یلدا، بهانه ‎ای برای تجدید خاطرات شیرین گذشته

به گزارش ایرنا، مردم ایلام همچون سایر مناطق کشور دارای آداب و سنت های خاصی هستند که شیرین ترین لحظه آن دورهمی و بزم شبانه یلدا است.

بزم شبانه دورهمی

یکی دو روز قبل از شب یلدا اعضای خانواده با برنامه ریزی و هماهنگی تدارک بزم شبانه و گردهمایی در خانه بزرگ خانواده را فرا می بینند.

تهیه انواع غذاهای سنتی، شیرینی ها، سفارش کیک و شیرینی و تنقلات و انداختن سفره یلدا با همکاری اعضا خانواده تدارک دیده می شود.

همچنین در این شب تصمیمات مهم نظیر انتخاب دختر مناسب برای جوان خانواده که آماده ازدواج است نیز اعلام می شود.

شب یلدا و غذاها و تنقلات محلی ایلام

یکی از ویزگی های شب یلدا تدارک سفره یلدا توسط اعضای خانواده است که بیشتر مواقع زنان با تهیه غذاهای سنتی و چیدمان خاص سفره یلدا رنگ و بوی خاصی به این آیین سنتی می دهند.

در گذشته های دور که تنقلاتی همچون پسته و فندوق در برخی مناطق نبود مردم ایلام با تهیه تنقلاتی همچون گنمه شیره این شب را حلاوت می بخشیدند.

معمولا یک هفته قبل از یلدا زنان گندم را پاک کرده و در شیر و زیره و رازیانه می خواباندن سپس آن را روی صافی ریخته و خشک می کردند و در شب یلدا آن را بو داده و همراه گردو و کشمش و خرما مصرف می کنند.

درست کردن حلوای بگل نیز از دیگر شیرینی های ویژه این شب است که با خرما و کشک ریز که در زبان کردی به بگل موصوف است و روغن حیوانی "رین دان" تهیه می شود و بسیار خوشمزه و لذیذ است.

یکی دیگر از شیرینی های ویژه این شب کله کنجی است که معمولا خرمای زرد و کنجد را در هاون می ریختند و معمولا حسابی می کوبیدند تا درهم مخلوط شود و به عنوان شیرینی بسیار خوشمزه برای سفره یلدا از آن استفاده می کردند.

همچنین خرمالو، انار، سیب و هندوانه از دیگر میوه های سفره یلدا در ایلام است که بسیاری از خانواده ها آن را استفاده می کنند.

یلدا و فال حافظ

گرفتن فال حافظ در شب یلدا یکی از خاطرات خوب همه شهرهای باستانی و کهن ایران زمین است، شب یلدا از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار است و همواره با مراسم زیبا و با شکوهی همراه است.
مردم استان ایلام براساس آیینی کهن در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر لحظه خوش شب نشینی و دور همی را تکرار کنند.
میوه‌هایی که در این شب خورده می‌شود به گونه‌ای نمادی از خورشید است مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ و یا لیموی زرد ، کام همه را آنچنان شیرین می کرد که شاید هر کس در آن لحظات آرزو داشت همه شب های سال یلدا تکرار می شد.

از همه مهم ترین لحظه نیت گرفتن جوانان دم بخت بود و گشایش کتاب حافظ که بخت بلند و زیبایشان را با شعرهای آهنگین و با مفهومش سپید می کرد و لبخند رضایت برلبان انان می نشاند تا تمام شوقشان دوباره گرفتن فال حافظ بود و شاهزاده اسب سوار و عروس زیبا مهتاب.

معمولا در شب یلدا رسم بر این است که صاحب‌خانه، دیوان حافظ را به بزرگتر فرد فامیل که سواد داشت و سپس هر یک از میهمانان نیت می کرد و با صلوات جمع فالش خوانده می شد و همه تمام رویاهایشان از یک به بیت کلمات بیت در ذهنهایشان نقش می بستند.

