پژوهش از جمله واژه‌های پیچیده‌ای به شمار می‌رود که با وجود شاخصه‌های مختلفی که دارد، نظریه‌ها، سازوکارها و روش‌شناسی خاص خود را می‌طلبد. نظریه به عنوان نخستین مقوله‌ای محسوب می شود که در پژوهش کاربرد بسیاری دارد زیرا در همین ارتباط پژوهشگران تلاش می‌کنند تا از نظریه‌ها به‌عنوان راهنمایی در انتخاب داده‌های تاریخی استفاده کنند. به گفته یارول مانهایم پژوهشگر نظریه‌ها به همان اندازه که می‌توانند در هیات هدف پژوهش ظاهر شوند در مقام ابزار پژوهش نیز دیده می شوند. از آنجایی که پژوهش به عنوان اساسی ترین نیاز هر جامعه‌ای برای رسیدن به پیشرفت و توسعه شناخته می‌شود، قدرت هر کشوری نیز مبتنی بر پژوهش‌های مستدل و دقیق و تولید علم استوار است. از این رو مدل و سطح فعالیت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت به شمار می رود و موفقیت در تمام فعالیت‌های مربوط به توسعه از جمله صنایع، کشاورزی و خدمات به گونه‌ای به گسترش فعالیت‌های پژوهشی بستگی دارد. اهمیت مقوله پژوهش سبب شد تا شورای فرهنگ عمومی کشور، ۲۵ آذر را به این نام اختصاص دهد و وزارت علوم تحقیقات و فناوری نیز از ۱۳۷۹ خورشیدی هفته آخر آذر را به نام هفته پژوهش نام‌گذاری کرد که از ۱۳۸۴ خورشیدی به عنوان هفته پژوهش و فناوری تغییر یافت. هفته پژوهش امسال با شعار «پژوهش تقاضامحور و پژوهش اثربخش، فناوری ارزش آفرین و رونق تولید» آغاز شده و تا ۲۷ آذر ادامه دارد.
عصر پژوهش‌های نوین
عصر جدید را می توان دوران پژوهش‌های علمی پیشرفته نامید و گسترش دانش، تکنولوژی نوین و توانایی استثنایی بشر معاصر را در حل معضلات و مسایل مـبتلا بـه جامعه را حاصل پژوهش خواند. هر چه مسایل جامعه پیچیده‌تر باشد، لزوم انجام تحقیقات بارزتر خواهد بود و هر چه دامنه تحقیقات گسترده‌تر شود، لزوم سرمایه‌گذاری، تربیت و جلب نیروهای مـحقق و هـمچنین ایجاد تـشکیلاتی منسجم و پویا به منظور برنامه‌ریزی، اداره و جهت دادن به فعالیت‌های پژوهشی کشور را حیاتی‌تر می‌کند. در واقع تحقیق، کوششی در جهت کشف حقایق علمی و اشاعه آن در میان مردم برای پژوهش و برنامه ریزی در آموزش عالی و بهره‌مندی از آن است. به طور دقیق‌تر، تـحقیق که همان آشکارسازی واقعیت و نتیجه حصول کشفیات یا حقایق است، امری محسوب می شود که با گذشت زمان و همراه با پیشرفت تکنولوژی و بروز مشکلات فنی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تازه، اهمیت اساسی‌تری می‌یابد. پژوهش همواره با مطالعه وسیع، تردید علمی، علاقه و کاوش پیگیر همراه است. برخی پژوهش‌ها به کشفیات و حل مسایل لاینحل قبلی منجر می‌شود و بعضی اصلاح‌کننده نگرش‌ها و بهبود ساختارهای نظام‌ها و در آخر برخی رهگشای اهداف توسعه جامعه است. تا آنجا که به تحقق اهداف توسعه ملی مربوط می‌شود، پژوهش را می‌توان زیربنای اصلی تـوسعه دانست.
