فرسایش خاک تهدید خاموش اما جدی

انسان برای ادامه حیات خود به مواد غذایی نیاز دارد که در اثر وجود آب و خاک به دست می‌آید که در این بین خاک یکی از مهمترین منابع طبیعی و عوامل تولید است.

اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولیدی آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، به هدر نمی‌رود و بر عکس ارتکاب هرگونه اشتباه در بهره‌برداری از آن موجب وارد آمدن خسارت جبران ناپذیر می‌گردد و خاکی که برای تشکیل آن قرن‌ها زمان صرف شده در مدت بسیار کوتاه از بین می‌رود.

طبق نظر محققان در شرایط معمولی حدود ۳۰۰ سال طول می‌کشد تا ۲۵ میلیمتر خاک سطحی تشکیل شود بنابراین ارزش و اهمیت خاک بسیار زیاد و مصادف با قرن‌ها زمان است.

انسان برای تأمین نیازمندی‌های گوناگون و فراوان خود، مجبور است از یک طرف با استعمال کود شیمیایی زیاد، آبیاری فراوان، مصرف سموم حشره کش، استفاده از ماشین آلات کشاورزی و دیگر امکانات و وسایل، درآمد را در واحد سطح زیر کشت افزایش دهد و از طرف دیگر با آماده سازی دامنه کوه‌ها و تبدیل مراتع و زمین‌های جنگلی به زمین‌های زراعی، ارتفاعات و زمین‌های بایر و کویری را به زیر کشت ببرد تا از این راه بر سطح زمین‌های زراعی خود بیفزاید.

پژوهشگران می‌گویند شواهد نشان می‌دهد، حاصلخیزی زمین، از موقعی که مورد بهره‌برداری انسان قرار گرفته بر اثر عدم توجه و اقدامات نامناسب، کاهش یافته است.

مهمترین عوامل فرسایش شامل آب‌های جاری، دریاها، یخسارها، بارندگی، باد و موجودات زنده هستند که با این تعریف می‌توان گفت از زمانی که جو زمین، آب و موجودات زنده در کره زمین پدید آمدند، فرسایش آغاز شده است.

حاصل عملکرد فرسایش در طولانی مدت و در مقیاس زمان زمین شناسی، موجب تغییر شکل سطح زمین، هموار شدن بلندی‌ها و پر شدن مناطق فرورفته و پست می‌باشد. پدیده فرسایش و آثار سوء آن شاید در کوتاه مدت چندان چشمگیر و محسوس نباشد ولی در بلند مدت محسوس خواهد بود. زیرا فرسایش کاهش محصول را در پی دارد.

فرسایش خاک به دلایل مختلف و رشد روزافزون بیابان و از بین رفتن پوشش گیاهی رخدادی تلخ برای زمین است که در این میان انجام اقدامات مختلف از جمله طرح‌های آبخیزداری، آبخوان‌داری، ایجاد جنگل‌های دست کاشت و نیز درختکاری در عرصه‌های مرتعی، بیابانی و جنگلی، اصلاح الگوی کشت و مدیریت مصرف کود در زمین‌های زراعی و باغات از روش‌های رایج برای مدیریت فرسایش خاک است.

فرسایش خاک در ایران سه برابر متوسط جهانی است و طبق اخبار غیر رسمی سالانه بیش از ۲ میلیارد تن خاک ایران با فرسایش از دسترس خارج می‌شود.

در این میان خراسان رضوی با توجه به وسعت فراوان از چالش فرسایش خاک بی‌بهره نیست و سالانه ۱۵ تن فرسایش خاک در این استان ثبت می‌شود.

خراسان رضوی منطقه‌ای خشک و نیمه خشک محسوب می شود زیرا ۷۵ درصد وسعت آن در اقلیم بیابانی یعنی خشک، نیمه خشک و فراخشک قرار دارد. یک میلیون و ۶۵۱ هزار و ۵۱۱ هکتار از گستره این استان مناطق بیابانی متاثر از کانون‌های فرسایش بادی است. وسعت مراتع خراسان رضوی نیز ۶ میلیون و ۵۶۶ هزار و ۲۹ هکتار و مساحت جنگل‌های این استان نیز با محاسبه بیشه‌زارها و جنگل‌های دست کاشت حدود یک میلیون هکتار است.   