آداب شب یلدا در گذشته های مردم ایلام

آداب و رسوم خاصی همچون جمع شدن در منزل بزرگ ترها، گرفتن فال حافظ و خوردن انواع شیرینی های سنتی با عطر و بوی خاص نظیر کله کنجی، برجی برساق، گنمه شیره، انواع تنقلات و تخمه، هندوانه و انار، موز و سیب، پخت برخی شیرینی های خانگی از جمله آداب مردم دیار ایلام در برگزاری شب یلدا است.

یک استاد دانشگاه و دکترای ادبیات پیرامون شب یلدا در فرهنگ کردی استان ایلام گفت: این آیین از گذشته در بین مردم مناطق کرد نشین به 'شلی میلی' معروف است.

مالک شعاعی اظهار داشت: شلی میلی ترکیب اتباعی گوش نواز با خاطراتی روح انگیز برای هر روستایی کرد زبان دارد، این ترکیب صورت دیگری از شله ملخه است که در فرهنگ نامه بوشهر به عنوان سلام علیکم آمده است.

وی ادامه داد: این آیین معرف چله است و در شب یلدا یعنی سرآغاز چله (۴۰ روز اول) بزرگ فصل زمستان است و پس از جمع شدن اقوام در منزل بزرگان با لفظ سلام علیکم یا شب بخیر آن را آغاز می کنند.

شعاعی تاکید کرد: در زمان های قدیم تر همزمان با شب چله شماری از جوانان و نوجوانان به صورت دسته جمعی به درب منازل مردم می رفتند و پس از دق الباب ابیات زیر را می سرودند؛
شیلی میلی، خالی ده قولی، ده س کی وانو وه خیر بی پی لی
'سلام علیکم، دست کدبانویی که خال (سعادت) بر پا دارد سخاوتمند و سعادتمند باد'
ئی مشهو ئه وه ل وه هاره خیر ده حونه ت بی واره
'امشب آغاز بهاره امیدواریم باران خیر و برکت خونه شما رو فرا بگیرد'
نانو په نیرو شیره کیخا حونه ت نه میره
'نان و پنیر و حلوا به ما عطا کن تا برای صاحب خانه دعا کنیم که نمیره'

وی یادآور شد: صاحب خانه بلافاصله با شنیدن این اشعار که به صورت دسته جمعی و موزون خوانده می شد مقداری پول، قند، خرما، شیرینی یا تنقلات برای آنها می آورد.
این استاد دانشگاه و دکترای ادبیات افزود: گاهی این گروه بر بام های خانه ها می رفتند و کلاهی را با شال از بالا به پایین آویزان می کردند تا صاحب خانه چیزی در آن بیندازد.

وی ادامه داد: اگر چیز قابل توجهی در کلاه می انداختند دوباره افراد ۲ بیت آخر شعر را با شوق زیاد تکرار می کردند تا همسایگان متوجه شوند و اگر چیزی در کلاه انداخته نمی شد ۲ بیت آخر را منفی می کردند و دوباره بلند می خوانند تا همسایگان متوجه خساست کدبانو شوند.

شعاعی اضافه کرد: بارش برف و باران نمی توانست که مانع اجرای این سنت در شب یلدا شود و افراد تا نیمه های شب با شور و اشتیاق آن را اجرا می کردند.
وی گفت: در برخی مناطق اشعار دیگری منضم می خواندند که ئی سا خوه یو چه کوشی، خودا کوری نه کوشی 'شخصی که به او لقب استاد داده اند تنها چکشی! فقط خداوند فرزند پسرش را نگهدارد و نکشد'

وی اضافه کرد: اگر صاحب خانه خساست به خرج می داد افعال شعر را منفی می کردند و با چوبی که در دست داشتند با نارضایتی به در خانه می زدند و می گفتند که معنی آن اینگونه می شد 'خدا پسرش رو بکشد'

شعاعی خاطر نشان کرد: هر چند ممکن بود پسر آن خانواده در میان جمع باشد اما جرات مخالفت را نداشت و باید با دیگران آن شعر را می خواند.
وی یادآور شد: این مراسم در اولین شب زمستان اجرا می شد و در شب اول بهار افراد بیشتر و به صورت باشکوهتری آن را اجرا می کردند و مردم نیز استقبال بیشتری از این افراد می کردند.

