جواد معروفی؛ جایی که دو خط موازی به هم می‌رسند

جواد معروفی از بزرگترین موسیقیدانان و آهنگسازان ایرانی شناخته می‌شود. قطعه خواب های طلایی این آهنگساز و نوازنده پیانو امروز یکی از آثار برگزیده موسیقی ایرانی در آرشیو شنیداری مردم ماست و قطعه فانتزی ژیلا که این هنرمند موسیقی برای دخترش ساخته یکی از ماندگارترین قطعات پیانوی ایرانی است. بسیاری بر این باورند که این قطعه بخشی از بدنه اصلی پیانو نوازی ایرانی را تشکیل می دهد.

این هنرمند در سال ۱۲۹۱ در تهران به دنیا آمد. پدرش موسی معروفی، از شاگردان برگزیده درویش خان و از موسیقی‌دانان بزرگ دوره خود بود.

وی در کودکی آموزش موسیقی را نزد پدر آغاز کرد و نوازندگی تار و ویولن را آموخت. بعد از دوره ابتدایی، در ۱۴ سالگی و در دوره مدیریت کلنل وزیری در هنرستان ملی موسیقی، به تحصیل در آن جا مشغول شد. سپس آموختن پیانو را  نزد بانوی هنرمند تاتیانا خاراتیان آغاز کرد. جواد معروفی، اتودها و پرلودهای فردریک شوپن، سونات‌های ولفگانگ آمادئوس موتسارت، لودویگ فان بتهوون، فرانتس شوبرت و فوگ‌های یوهان ساستیان باخ را با مهارت می‌نواخت. در کنار موسیقی کلاسیک، موسیقی ایرانی را هم ادامه داد و تحصیلات موسیقی را نزد علینقی وزیری کامل کرد.

در ۲۱ سالگی، در ۱۳۱۲، به دلیل استعداد شگرفش در موسیقی به استخدام وزارت فرهنگ و هنر وقت درآمد و معلم موسیقی مدارس تهران شد و به آموزش سلفژ و دیکته موسیقی در هنرستان پرداخت. از ۱۳۱۹، هم‌زمان با افتتاح رادیو، سال‌ها تک نواز پیانو بود. از ۱۳۳۲ به سرپرستی بخش موسیقی رادیو منصوب شد و هم‌زمان با آن به عضویت شورای عالی موسیقی درآمد. معروفی همچنین رهبر ارکستر شماره یک و رهبر ارکستر گل‌ها بود و تنظیم‌ آهنگ‌های علی اکبر شیدا، عارف قزوینی، رکن‌الدین مختاری، درویش خان و بسیاری دیگر از آهنگسازان معروف ایرانی را برعهده داشته است.

او در نواختن پیانو برای موسیقی ایرانی، از روش مشیر همایون شهردار بیشتر از مرتضی محجوبی اقتباس می‌کرد؛ اما شیوه‌ای ویژه، یکتا و سرشار از اصالت داشت که تکنیک در آن آشکار بود. معروفی بیش از چهل سال در زمینه آهنگسازی فعالیت کرد. معروفی و پدرش، از نخستین کسانی محسوب می‌شوند که قطعاتی در دامنه موسیقی ایرانی برای پیانو ساخته و تنظیم کرده‌اند. اولین قطعه جواد معروفی، ترانه‌های خیام، بر اساس رباعیات خیام بود که در ۱۳۱۵ اجرا شد.

از جمله خدمات فرهنگی و آموزشی جواد معروفی، می‌توان به سال‌های تدریس در دانشگاه تهران اشاره کرد. در آن زمان روش ساخت آهنگ و فرم‌های اصیل موسیقی را تدریس می‌کرد. استاد در سال‌های عمرش در دانشگاه تهران و هنرستان عالی موسیقی شاگردان بسیاری تربیت کرد که از هنرمندان بنام کشور هستند. 

این هنرمند علاوه بر تبحر عمیقی که در نوازندگی و آهنگسازی ساز پیانو داشت، تنظیم کننده بسیای از قطعات ماندگار موسیقی ایران نیز بود و به اعتقاد بسیاری تنظیم و ارکستراسیون او سهل، ممتنع و در عین سادگی با دشواری فراوان در اجرا، همراه بود که نظیر آن را می‌توان در اثر  کاروان اثر زنده یاد محجوبی دید که در گلهای 217/ B اجرا شده است.

در آثار معروفی می توان ریشه های موسیقی کلاسیک غربی را در پسزمینه قطعات ایرانی که او با پیانو ساخته و اجرا کرده است دید و شنید. استفاده از آکومپانیمان هایی ساده، اما خلاق کنار ملودی های روح نواز از نکات بسیار مهم کار اوست. انسجام هارمونی همزمان با تکیه بر نت های شاهد در دستگاه های موسیقی ایرانی و همچنین استفاده از نت های زینتی که امضای شخصی و مستتر او در آثارش هستند را می‌توان از دیگر نکات برجسته آثار این هنرمند دانست.

این هنرمند همواره سعی داشت پیوند موسیقی کلاسیک و ایرانی را به بهترین شکل ارائه دهد و در عین حال عمق و اصالت موسیقی ایران را به رخ بکشد و تا حدی آن را نسبت به موسیقی غرب برتری دهد. او یک رمانتیک جسور بود.

بسیاری او را بازمانده آخرین نسلی می‌دانند  که توانست آثاری ماندگار در تاریخ موسیقی ایران برجای بگذارد. او یکه تاز مسیری بود که هر هنرمندی سعی دارد مسافتی حتی کوتاه را در آن طی کند. او در پیوند موسیقی ایرانی و کلاسیک غربی آنچنان موفق عمل کرد که به اعتقاد برخی از شاگردانش باید او را مصداق بارز به هم رسیدن دو خط موازی دانست. قطعه خواب هایی طلایی این هنرمند از بسیاری جهات اثری است که شنونده را  تا منویات ذهنی لوودویک بتهوون در ساخت سونات مهتاب می برد و به او امکان لذت شنیدن موسیقی و لحن ایرانی را در سال های اواخر کلاسیک و اوایل رمانتیک می‌دهد.

وی در بامداد روز سه شنبه، ۱۶ آذر ۱۳۷۲ در تهران درگذشت و پیکر او در آرامگاه فرهیختگان ادب و هنر بهشت زهرا (مقبره شماره ٩۵٣) به خاک سپرده شده‌است.