فرسایش سالانه یک میلیارد تن خاک کشور

معاون پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به فرسایش سالانه یک میلیارد تن خاک ایران گفت: میزان فرسایش خاک در کشور ما بسیار زیاد است و باید فکری به حال آن کرد.

دکتر محمود عرب خدری طی نشست با مدیران ادارات منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی افزود: در حوزه مباحث آبخیزداری طبق قانون برنامه ششم توسعه در دو مورد مهم شامل کاهش فرسایش خاک و مشارکت در تغذیه آبخوان‌ها دو وظیفه عمده بر عهده متولیان امر گذاشته شده است.

وی ادامه داد: فرسایش خاک در کشور موجب شسته شدن خاک‌های حاصلخیز، ورود این خاک‌ها به رودخانه و سدها، کاهش تولیدات و نیز ضعیف شدن خاک می شود. ضمن اینکه از طرف دیگر این وضعیت موجب گل آلود شدن رودخانه و پر شدن مخازن سدها و تاثیر منفی بر بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی می‌شود.

وی گفت: هم اکنون حدود ۷۰۰ هزار حلقه چاه در کشور داریم که ۳۰۰ هزار حلقه از این تعداد غیر مجاز هستند و به دلیل بهره برداری بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین در دشت‌ها نیز به مشکلات افزوده شده است.

عرب خدری افزود: این وضعیت سبب شده است سطح آب‌های زیرزمیی افت شدید پیدا کند و برخی دشت‌ها به عنوان دشت ممنوعه شناخته شود.

وی با بیان اینکه بیشتر فرسایش در اراضی کوهستان و شیب دار است ادامه داد: در این راستا تکنیک‌هایی توسعه داده شده که بتوان بر پوشش گیاهی این اراضی افزود زیرا هر چه پوشش گیاهی مطلوب تر شود، از فرسایش خاک جلوگیری شده و جمع آوری آب باران نیز بیشتر می‌شود. 

وی با بیان اینکه ایران کشوری است که عمده آن خشک و نیمه خشک است گفت: پوشش گیاهی ضعیف در اراضی شیب دار و برخی مناطق کوهستانی موجب می‌شود فرسایش خاک در این مناطق بیشتر باشد و به همین دلیل بر روی استحصال آب باران از طریق روش پخش سیلاب در آبخوان تمرکز شده است.

عرب خدری افزود: آب‌های سیلابی با رسوب بسیار و شدت فراوان موجب تخریب زیاد می‌شود و می‌توان با احداث بند در مسیر رودخانه ها و منحرف کردن مسیر سیلاب آن را به سوی عرصه‌های فاقد پوشش گیاهی هدایت کرد.

وی ادامه داد: در این راستا هم اکنون ۳۷ ایستگاه پخش سیلاب یا آبخوان در کشور داریم که طی ۲۰ سال گذشته ۲ میلیارد متر مکعب آب از این طریق ذخیره شده است که یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب آن به تغذیه آبخوان ها رسیده و بقیه صرف تولید پوشش گیاهی منطقه شده است.

وی گفت: طبق برآوردهای انجام شده این شیوه تاثیر بسیار خوبی در تغذیه آب‌های زیر زمینی دارد و ده‌ها برابر از روش سد سازی ارزان تر است.

معاون پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با بیان اینکه سالانه ۲ تا سه متر از آب سدها تبخیر می‌شود افزود: با هدایت آب به زیر زمین از تقطیر، آلودگی و هرگونه خسارت به آن جلوگیری شده و به تغذیه قنوات کمک می‌شود.

کنترل سیلاب و رسوب راهی برای نجات خاک

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی گفت: درپی بارندگی‌ها طی سه ماه اول امسال ۱۰۰ میلیون متر مکعب آب از آبگیری پروژه های آبخیزداری و آبخوان داری این استان استحصال شد.

