هرمز با مساحت ۴۲ کیلومتر مربع در ۸ کیلومتری بندرعباس واقع شده، جزیره‌ای پر از شگفتی، سرزمین خاک‌های رنگی، مکانی که قرمزی خاک و آبی دریا با هم یکی می‌شوند و تصویری خیره‌کننده و منحصر به فرد به وجود می‌آورند که هر چشمی را خیره و هر لبی را به شکر خداوند زیبایی‌ها باز می‌کند. زمانی که با لنج و کشتی‌های اتوبوسی بعد از ۴۰ دقیقه سفر در آب‌های نیلگون خلیج فارس از بندرعباس به جزیره هرمز میرسی گویی وارد جهانی رنگی و ماورایی شده‌ای.
از هرمز به عنوان نگین خلیج فارس یاد می‌شود چون کوه‌ها و صخره‌هایی به رنگ‌های قرمز، نارنجی، سفید، زرد و سبز زیبایی خیره‌کننده‌ای به آن بخشیده است، وقتی با موتورهای سه چرخه که آهنگ بومی و اصیل مردم خونگرم جنوب را در فضا پخش می‌کند، دور جزیره می‌گردی جبیرهای زیبا و بازیگوش با جست و خیز از مقابلت عبور می‌کنند و ناخودآگاه بلند می‌شوی تا خرامان جهیدنشان را بهتر ببینی و خداوند را به خاطر این همه زیبایی و لطف شکر می‌گویی، در واقع این رفت و آمد آزادنه حیات وحش در جزیره نشان از امن بودن آن دارد، در گوشه گوشه جزیره هر جا که یک کف دست هم آب باشد تعدادی از پرندگان را می‌بینی که سر در پرهای خود فرو برده و در دنیای امن خود سیر می‌کنند ؛ اینطور به نظر می‌رسد که خودشان را به ندیدن می‌زنند تا آنها را یک دل سیر نگاه کنیم.
کارشناسان می‌گویند چون مردم جزیره فهمیده‌اند که وجود این حیوانات برای آنان نعمت بزرگی است و موجب درآمد برایشان می‌شود، نه تنها به هیچ وجه آنها را شکار نمی‌کنند بلکه در حفاظت از آنها نیز تلاش می‌کنند.
جنگل‌های مانگرو، ساحل‌های شنی که محل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های دریایی به ویژه لاک‌پشت پوزه عقابی (گونه‌ای در خطر انقراض)، قلعه پرتغالی‌ها، خرچنگ ها، انواع صدف‌ها، دره رنگین کمان و کوه‌های هفت رنگ از دیگر شگفتی‌های این جزیره است.
در جزیره که می‌گردی تا چشم کار می‌کند خاک‌های رنگی است، برخی از کوه‌ها و صخره‌ها لایه لایه رنگ‌های سبز، بنفش، قرمز، زرد و سفید دارند گویی مانند عروسی آرایش شده و ناپرورده، عشوه‌گری می‌کند و هر نگاهی را به سمت خود می‌کشد. جالب این است که خاک سرخ آن خوردنی است و بومیان به عنوان ادویه غذا و نان از آن استفاده می‌کنند همچنین در لوزام آرایشی کاربرد دارد.
جزایری در هرمز وجود دارد که چند ساعت بیرون و چند ساعت زیر آب هستند مانند جزایر ناز که جزو شگفتی‌های این جزیره است و با جزر و مد آب جلوه‌گری می‌کنند و رخ می‌پوشانند.
با وجود اینکه هرمز جزیره‌ای سن و سال دار است اما تا چند سال پیش تا این حد شناخته شده نبود، در منابع آمده که این جزیره ۶۰۰ میلیون سال قدمت دارد. همان منابع می‌گویند هرمز تا پیش از اینکه مورد حمله مغولان قرار گیرد تجارت پر رونقی داشت اما مغول‌ها که آمدند آبادی و زندگی را هم با خودشان بردند. بخشی از اهالی به قشم کوچ کردند و عده‌ای دیگر به جرون یا بندر گمبرون نقل مکان کردند و در آن شهری ساختند که به یاد شهر قدیم اسمش را هرمز گذاشتند.