در جهان امروز، جوامعی که به استقلال ملی و اهداف توسعه جامعه خویش بها می‌دهند در برنامه‌ریزی های استراتژیک و سیاست‌گذاری های علمی خود، پژوهش را در اولویت نخستین قرار داده‌اند. هدف از توجه به پژوهش‌های علمی و بها دادن به تحقیقات پایه‌ای، کـاربردی و تـوسعه‌ای پدید آوردن شرایط و امکاناتی است که به کمک آن، موجبات بهره‌مندی از یک تکنولوژی پیشرفته برای پاسخگویی به نیازهای پیشرفت اقتصادی، برخورداری از رفاه اجتماعی و سود جستن از مواهب استقلال ملی فراهم می‌آید. از این رو کشورهای پیشرفته جهان، منابع انسانی و مالی فراوانی را به منظور انجام پژوهش‌های علمی در اختیار دانشگاهها و دیگر مؤسسات تحقیقاتی قرار می‌دهند و از هیچ تلاشی در جهت تقویت و اعتلای نظام پژوهشی کشور فروگذاری نمی‌کنند. نتایج تحقیقات علمی اعم از تحقیق بنیادی و کاربردی موجب افزایش ذخایر دانش و تکنولوژی می‌شود و تحقق آرمان‌های توسعه ملی را تسریع می‌کند.
تقسیم بندی فعالیت‌های پژوهشی
فعالیت‌های پژوهشی از لحاظ ماهیت به تحقیق بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای تقسیم می‌شود. منظور از تـحقیق بنیادی کاوش‌های اصیل و بدیع به منظور افزایش اندوخته‌های علمی و درک بهتر پدیده‌های طبیعی، انسانی، اجتماعی و فرهنگی است که خود به ۲گروه تحقیق بنیادی محض و راهبردی تقسیم می‌شود. این نوع پژوهش‌ها بیشتر در دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی که خود زاییده توانایی‌ها و قابلیت‌های دانشگاهها است، صورت می‌پذیرد. در۲ دهه گذشته اعتبار این مؤسسات تا حدودی رنگ باخته، زیرا مالیات‌دهندگان و سیاستگذاران انتظارات بیشتری در ازای سرمایه‌گذاری‌های به عمل آمده در آموزش عالی و تحقیقات دارند. پژوهش‌ها در دانشگاه به ویژه در دانشگاه‌های پیشرفته به ۲ صورت گروهی و انفرادی صورت می پذیرد. به هر حال، پژوهش و تحقیقات در کشورهای صنعتی به عنوان یک اصل اساسی مورد توجه قرار گرفته و زیربنای بسیاری از طرح‌های بزرگ بوده اما بـه لحاظ برخی موانع، این موضوع در کشورهای در حال توسعه بسیار محدود است. بـرآورد اعتبارات پژوهش کشورهای پیشرفته جهان برای دستیابی به تکنولوژی برتر نشان از آن دارد که کشورهای توسعه یافته صنعتی بیش از ۵ درصد از تولید ناخالص ملی خود را صرف تحقیق و توسعه می‌کنند. همچنین کشورهای بزرگ صنعتی ۹۶ درصد از هزینه‌های مربوط به تحقیق و توسعه جهان سرمایه‌داری را به کار برده‌اند کـه خود معیاری دقیق برای شناخت راه‌های اصلی رشد و توسعه است. البته باید یادآور شد که تخصیص اعتبارات کلان در امر پژوهش نمی‌تواند بـه تنهایی معیاری برای تـوسعه مـلی باشد، چراکه ممکن است این اعتبارات در زمینه‌هایی مصرف شود که فاقد اثربخشی لازم در توسعه دانش و تکنولوژی و مؤثر بر اهداف توسعه ملی باشد. به هر حال، بهترین عامل در توسعه دانش و تکنولوژی و تربیت پژوهشگران بدون تخصیص اعتبارات مالی به سادگی میسر نیست. مقایسه تعداد پژوهشگران و دانشمندان در کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، اهمیت این امر را نشان می‌دهد.
