هستند که بیشتر آنها از دهه ۶۰ فعالیت خود را آغاز کردند و همواره شاهد کسب مقام‌های اول و دوم توسط این گروه‌ها در جشنواره‌های مختلف از جمله جشنواره فجر هستیم به عنوان نمونه گروه موسیقی ترکمنی دولت‌محمد آزادی ۱۰ سال متوالی مقام نخست را در جشنواره بین اللملی موسیقی فجر بدست آورده است.
سقلی در رابطه با فعالیت گروه هنری خود هم گفت: گروه فرهنگی هنری نوای صحرای گلستان موسیقی دوتار را همراه با آیین‌های قوم ترکمن مثل "ذکر خنجر" و "کوشت دپدی" اجرا می‌کند و تا کنون توانسته بیش از ۳۰ مقام مختلف را در جشنواره‌های فرهنگی و هنری به دست آورد.
در تعریف ذکر خنجر می‌توان گفت که فلسفه آن را باید در اعتقادات قومی و فرهنگی ترکمن ها جستجو کرد که از گذشته های دور به یادگار مانده است و در واقع نمایشی هنری و رزمی است همراه با حرکاتی هماهنگ و موزون که جلوه و شکوهی خاص دارد و تماشاگر را همچون مجریان آن، در حالتی رویایی فرو می برد؛ در تعریف آیین کوشت دپدی هم باید گفت که در عروسی‌های ترکمن علاوه بر ترانه‌های مرسوم، اجرای حرکات موزون به نام «کوشت دپدی» هم انجام می‌شود که بیشتر در گذشته در مناطق غربی ترکمنستان رایج بود.
وی ادامه داد: همه ساله در ایام مختلف با حضور گروه‌های مطرح موسیقی گنبدکاووس با هدف افزایش شادی و نشاط در جامعه، جشن‌های متنوع در برج قابوس، پارک‌ها و تفرجگاه‌ها مختلف اجرا می‌شود.
فعالیت گروه‌های موسیقی غیرمجاز ارزش موسیقی ترکمن را کم می‌کند
رییس انجمن موسیقی ترکمن گلستان می‌گوید: حمایت فرهنگ و ارشاد اسلامی و میراث فرهنگی گنبدکاووس از هنرمندان عرصه موسیقی خوب است اما کافی نیست و از آنان درخواست داریم حمایت خود را تنها معطوف به اعزام هنرمندان به جشنواره‌ها نکنند و از مدیران ادارات بخواهند در برنامه‌های مختلف از گروه‌های موسیقی دارای مجوز برای اجرای برنامه کنند.
سقلی ادامه داد: مدیران برخی ادارات به دلیل اعلام نرخ کمتر از سوی گروه‌های موسیقی غیرمجاز، از آنان برای اجرای برنامه در مناسبت‌ها دعوت می‌کنند که این مساله به دلیل غیرحرفه‌ای بودن آنها، باعث ارائه کار کم ارزش از موسیقی ترکمن و به مرور زمان پایین آمدن جایگاه این موسیقی می‌شود در صورتی که تمام تلاش ما حفظ و ارتقای جایگاه این موسیقی اصیل است.
وی گفت: علاوه بر اینکه موسیقی ترکمن به صورت تجربی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود، آموزشگاه‌های موسیقی نیز در گنبدکاووس فعالیت دارند که به صورت تخصصی به علاقه‌مندان سبک موسیقی سنتی ترکمن و فارسی آموزش می‌دهند.
وی افزود: وجود دو سالن برای فعالیت تمام گروه‌های هنری در سطح شهرستان کفایت نمی‌کند و از مسئولان فرهنگی درخواست داریم در صورت امکان مکان جدیدی را برای فعالیت هنرمندان ایجاد کنند.
استقبال از موسیقی ترکمنی با پاپ در گنبد برابری می‌کند
حضور پرشور و مشتاقانه مردم در برنامه‌هایی که موسیقی ترکمن اجرا می‌شود نشان از آن دارد که نوع اجرای قوی و تخصصی این موسیقی کهن با موسیقی پاپ در گنبدکاووس رقابت تنگاتنگ و برابر دارد که به گفته سقلی، حمایت مسئولان فرهنگی سبب تحکیم این علاقه‌مندی در سطح جامعه می‌شود.
حمید وجدانی سرپرست گروه موسیقی سایرا دوتار نیز با اشاره به فعالیت بیش از ۵۰ بانوی نوازنده دوتار در گنبدکاووس که بیشتر آنان عضو این گروه هستند می‌گوید: مراجعه همه اقشار از جمله بانوان برای فراگیری هنر موسیقی سنتی ترکمن روز به روز در حال افزایش است.
وی با اشاره به همراهی خوب خانواده‌اش برای فعالیت موسیقی گفت: همسر بنده نیز هم‌پای من با رفتاری دوستانه با اعضای گروه و هنرجویان برخورد می‌کند به‌طوری که آنان خانه ما را مثل خانه خود می‌دانند و با عشق و علاقه در کلاس‌ها حاضر می‌شوند و افراد دیگر را نیز تشویق به شرکت در این کلاس‌ها می‌کنند که این نشان‌دهنده تاثیرگذاری برخورد مناسب در گرایش جوانان به هنر دارد.