محمود روشندل با بیان اینکه از مزایای اصلی طرح های آبخیزداری، کنترل سیل و رسوب در بالادست حوزه های آبخیز سدهای استان است افزود: اجرای این پروژه ها با جلوگیری از فرسایش خاک و کنترل رسوبات در داخل مخازن سدها باعث افزایش عمر مفید سدها می‌شود.
وی با بیان اینکه اجرای پروژه‌های آبخیزداری از سیلاب های مخرب در خراسان رضوی جلوگیری کرده است ادامه داد: این پروژه‌ها در کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از آسیب جدی آب در مناطق مختلف و همچنین جلوگیری از هدر رفت سیلاب تاثیر مهم داشته است.
روشندل گفت: از مجموع بیش از ۱۱ میلیون هکتار مساحت خراسان رضوی بیش از هشت میلیون هکتار عرصه‌های مخلتف زیرپوشش منابع طبیعی و آبخیزداری است که معادل ۴.۲ میلیون هکتار این سطح دارای توان سیل خیزی بحرانی و فوق بحرانی است.
وی افزود: سال گذشته از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی ۳۲۰ میلیارد ریال برای اجرای پروژه های آبخیزداری و آبخوان داری پرداخت شد که با مشارکت مردم در ۹۵ حوزه آبخیز و بیش از هشت هزار هکتار عرصه های منابع طبیعی، عملیات بذرکاری، کپه کاری و نهال کاری به منظور حفظ و احیای پوشش گیاهی انجام شد.
وی ادامه داد: همچنین در این مدت بیش از ۱۱۳ پروژه آبخیزداری و آبخوان داری در این حوزه ها اجرا و به بهره‌برداری رسید.

فرسایش بادی تهدیدی برای خاک خراسان رضوی  

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی نیز در این زمینه گفت: یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار از عرصه‌ طبیعت خراسان رضوی در معرض فرسایش بادی قرار دارد که شدت این نوع فرسایش در ۷۰۰ هزار هکتار از این عرصه بحرانی است.

علیرضا صحرایی افزود: خراسان رضوی به دلیل شرایط جغرافیایی به صورت مستمر در  معرض پدیده بیابانزایی قرار دارد به شکلی که این پدیده طبیعی به روند همیشگی برای طبیعت استان تبدیل شده است. 

وی با بیان اینکه با توجه به تجربه فعالیت‌های استان در زمینه بیابان زدایی و کاشت جنگل های دست ساز هم اکنون خراسان رضوی جزو استان‌های پیشرو در این زمینه است اظهار داشت: در این راستا تاکنون بیش از ۷۵۰ هزار هکتار جنگل های بیابانی در استان ایجاد شده و هر درختچه در کویر به منزله سربازی است که از خاک آن در برابر عوامل طبیعی فرسایشی دفاع می‌کند.

وی گفت: طی ۲ سال اخیر هزینه عملیات بیابان زدایی بسیار افزایش یافته و اعتبارات هم جوابگوی این حجم بیابان در استان نیست اما با توجه به اینکه مردم آثار و برکات این دست عملیات را دیده‌اند در اجرای پروژه‌ها همکاری و مشارکت دارند.

صحرایی افزود: با اجرای موثر عملیات بیابانزدایی در خراسان رضوی هم اکنون تپه شنی فعال در این استان نداریم.

وی ادامه داد: در شهرستان‌های جنوبی این استان از جمله بردسکن، بجستان، گناباد، مه‌ولات، تربت‌حیدریه و تربت‌جام روند بیابان زایی بیشتر است.

سالانه ۱۵ تن فرسایش خاک در خراسان رضوی

صحرایی با بیان اینکه ۲۵ جنگل دست کاشت به منظور گسترش محیط زیست سبز، مقابله با فرسایش خاک، کاهش نقاط بحرانی در معرض وزش فرساینده باد و نیز جلوگیری از گسترش بیابان تاکنون در حاشیه شهرهای استان خراسان رضوی ایجاد شده است گفت: تاکنون گستره‌ ۹۳۷ هکتاری در این استان زیرپوشش "پارک جنگلی" قرار گرفته و بر این اساس هم اینک خراسان رضوی بیشترین میزان جنگل بیابانی کشور را در مقایسه با دیگر استان‌ها دارد.