نگرش جامعه به پژوهش
اعتماد مردم به امر پژوهش تا حد زیادی به عملکرد دانشگاه و میزان پاسخگویی مثبت به انتظارات آنان و حل مسایل جامعه و همچنین اهمیت و اعـتباری کـه دولت بـرای دانشگاهها و مؤسسات تحقیقاتی کشور قایل است، بستگی دارد. عدم آگاهی کافی توده‌های مردم از اهمیت انجام پژوهش‌ها و نداشتن سازوکاری کارآمد برای مطلع ساختن جامعه از ارزش پژوهش و نتایج ارزنده‌ای که می‌تواند برای آنان به بار آورد و تأثیر عوامل فرهنگی و سنتی که قادر است، عامل رشد یا کاهنده فعالیت‌های تحقیقاتی و رسیدن به اهداف برنامه‌های توسعه ملی باشد از دیگر عوامل قابل ذکر در این ارتباط به شمار می رود.
لازمه نیل به اهداف توسعه ملی در سطوح بالا برخورداری از دانش و تکنولوژی پیشرفته است که تنها در سایه انجام پژوهش‌های بنیادی، کاربردی و توسعه‌ای کسب می‌شود. تجارب جوامع پیشرفته و کـشورهایی کـه در سـال‌های گذشته پدیده عقب‌ماندگی را پشت سر گذاشته‌اند، گواهی بر این واقعیت است. در واقع حل مشکلات و رفع نیازهای توسعه علمی بیشتر کشورهای پیشرفته و در حال توسعه به وسیله دانشگاهها و در سایه انجام پژوهـش‌های علمی و نوآوری‌های اساتید و پژوهشگران دانشگاهی صورت پذیرفته است.
پژوهشگران موفق
پژوهشگران موفق با نگاهی کنجکاو و موشکافانه به پدیده‌های پیرامون خود، همواره در راستای یافتن پاسخ‌های تازه برای پرسش‌های موجود هستند. همچنین آنها برای انجام موفقیت‌آمیز پژوهش، از روش‌های علمی و پذیرفته شده استفاده می‌کنند. افزون بر آن، یک پژوهشگر موفق از مهارت لازم برای یافتن منابع اطلاعاتی مورد نیازش نیز برخوردار است. این منابع از مکان هایی چون کتابخانه‌ها، مراکز اطلاع رسانی و شبکه‌های رایانه‌ای ملی و بین المللی به دست می‌آیند. پژوهشگران موفق به کارگروهی در طرح‌های پژوهشی بها می‌دهند و تلاش می‌کنند، پژوهش خود را با همکاری یکدیگر انجام دهند. همچنین، آنان نتایج یافته‌های خود را به طور کارآمدی منتشر ساخته و در اختیار دیگر محققان می‌گذارند. آنان نسبت به توسعه مرزهای دانش احساس مسوولیت کرده و لحظه‌ای از تلاش برای بالا بردن مهارت‌های علمی خویش بازنمی‌ایستند. باید گفت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی به عنوان مراکز اصلی گردآوری و سازماندهی منابع اطلاعاتی ابزار لازم را برای پژوهشگران و توسعه پژوهش فراهم می‌کنند. از آنجا که هیچ پژوهشی نمی‌تواند، بدون برقراری پیوند با پیشینه پژوهشی در حوزه موضوعی خود موفق باشد، دسترسی به منابع اطلاعاتی روزآمد یکی از مهمترین نیازهای پژوهشگران است. همه پژوهشگران نیازمند آگاهی از فعالیت‌هایی هستند که قبل‌تر در حوزه پژوهشی آنان اتفاق افتاده یا در زمان حال در جریان است که این آگاهی از طریق دسترسی به منابع اطلاعاتی میسر می‌شود. به طور معمول یافته‌های پژوهشگران از طریق مجله‌های علمی، کتاب‌ها، سایت‌های اینترنتی و پایگاه‌های اطلاعاتی منتشر می‌شود. کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی متولی گردآوری و سازماندهی این اطلاعات هستند و نتایج پژوهش‌های قبلی را در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند.