این استاد دانشگاه می گوید: افراد هر آنچه را که جمع کرده بودند بین خود تقسیم می کردند و در صورت موافقت جمع آن را به مستمندان محله می دادند تا از مشقت گرسنگی ناشی از سرمای زمستان در امان باشند.

شعاعی افزود: هر چند در عصر کنونی این سنت زیبا کمرنگ شده و ممکن است تنها در برخی روستاها و مناطق عشایرنشین اجرا شود اما در شهرها تنها به شب نشینی و گرفتن فال حافظ و آرزوی بزرگترها برای خوشبختی جوانان و خوردن شیرینی و تنقلات و میوه بسنده می شود.

وی ادامه داد: فرهنگ ها و آداب مردم استان ایلام چه کرد و لر و عرب که در این استان جای دارند بسیار غنی و با معنا و مفهوم است و هر کدام دارای پیشنه و فرهنگی اصیل است که باید بازگو شود و مردم به ویژه نسل جوان با آنها آشنا شوند.

شب یلدا و دورهمی روستاهای ایلام

با توجه به فاصله کم روستاهای ایلام تا شهر و همچنین قرابت و وابستگی بسیاری از شهرنشینان با روستاییان شب های یلدا بسیاری از مردم ایلام به روستا می روند و خاطره دل انگیز سپری کردن طولانی ترین شب سال را طبق رسوم کهن در روستا سپری می کنند.

این در حالی است که اکنون بسیاری از مردم به دلیل داشتن خانه باغ معمولا به همراه دوستان در مناطق خوش آب و هوا سپری می کنند و خاطرات ماندگار و دلنشین را رقم می زنند.

یلدا بهانه‌ای می‌شود برای شادمانی یک ایام خاص، اوج زیبایی ‌رنگ‌های پاییز در شاخسار زندگی و یال سپید زمستان در دشت و کوهسار با آمدن یلدا نمایان می‌شود.

از گذشته‌های دور که نیاکان ما شب بلند و سیاه یلدا را با نورانی کردن خانه‌هایشان آراسته و این شب زیبا را با دور هم بودن گرامی داشته‌اند تا اکنون که چند سالی است یلدا با رنگ و بوی خاص برگزار می شود می‌توان اهمیت و ضرورت این شب خاص را در دورهمی و شب نشینی تجربه کرد.

اعضای کوچک و بزرگ خانواده گرد هم می‌آیند تا به رسمی کهن، طولانی‌ترین شب سال را در کنار هم بگذرانند.

بساط شادمانی در هر خانه‌ای برپا می‌شود و همه فرصت را مغتنم می‌شمارند و یلدا را بهانه‌ای قرار می‌دهند تا بیشتر از کنار هم بودن لذت ببرند و خاطره‌ای ماندگار بیافرینند. 

یلدا تنها یک جشن نیست بلکه میراثی کهن از اجداد ماست که به ما می‌آموزد می‌توان از لحظه لحظه زندگی برای با هم بودن استفاده کرد؛ حتی یک شب تاریک و سرد می‌تواند با گرمای محبت و چراغ عشق، نورانی و گرم شود و بهانه‌ای برای خلق یک خاطره باشد.

یلدا یک بهانه است تا برای لحظاتی از دغدغه‌ها و روزمرگی‌ها فاصله بگیریم و دقایق شیرینی را در کنار انسان‌های دوست‌داشتنی زندگی‌مان سپری کنیم.

در این شب خانواده‌ها، دوستان و آشنایان گرد هم می‌آیند و انواع میوه‌ها و تنقلات را سرو می‌کنند. قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ نیز بخشی جدانشدنی از این شب طولانی به شمار می‌رود.

نام گذاری شب یلدا

نام گذاری شب یلدا (شب چله) به این علت است که در باور تاریخی و اجتماعی مردم این منطقه در حقیقت زمستان به ۲ بخش چله بزرگ و چله کوچک تقسیم شده است.