وی میزان متوسط سالانه فرسایش خاک را در خراسان رضوی ۱۵ تن ذکر و بیان کرد: ایجاد جنگل‌های دست کاشت سبب مهار ۱۵ کانون دچار بحران فرسایش بادی در محیط زیست طبیعی این استان شده است.

وی افزود: به این ترتیب ایجاد جنگل‌های دست کاشت بیابانی با توجه به شرایط آب و هوایی خراسان رضوی از جمله اقدامات موثری است که با هدف افزایش فضای سبز و جلوگیری از گسترش بیابان در دست اجرا قرار دارد.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی دیگر هدف ایجاد جنگل دست کاشت را حفاظت خاک در برابر فرسایش بادی ذکر و بیان کرد: نخستین عملیات ایجاد جنگل دست کاشت در خراسان رضوی سال ۱۳۴۴ در شهرستان سبزوار آغاز شد و از آن زمان تاکنون بکارگیری این شیوه در استان تداوم یافته است.

وی ادامه داد: گرچه نگهداری از جنگل‌های دست کاشت در حاشیه شهرها به شهرداری‌ها و پیمانکاران واگذار شده اما با نظارت موثر و مستمر اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری هرگونه قصور در این بخش با فوریت مورد رسیدگی قرار گرفته و در چارچوب مدیریت جنگل‌های دست کاشت با چنین مواردی برخورد جدی صورت می‌گیرد.

صحرایی گفت: با توجه به وجود عرصه‌ های بیابانی در ۱۶ شهرستان خراسان رضوی و لزوم ایجاد جنگل‌های طبیعی و گونه‌های گیاهی قابل بهره برداری در این بخش، سالانه یک میلیون اصله نهال توسط نهالستان‌های مجاز در خراسان رضوی تولید می‌شود. گونه‌های قابل بهره برداری در جنگل‌های دست کاشت شامل پسته، سماق، بادام، عناب و همچنین گیاهان دارویی است.  

اختصاص ۵۰۰ میلیارد ریال برای طرح‌های آبخیزداری

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی استان با بیان اینکه براساس دستور رهبر معظم انقلاب امسال برای اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان خراسان رضوی ۵۰۰ میلیارد ریال اختصاص یافته و توزیع شده است گفت: پارسال از محل صندوق توسعه ملی برای اجرای طرح‎های آبخیزاری و آبخوانداری کشور اعتباراتی در نظر گرفته شد که در همین خصوص ۲۸۷ میلیارد ریال برای اجرای پروژه‌هایی در این استان در نظر گرفته شد و در ۵۶ حوزه برنامه‌ریزی گردید.

روشندل افزود: پارسال حدود ۱۱۳ پروژه مکانیکی از محل اعتبارات صندوق توسعه ملی و استانی انجام شده که در این راستا هشت هزار هکتار عملیات احیا و پوشش گیاهی  صورت گرفت.

وی ادامه داد: در هر حوزه‎ای که طرح‎های آبخیزداری اجرا شد به رغم بارندگی، روان آب‎ها در بالادست کنترل و خسارتی در پائین دست وارد نشد و از سویی چون در حوزه‌هایی که طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری صورت نگرفته آب به علت تغییر نوع بارش‌ها و شدت بیشتر در مدت زمان کم بدون استفاده از محدوده خارج می‌شد به همین دلیل در گذشته اعتبار خوبی برای اجرای پروژه‌های آبخیزداری در نظر گرفته شد.

وی با بیان اینکه تغییر اقلیم، خشکسالی‌ها و تغییر نوع بارش‌ها موجب شده بارش‌ها در مدت زمان کم اما با شدت بسیار بیشتر باشد گفت: شدت بارش‎ها که موجب ایجاد روان آب‎ها و سیلاب می‎شود اما بدون استفاده از محدوده حوزه‎ها خارج می‌گردد، در پائین دست خسارت بسیار به تاسیسات، بخش کشاورزی و زیرساخت‎ها وارد می‎کند.