درباره داستایوفسکی | اشتیاق مخاطبان ایرانی به شاهکارهای ادبیات روسی

به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا؛ فئودور میخاییلوویچ داستایوفسکی، نویسنده و رمان نویس مشهور اهل روسیه بود که در ۱۸۲۱ میلادی دیده به جهان گشود. پدرش پزشک بیمارستان خیریه و مادرش دختر یکی از بازرگانان مسکو بود. وی در ۱۸۳۴ میلادی برای تکمیل تحصیلات خود به مدرسه شبانه روزی می رود اما در حالی که تنها ۱۵ سال داشت، مادرش را از دست می‌دهد. بنابراین نخستین مواجهه  داستایوفسکی با مرگ و اندوه در زندگی شکل می‌گیرد.

این نویسنده مشهور روسیه بعد از پایان تحصیلات درآزمون مهندسی دانشکده نظامی سن پترزبورگ شرکت کرد و در ۱۸۳۸ میلادی وارد دانشکده مهندسی نظامی شد و این بار بعد از یک سال از ورود به دانشکده، پدرش را از دست می‌دهد و با وجود فشار روحی زیاد در ۱۸۴۳ میلادی با درجه افسری فارغ التحصیل می‌شود اما پس از مدتی ارتش را ترک می‌کند و در حالی که ۲۵ سال داشت با گروهی از نخبگان و نویسندگان رادیکال آشنا و با نوشتن داستان های کوتاه با این گروه به شهرت می رسد اما بعد از مدتی در ۱۸۴۹میلادی، داستایوفسکی و یارانش در انجمن رادیکال به زندان افتادند و وی نخستین تجربه تلخ زندگی خود یعنی زندان سیاسی را تجربه می کند. پس از بازگشت از زندان بود که داستایوفسکی خود را به عنوان نویسنده مطرح کرد. باید اذعان کرد که سختی‌ها و دشواری‌های بسیار زیاد زندگی او که در آثارش منعکس شده از او شخصیتی به یادماندنی ساخت در واقع در آثار او می توان تصویری از سده نوزدهم روسیه را مشاهده کرد.

سرانجام این نویسنده برجسته بعد از خلق آثار بی بدیل در نهایت در ۱۸۸۱میلادی به دلیل خون ریزی معده و صرع شدید دیده از جهان فرو بست.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز تولد فئودور میخاییلوویچ داستایوفسکی به بررسی دلایل اقبال و محبوبیت آثار وی در ایران پرداخته است.

استقبال ایرانیان از آثار داستایوفسکی
داستایوفسکی در ایران و جهان از دیرباز با عنوان غول نویسندگی روس مورد اقبال بوده است، باید گفت یکی از دلایل محبوبیت این رمان نویس در ایران این بود که در دهه های ۳۰ و ۴۰ سلطه ادبی در دست شوروی بود و در این دوره مترجمان تاثیرپذیری بسیاری از ادبیات روس داشتند، بنابراین نویسنده هایی از جمله داستایوفسکی بر روشنفکران ایرانی تاثیر زیادی گذاشت. این دلایل موجب شد تا از زمان های دور تقریباً تمام آثار این نویسنده به فارسی ترجمه شود. برای نمونه مترجمان بزرگی چون محمد قاضی (نیتوچکا)، مهری آهی (جنایت و مکافات)، سروش حبیبی (ابله، همزاد و شیاطین)، صالح حسینی (برادران کارامازوف، قمارباز)، رضا رضایی (جوان خام، رویای آدم مضحک)، مشفق همدانی (آزردگان و تحقیرشدگان، جن زدگان)، رحمت الهی (یادداشت های زیرزمینی)، جلال آل احمد و علی اصغر خبره زاده (قمارباز)، کاظم انصاری (مردم فقیر) و ابراهیم یونسی (دفتر یادداشت روزانه یک نویسنده) آثار او را از زبان های اروپایی به فارسی ترجمه کرده اند. همچنین از آثار وی ترجمه ها گوناگون به وسیله نویسندگان مختلف برای چند دهمین بار چاپ شده است.

همچنین باید گفت، روشنفکران و هنرمندان ایرانی به آثار داستایوفسکی توجه زیادی کردند. برای نمونه در ایران چهره هایی چون کریم مجتهدی، خشایار دیهیمی، جلال آل احمد، داریوش مهرجویی، مصطفی رحیمی، مراد فرهادپور، احمد فردید و... که هر یک به نحوی بر تفکر و وضعیت فلسفه در ایران معاصر تاثیرگذار بوده اند به داستایوفسکی توجه جدی داشته و در آثارشان به او پرداخته اند.