تجربه ثابت کرده هر جایی که پای انسان به آن باز شده، تخریب نیز به همراه داشته است حال بیم این تجربه برای هرمز نیز می‌رود که میثم قاسمی معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست در توری که سازمان حفاظت محیط زیست برای بازدید از جزیره هرمز و جنگل‌های حرا برای خبرنگاران تهران ترتیب داده بود، گفت: خاک‌های جزیره هرمز به علت سرخ بودن بسیار مشهور است، هرمز به علت خاک‌های رنگی که دارد از جذابیت زیادی از لحاظ زمین شناختی برخوردار است و مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی است.
وی افزود: جزیره هرمز یک معدن خاک سرخ دارد که به علت مسائل زیست محیطی و مطرح شدن برداشت خاک، حدود سه سالی است که متوقف شده است، شاید برای برداشت خاک سرخ محدودیتی با هدف کاربرد در صنایع دستی و خوراکی وجود نداشته باشد اما در زمینه برداشت زیاد آن در قالب معدن مخالفت‌هایی صورت گرفت و با مردم درباره اهمیت حفاظت از این خاک با هدف جذب توریست، گردشگر و درآمد پایدار صحبت شد از این رو اهالی هم به سمت خاک‌های رنگی مصنوعی که نمادی از رنگ‌های طبیعی جزیره است، رفته‌اند و آنها را در بطری‌های شیشه‌ای می‌فروشند.
وی درباره اینکه آیا فعالیت معدن سرخ برای همیشه متوقف شده است، گفت: معمولا معادن پروانه‌های بهره‌برداری دارند و پروانه این معدن هنوز باطل نشده است اما به علت مشکلاتی از جمله مسائل زیست محیطی که داشت فعلا متوقف شده است، در واقع قبل از مطرح شدن موضوع خاک فروشی، برداشت از این معدن متوقف شده بود، البته موضوع توقف فعالیت این معدن چندین سال مطرح بود و در این مدت گاهی به صورت محدود فعالیت می‌کرد اما از سه سال گذشته کاملا متوقف شده است.
قاسمی افزود: این معدن بسیار قدیمی است شاید از دهه ۴۰ فعال بوده، ابتدا به صورت دست‌کَن بود و مردم جزیره هرمز در آن شاغل بودند بعد با ورود فناوری تعداد شاغلان معدن کاهش یافت، در سال‌های گذشته شاید بحث گردشگری در هرمز زیاد مطرح نبود اما در سال‌های اخیر مطرح شده و تعداد زیادی از اهالی وارد حوزه گردشگری شدند و درآمد پایداری دارند بنابراین به واسطه این فعالیت دیگر مردم هم تمایلی به کار در این معدن و ادامه فعالیت آن ندارند که این خود کمک بزرگی به محیط زیست جزیره خواهد کرد.
وی درباره علت رنگی بودن خاک هرمز گفت: به علت وجود مواد معدنی که بیشتر هم آهن است خاک سرخ است؛ همچنین مواد معدنی موجب تنوع طیف رنگی زیادی در این جزیره شده است که فرصت بسیار خوبی برای جذب توریست و درآمدی پایدار همراه با حفظ محیط زیست است.
وی اظهار داشت: البته معادن خاک سرخ زیادی در کشور وجود دارد، شاید ۷۰ گنبد نمکی در استان هرمزگان باشد که بیشتر آنها خاک سرخ دارند اما تمایز هرمز نسبت به جاهای دیگر این است چون هرمز یک گنبد نمکی به شکل جزیره است و به چشم می‌آید و در دسترس مردم نیز هست هم اینکه سابقه تاریخی دارد.