نقش پژوهش در تصمیم‌گیری‌های کلان
توسعه در کشور ارتباط مستقیمی با تحقیقات علمی دارد و رشد کشورهای پیشرفته در نتیجه سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش است. حجم وسیع پژوهش‌های علمی در کشورهای توسعه یافته صنعتی گویای این واقعیت است. کشورهای پیشرفته صنعتی، بخش قابل توجهی از تولید ناخالص ملی را به سرمایه گذاری در امور پژوهشی و تحقیقاتی اختصاص داده‌اند. به گفته کارشناسان، این رقم برای کشورهای صنعتی ۵درصد است، حال آنکه در ایران، این رقم به حدود نیم درصد می رسد. اگر برنامه ریزی فاقد پشتوانه تحقیقاتی باشد و به طور همه جانبه پیش از آغاز مورد بررسی قرار نگرفته باشد، به یقین در اجرا و عملیاتی شدن با مشکل روبه روخواهد شد. از این رو می‌توان گفت پژوهش به ویژه در تصمیم‌گیری‌های کلان نقش عمده‌ای دارد. از همین روست که بسیاری، پژوهش را حلقه مفقوده توسعه یا سنگ زیر بنای توسعه می‌نامند. به گفته جعفر حبیب‌اللهی، محقق و مدرس دانشگاه علوم پزشکی، رشد علم محصول کارهای پژوهشی است و کمیت وکیفیت تحقیقات علمی و پژوهشی در هر جامعه‌ای زمینه‌ساز توسعه و پیشرفت آن جامعه است. همچنین منوچهر فرهنگ، پژوهشگر و اقتصاددان در این ارتباط می‌گوید: این پژوهش است که تمدن بشری را ایجادکرد و دایره نفوذ انسان را در کاینات گسترش داد. اگر انسان امروز قادر به رفتن به فضاست، این موفقیت حاصل چیزی جز پژوهش نیست. پژوهش مهمترین راه کشف و رفع مشکلات کشور است. امروزه ضرورت و اهمیت پژوهش بر هیچ فردی پوشیده نیست. تا چند دهه پیش، پژوهش و روش‌های آن به عنوان یک گرایش در رشته‌های تحصیلی گوناگون مورد توجه پژوهشگران و اندیشمندان بود و آنان که شیفته پژوهش به معنای کشف حقایق و ارایه دانش نو بودند، در دانشگاه‌های معتبر جهان این گرایش را فرا گرفتند. با پیشرفت روزافزون این علم در دهه‌های اخیر، روش‌های پژوهش پیشین پاسخگوی نیازهای فرهیختگان نبود. بنابراین روش‌های پژوهش به یک رشته علمی با تعریف خاص خودنمایی کردند و دنیای پژوهش شگفتی‌های خود را هرچه بیشتر نمایان کرد. کنکاش در سوابق پژوهش در کشور نشان می‌دهد که در این حوزه از وضعیت مطلوبی برخوردار نبوده ایم. در واقع توجه به آمار تعداد محققان کشور، سهم بودجه در نظر گرفته شده برای پژوهش، تعداد مراکز تحقیقاتی و... در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته، نشان از لزوم تدبیر هرچه بیشتر مسوولان در این‌باره دارد. آنچه در این بحث اهمیت دارد، استفاده مفید و موثر از ظرفیت‌های موجود تحقیقاتی کشور به منظور انجام اقدامات مدبرانه در بهبود تولید ملی در کشور است.
منابع:
۱. راسل ال.اکوف، «ارزیـابی مـجدد از برنامه‌ریزی تـوسعه مـلی»تـرجمه احمد عظیمی بلوریان، مجله برنامه و تـوسعه، شـماره اول، (زمستان ۱۳۶۳)، ص ۴۳،
۲. فردریک هاربیسن و چارلز ا.مایرز، نیروی انسانی و رشد اقتصادی، جلد اول، ترجمه حـسین مـؤتمن، تهران، انتشارات دانشسرای عالی، ۱۳۵۰، ص ۱۱.
۳. فاضل لاریـجانی.«عـلم، تکنولوژی و توسعه، فصلنامه علمی و پژوهـشی»، شـماره اول(۱۳۷۰)
۴. علی تقی‌پور ظهیر، «رسالت و نقش مدیریت دانشگاهها در جهان امروز:درآمدی بـر مـدیریت و برنامه‌ریزی آموزش عالی«، مدیریت دولتی، دورهـ جـدید، شماره دوازدهـم(بهار ۱۳۷۰)، ص ۴۵.
۵. پژوهش،گام نخست حمایت از تولید ملی، علیرضا غفاری، کارشناس اقتصاد
نظر شما