سرپرست گروه موسیقی سایرا دوتار از مسئولان فرهنگی خواست حمایت خود از هنرمندان را تنها به نوشته روی کاغذ خلاصه نکنند چرا که برخی از همکاران بنده که تنها از را موسیقی امرار معاش می‌کنند برای افزایش توانایی اجراهای پشت سر هم در مراسم عروسی و غیره مجبور به استفاده از موادمخدر می‌شوند.
وی تاکید کرد: در صورت حمایت مسئولان فرهنگی هنرمندان موسیقی گنبدکاووس آمادگی ایجاد مکانی برای اجرای برنامه‌های مشخص هفتگی را دارند که نقش موثری در افزایس حضور گردشگران و توریست در این شهرستان خواهد داشت.
حسین امیری سرپرست گروه موسیقی پیام‌آوران سیستان گالیکش که زیر نظر فرهنگ و ارشاد گنبدکاووس فعالیت دارند با اشاره به آغاز فعالیت این گروه از دهه ۸۰ می‌گوید: پیام‌آوران سیستان تنها گروه موسیقی سیستانی با ۱۲ عضو در شرق استان گلستان است که موسیقی اصیل دیار سیستان را همراه با ساز و دهل، رقص شمشیر و چوب اجرا می‌کند.
وی با اشاره به ساخت چند فیلم مستند در رابطه با آداب و رسوم قوم سیستانی از جمله رمضان‌خوانی با شرکت گروه موسیقی پیام‌آوران سیستان گفت: به دلیل حمایت نکردن مسئولان و مشکلات مالی فعالیت خود را کمتر کرده‌ایم.
رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گنبدکاووس نیز بیان کرد: بیش از چهار هزار و ۵۰۰ هنرمند موسیقی و صنعتگر فعال فرهنگی در این شهرستان وجود دارد.
رضا شجاعی با تاکید بر اینکه در صورت اعلام هر گروه موسیقی چه سنتی و چه پاپ، سالن اداره فرهنگ و ارشاد شهرستان برای فعالیت در اختیارشان قرار می‌گیرد، گفت: این مجموعه در چارچوب وظایف از هنرمندان حمایت می‌کند و هرزمانی که فراخوان جشنواره‌های ملی و بین المللی اعلام شده ما سریعا به هنرمندان شهرستان برای حضور اطلاع رسانی کردیم.
وی تاکید کرد: به طور قطع در صورتی که گروه‌های موسیقی به سمت تولید کارهای خلاقانه پیش روند زمینه حضورشان در جشنواره‌های ملی و بین المللی بیشتر فراهم خواهد شد.
رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گنبدکاووس با اشاره به اینکه به هنرمندان عرصه موسیقی بیشتر از سایر هنرمندان خدمات ارائه کرده‌ایم، افزود: طرح تکریم هنرمندان عضو صندوق اعتباری هنرمندان و نویسندگان هم در حال اجراست و علاوه بر بیمه کردن هنرمندان، افراد عضو صندوق که مشکل مالی و یا بیماری داشته باشند مورد حمایت قرار می‌گیرند و همچنین به هنرمندان از کار افتاده بر اساس یک سری استانداردها، مستمری ماهانه پرداخت می‌شود.
جشنواره اقوام ایران زمین فرصت مناسب برای معرفی بهتر موسیقی ترکمن
شجاعی می‌گوید: در چارچوب فعالیت انجمن موسیقی ترکمن در استان تلاش داریم بانک اطلاعاتی هنرمندان ترکمن گنبدکاووس برای ارائه بهتر خدمات جمع‌آوری شود و برگزاری فستیوال موسیقی با هدف رده‌بندی هنرمندان و ارکستر بزرگ ترکمن در دستورکار قرار دارد.
وی خاطرنشان کرد: گروه موسیقی نوای صحرای گلستان به نمایندگی از گروه‌های موسیقی ترکمن استان در جشنواره بین المللی فرهنگ اقوام ایران زمین به میزبانی گرگان و گنبدکاووس اجرای برنامه دارد که می‌توان این جشنواره را فرصت مناسبی برای معرفی بهتر این موسیقی کهن دانست.
به گفته سرپرست گروه موسیقی نوای صحرای گلستان، این گروه با حضور ۱۵ هنرمند با ارائه تلفیقی از موسیقی ترکمن و سازهای مدرن امروزی همراه با نمایش آیین‌های ترکمن مانند ذکر خنجر و کوشت دپدی گذشته اجرای برنامه خود در جشنواره بین المللی فرهنگ اقوام ایران زمین به میزبانی گرگان را آغاز کرده و در ادامه اجرای برنامه در این جشنواره به میزبانی گنبدکاووس را نیز خواهد داشت.
سیزدهمین جشنواره بین‌المللی فرهنگ اقوام ایران زمین همراه با اجرای برنامه توسط ۲۰ گروه موسیقی سنتی و آیینی از سه‌شنبه هفته گذشته در محل دائمی نمایشگاه‌های بین المللی گلستان در گرگان آغاز شده و پس از آن از ۲۶ تا ۲۹ آبان به میزبانی گنبدکاووس برگزار می‌شود.
نظر شما