دلایل توجه ایرانیان به آثار داستایوفسکی

یکی از دلایل توجه هنرمندان و متفکران ایرانی به این نویسنده روس به ایده های فلسفی وی که در آثارش دیده می‌شود، بازمی‌گردد. وی در آثارش، مباحثی چون شک و ایمان، اخلاق و دین، امید و عشق، جنایت و مکافات و گفت وگوهای فلسفی درباره مسایلی چون بودن یا نبودن، معنای زندگی و... را گنجانده است، بنابراین باید گفت ایده های فلسفی در آثار داستایوفسکی بسیار پررنگ هستند و نمی توان نسبت به آنها بی توجه ماند. شاید هم به این دلیل باشد که داستایوفسکی یکی از موثرترین چهره هایی ادبی بود که تاثیر بسیاری بر متفکرانی چون نیچه نهاد.

همچنین از دیگر ویژگی های منحصر به فرد آثار داستایوفسکی که باعث محبوبیت این رمان نویس در میان ایرانیان شده، این است که وی در آثارش به بررسی زوایای روانی شخصیت‌های داستان و به تصویر کشیدن مردمی عصیان زده، بیمار و روان‌پریش می پردازد. در حقیقت وی بنیانگذار رمان روانشناختی بود که در همه حال و در هر رمانی همه اجزای رمان را از لحاظ روانی و شخصیتی مورد بررسی و موشکافی قرار می داد. به باور بیشتر منتقدان، کمتر نویسنده ای مانند داستایوفسکی در تاریخ ادبیات جهان به چشم می‌خورد که آثارش بحث ها و منازعه هایی را در روان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه و شاخه های علوم انسانی ایجاد کرده باشد.

از طرفی این متفکر برجسته در آثار خود، وجوه گوناگون انسانی را از دریچه خیر و شر مورد بررسی و واکاوی قرار می‌دهد و خواننده در رمان های او با شخصیت ها و نمونه هایی روبه رو می شود که از نیروهای متضاد انسانی سرشار است. بنابراین باید گفت یکی دیگر از ویژگی های جذاب آثار وی این است که وی با وسواس، تفکر و تامل در آنچه واقعیت انسانی است، شخصیت های آثارش را خلق می کند.

اقتباس از آثار داستایوفسکی در سینما ایران

یکی از برجسته ترین ویژگی های آثار داستایوفسکی که مورد توجه هنرمندان ایرانی قرار گرفته است، تصویرسازی های زیبا و عمیق در آثار اوست. در حقیقت رمان های وی در دوره ای که هنوز دوربین و سینما پا به عرصه وجود نگذاشته بودند یک تنه کار دوربین، صحنه سازی و تدوین را انجام می دادند. برای نمونه تمامی بخش های رمان ابله، دکوپاژ شده است. در حالی که سینما نیست اما لانگ شات، کلوزآپ، مدیوم شات و... دارد، همچنین در جایی که لازم است، زاویه عوض می کند، بنابراین می توان گفت آثار داستایوفسکی فیلمنامه هایی کامل و با جزییاتی هستند که سال ها پیش از اختراع سینما نوشته شده اند.

با وجود اینکه سینمای ایران به نسبت سینمای اروپا یا هالیوود، تمایل اندکی به اقتباس از آثار ادبی موفق در جهان دارد اما در میان آثار اقتباسی سینمای ایران، فیلمنامه نویسان به آثار فئودور داستایوفسکی توجه داشته و فیلم هایی را به اقتباس از آثار او خلق کردند.

توجه نویسندگان و مترجمان به داستایوفسکی، می تواند وجهی از تعاملات فرهنگی ملت ایران و روس را نیز نشان دهد. البته باید گفت محتوای رمان های داستایوفسکی با روزگاری که ایرانیان در آن به سر می برند، بی شباهت نبوده است. بازنمایی تضادهای مختلف (اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی) نمایش طبقات حاکم و قشرهای خارج از دایره قدرت و تصویر مبارزات مبتنی بر این تضادها و تنش های متنوع جامعه به خصوص مبارزه زحمتکشان و طبقه کارگر و توصیف و تصویر فساد و انحطاط طبقه حاکم در عرصه های مختلف از محتواهای داستان های وی بود که آن را از دیگر نویسندگان خارجی بالاتر می برد.