در چهل روز اول (از اول دی ماه تا دهم بهمن) را چله بزرگ و بیست روز بعدی را (از دهم بهمن تا اول اسفند) چله کوچک می نامند که ننه سرما معروف به 'حمیل' می آمد و خیر و برکت را با خود همراه می ساخت از این رو بود که در آن شب چله بزرگ معمولا زنان روستایی برخی مناطق ایلات ایلام برای 'حمیل' در ظرفی مقداری غذا می گذاشتند تا خیر و برکت همیشه در سفره و غذایشان باقی بماند.
آن روزها افراد فامیل بنا بر رسمی دیرینه به خانه بزرگترین فرد فامیل که معمولا پدر بزرگ و مادر بزرگ بودند می‌رفتند و با تکاندن برف های زمستان از لباس هایشان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می‌رفتند.
در سالهای گذشته که بیشتر مردم در روستاها سر می کردند، افراد فامیل بر سر یک سفره باهم شام می‌خوردند و بر روی سفره مخصوص این شب غذاهای خاصی چیده می‌شد.

خوردنی‌هایی از قبیل تخم کدو، شله کینه، نخود و کشمش، برژی برساق، کله کنجی، گمگه، گردو و بادام محلی، توت خشک، چای عناب و دارچین، شیره کنجد و دوشاب خرما، روی کرسی مزین می شد از تنقلات و میوه های رنگا رنگ و شب یلدا معنا می گرفت و ماندنی می شد.*

تجمل گرایی در شب یلدا

متاسفانه امروز شرایط دگرگون شده و برخی سعی دارند با تجمل‌گرایی و چشم و هم چشمی یلدای ساده و بی پیرایه باستان را به رسمی پر خرج و هزینه مبدل کنند.

برخی از خانواده‌ها با پر خرجی سعی می کنند که این روزها با تزئین سفره و خنچه معروف به شب یلدا که عکس های آن را در فضاهای مجازی نیز منتشر می کنند زرق و برق و لعابی مادی به این سنت کهن بدهند در حالی که همه زیبایی و دلنشینی شب یلدا به سادگی و هم نشینی و لذت بودن از کنار هم بودن است نه دمق شدن از هزینه گرافی که در این اوضاع اقتصادی با پسته ای کیلویی ۲۵۰ هزار تومان ممکن است برای صاحب خانه به جا بگذارد.

نباید اجازه داد که آداب و رسوم خوش بلندترین شب سال به مهمانی‌های تجملاتی تغییر شکل دهد و ماهیت اصلی خود را از دست بدهد زیرا در این صورت است که بسیاری از خانواده های فقیر سعی می کنند به خاطر نداری و غصه نخوردن کودکانشان این شب را از دفتر روزگار خود حذف کنند.

ما نباید فراموش کنیم که همه لذت شب یلدا در کنار هم بودند و رسم زیبای حافظ‌ خوانی و فال گرفتن و دورهم بودن و سادگی و صمیمیت‌ بود که آن حفظ کرده بود و در گذر روزگار از اذهان نزدوده است.
نباید با تجمل گرایی و خرید تنقلات های گران و تهیه چند نوع غذا و هندوانه مربعی شکل و تزئین های پر زرق و برق این آیین را به هزینه گزاف مالی بر دوش خانواده مبدل کنیم و کاری کنیم که کم کم شب یلدا تلخ شود برای افرادی که با حسرت به سفره پر بار افراد متمول نگاه می کنند.

نباید فراموش کنیم که ما سالهای سال یلدا را بدون پسته و هندوانه مربعی و گرد برگزار می کردیم، شب های یلدای سالهای جنگ را بسیاری از مناطق مرزی کشور به ویژه ایلام به یاد دارند که شب دلنشینی بود و هم اینکه کنار هم بودیم و هر همسایه هر آنچه داشت می آورد و با سادگی تمام روی زمین می گذاشت و می خندیدیم و لذت می بردیم بهترین خاطرات روزگار گذشته ما بود.

بیایید اجازه ندهیم که این رسم زیبا و سنت کهن روزگار گذشته ابا و اجداد ما دست خوش تجمل گرایی شود و کم کم از ذهن ها زوده شود به امید اینکه هر کس از ما خواست به خانه بزرگترها برود با هر آنچه که در توان داشت شیرینی و میوه و آجیل ساده ای تهیه کند و لذت دور هم بودن را بارها و بارها برای کودکان امروزمان تکرار و ماندنی کند تا اجازه ندهد در فضای مجازی گذشته خویش را از یاد ببرند.