نخستین اقتباسی که در سینمای ایران از آثار داستایوفسکی انجام شد، فیلم افسانه شمال بود که ابراهیم باقری در ۱۳۳۸ خورشیدی آن را ساخت. او مبنای ساخت این فیلم را رمان آزردگان داستایوفسکی با ترجمه مشفق همدانی قرار داد.

دومین اقتباس سینمایی ایران از آثار این نویسنده در ۱۳۴۶خورشیدی به وسیله محمد زرین دست ساخته شد. زرین دست این فیلم را با نام وسوسه شیطان با اقتباس از مهم ترین اثر او یعنی برادران کارامازوف ساخت. متاسفانه اکنون هیچ نسخه ای از این فیلم سینمایی در هیچ آرشیوی موجود نیست.

همچنین در ۱۳۸۱خورشیدی بود که سعید عقیقی فیلمنامه شب های روشن را بر اساس داستان شب های سفید داستایوفسکی نوشت. این فیلمنامه به کارگردانی فرزاد موتمن ساخته شد.
 در ۱۳۸۲خورشیدی محمدعلی سجادی برای ساخت فیلم سینمایی جنایت، رمان جنایت و مکافات داستایوفسکی را مورد توجه قرار داد. هر چند بسیاری از منتقدان بر این باورند که اقتباس سجادی از رمان نویسنده روس را نمی توان فیلمی اقتباس شده از اثر او دانست.

بنابراین توجه سینماگران به داستایوفسکی روسی زبان برای اقتباس از آثارش به دلیل تعلق خاطر جامعه روشنفکری ایرانی به فرهنگ روسیه و تشابهات اجتماعی بوده است.

چاپ آثار و تالیفات داستایوفسکی در ایران

رمان ابله یکی از بزرگترین و مشهورترین رمان های دنیا، اثر داستایوفسکی به شمار می رود. نقش اصلی این داستان فردی بسیار با محبت و مهربان است. وی از یک موسسه روانی در سوئیس بازگشته است اما درگیر شدن در یک ارتباط عاشقانه جنجالی و رسوا کننده باعث می‌شود تا وی دوباره به بیمارستان روانی برگردد. در حقیقت این داستان سرنوشت بشر است؛ بشری که می‌خواهد خوب باشد و نمی‌داند خوبی چقدر خطرناک است. داستایوفسکی به ما یادآوری می‌کند که بدون ترحم، دنیا چه جای وحشتناکی خواهد شد.

از این اثر در ایران تاکنون چندین ترجمه وارد بازار شده است که از مهم ترین آنها می توان به ترجمه سروش حبیبی، مهری آهی، مشفق همدانی، نسرین مجیدی، آرا جواهری، پرویز شهدی، اصغر اندرودی، زهره کدخدا زاده، منوچهر بیگدلی خمسه، کیومرث پارسای که به ترتیب در نشر چشمه، خوارزمی، امیرکبیر، روزگار، پارمیس، مجید، نشر ناژ، نوید ظهور، نگارستان کتاب و سمیر منتشر شده اند، اشاره کرد.

این اثر با ترجمه سروش حبیبی به دلیل استقبال مردم در ۱۳۹۸خورشیدی به بیست و یکمین چاپ خود رسیده است.

جنایت و مکافات یکی از مهم ترین رمان های داستایوفسکی محسوب می‌شود. این رمان داستان مرد فقیری را به تصویر می کشد که برای حفظ جان خود مرتکب جنایتی می شود اما بعد بامشکلات بزرگتری مانند فقر و احساس گناه شدید مواجه می‌شود.  

تاکنون از این کتاب ترجمه های زیادی از زبان روسی و انگلیسی به فارسی منتشر شده است. مهری آهی ۱۳۵۵، اصغر رستگار ۱۳۷۹، علی صحرایی ۱۳۸۸، احمد علیقلیان ۱۳۹۰، هانیه چوپانی ۱۳۹۲،  پرویز شهدی ۱۳۹۳، مریم امیری و آزاده پیراسته ۱۳۹۵، ملیحه وفایی ۱۳۹۵، سعیده حسین زاده ۱۳۹۶، عزیزعلی امیری زاده ۱۳۹۶، میترا نظریان ۱۳۹۶، لوبا روایی نیا ۱۳۹۶ و نسرین مجیدی ۱۳۹۷ از جمله مترجمان این کتاب هستند که در این میان، ترجمه مهری آهی، اصغر رستگار و احمد علیقلیان با اقبال بیشتری همراه بوده است. از میان این سه ترجمه ترجمه آهی به دلیل اینکه از زبان روسی برگردانده شده، بیشتر قابل تامل است. آخرین ترجمه ای که از این رمان کلاسیک به چاپ رسیده هم از این مزیت برخوردار است و مترجم آن حمیدرضا آتش برآب که از مترجمان پرکار ادبیات روسی است. آتش برآب در آخرین ترجمه خود جنایت و مکافات را به فارسی ترجمه کرد.

جن زدگان یا شیاطین یکی از پیچیده ترین و بهترین آثار داستایوفسکی محسوب می‌شود. آندره ژید در وصف «شیاطین» می‌گوید: «این کتاب شگفت‌انگیز، به عقیده من، بزرگ‌ترین رمان تاریخ است». مهم ترین اثر سیاسی داستایوفسکی، داستان ملتی را بازگو می کند که موازین اجتماعی را نمی‌شناسند و بدین ترتیب به جای اینکه خود را نجات دهند، خود را نابود می‌سازند. تم اصلی داستان بر محور مرگ یک دانشجو قرار دارد که به وسیله حلقه اعضای انقلابی رخ داده است. این رمان انعکاسی از ظهور حرکت‌های رادیکال و افراطی در میان روشنفکران و نخستین نشانه‌های تروریسم بود. این داستان می‌تواند انعکاسی از اعتراض داستایوفسکی به بخشی از جامعه زمان خود یا انعکاسی از مشارکت وی در حلقه‌های آزاداندیشی باشد.

سروش حبیبی، کتاب دیگر از داستایوفسکی را با نام تسخیر شدگان یا جن زدگان ترجمه کرد که این اثر به وسیله انتشارات نیلوفر منتشر شد. اگرچه پیش از حبیبی این اثر توسط علی اصغر خبره زاده ترجمه شده بود و انتشارات نگاه در ۱۳۹۸ خورشیدی آن را برای شانزدهمین بار تجدید چاپ کرده‌است.

کتاب شب های روشن یک داستان عاشقانه از خاطرات یک رویاپرداز را به تصویر می کشد. این کتاب درباره‌ مردی ناشناس است که از زاویه‌ دید اول شخص حکایت دیدارش با زنی به اسم ناستنکا در خیابانی در پترزبورگ را بازگو می‌کند. داستان کتاب شب های روشن، داستان پنج شب و یک روز است که فقط بخش آخر در روشنای صبح رخ می دهد و مابقی داستان در شب هایی تعریف می شود که دیدار میان مرد ناشناس و  ناستنکا رخ می دهد و  راوی توانایی زیستن در روشنای روز را به مدد عشق بازیافته است.

 این کتاب ۶ داستان را با نام‌های مردم فقیر، شب های روشن، بزدل، صبور، یک اتفاق بسیار ناگوار و رویای یک مرد مضحک در خود جای داده است. داستایوفسکی در سراسر این کتاب از رنج انسان‌ها سخن می‌گوید.

این رمان بارها در ایران تجدید چاپ شده است. سروش حبیبی برای نخستین بار در ۱۳۸۹ خورشیدی به چاپ رساند. این اثر در ۱۳۹۷ خورشیدی به وسیله نشر ماهی به بیست و نهمین چاپ خود رسید.

برادران کارامازوف، آخرین اثر داستایوفسکی به شمار می رود که ۲ ماه پیش از مرگ آن را به پایان رساند. تم اصلی این رمان بر اساس سوالات چالش برانگیزی چون آزادی، مذهب و اخلاق است. این رمان انعکاسی از مراحل مختلف زندگی نویسنده محسوب می شود که در قالب سه برادر آمده است. آخرین رمان داستایوفسکی به نوعی وصیتنامه و جمع‌بندی آثارش به شمار می رود.

ترجمه‌های زیادی بر این شاهکار داستایوفسکی صورت پذیرفته است که همگی برگردان نسخه انگلیسی آن بوده‌اند. یکی از بهترین ترجمه ها را صالح حسینی و در انتشارات ناهید به چاپ رسیده است. این کتاب در ۱۳۹۷ خورشیدی به چاپ چهاردهم رسید.