با توجه به رونق و آوازه این جزیره در زمان‌های گذشته، مورد توجه دیگر کشورها بود تا اینکه پرتغالی‌ها در سال ۱۵۰۷ میلادی یعنی زمان شاه اسماعیل وارد این جزیره شدند و قلعه‌ای را در ضلع شرقی جزیره بنا کردند و در نهایت در سال ۱۶۲۲ میلادی یعنی زمان شاه عباس صفوی، امامقلی خان با کمک ارتش انگلیس، پرتغالی را از جزیره بیرون و قلعه را فتح کرد.
اکنون قلعه پرتغالی‌ها به محلی برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است، هر چند بخشی از آن خراب شده اما همچنان می‌تواند بخش‌های زیادی از آن پابرجاست از ستمی که از سوی پرتغالی‌ها بر آن جزیره رفته است را بازگو کند.
علی جعفری نماینده اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان هرمزگان در ادامه این تور در بازدید از قلعه پرتغالی‌ها، گفت: قدمت بنا ۵۱۲ سال است، حدود ۳۰ سال طول کشید تا این بنا توسط برده‌هایی از هند و آفریقا که پرتغالی‌ها با خود آورده بودند ساخته شود، پرتغالی‌ها ۱۱۵ سال در این جزیره حکمرانی کردند و چون جزیره با موقعیت استراتژیک و راه ابریشم آبی و مرکز تجارت بود، حفظ آن برایشان بسیار حایز اهمیت بود.
وی افزود: کشتی‌های تجاری زیادی از این منطقه بارگیری می‌کردند و به سمت تنگه و کشورهای حاشیه می‌رفتند که پرتغالی‌ها از این کشتی‌ها عوارض می‌گرفتند، تنگه هرمز از آب‌های جزیرک لارک به بعد است که ۵۰ تا ۶۰ کیلومتر از اینجا فاصله دارد.
وی ادامه داد: تمام مساحت قلعه ۱۵ هزار متر مربع بوده که امروزه بخشی از آن تخریب شده است، در ضلع غربی که دریا پیش‌روی کرده فقط ۱۱ هزار متر بیشتر باقی نمانده است، درگاه ورودی اصلی آن کوتاه شده چون کف بنا به علت رسوب شن و ماسه بالا آمده است در حالی که قبلا با اسب وارد قلعه می‌شدند، کنار ورودی زندانی شامل سیاه‌چال، بندهای انفرادی و عمومی است که ۱۴ حلقه سیاه‌چال، دو بند انفرادی و یک بند عمومی دارد که زندانی‌ها را در آن حبس می‌کردند تا زمانی که بمیرند و معمولا زندانی‌ها از میان برده‌ها، تجار و مخالفان آنها بودند.
جعفری افزود: در ضلع شرقی بنا دور تا دور آن سربازخانه است، تالار و سالن کنفرانس دارد، گوشه‌های بنا برجک‌های دیدبانی است که ارتفاع آنها از سطح زمین ۱۲ متر بود اما اکنون چون کف زمین بالا آمده به ۸ متر رسیده‌اند، یک برج اصلی به ارتفاع ۲۵ متر از سطح زمین دارد. کنار برجک اصلی اتاق‌های مقر فرماندهی در چهار طبقه بود.
وی گفت: برای سنگ‌های بیرونی بنا از سنگ‌های سبز رنگ استفاده شده تا استتار قلعه با رنگ دریا به خوبی صورت گیرد، بنا نظامی بود و بیش از ۵ هزار نیرو داشت هم در داخل قلعه و هم در اطراف جزیره‌های قشم، کیش، جاسک، بوشهر و لارک، در این جزایر پایگاه داشتند اما مقر فرماندهی آنها جزیره هرمز و این قلعه بود. ملات بنا از ساروج است که در این منطقه ترکیبات آن سفیده تخم‌مرغ، خاک رس، گرده صدف، فضولات حیوانی، آب باران و گل است که در این قلعه بیشتر از پودر صدف و مرجان استفاده کردند چون آهکی است.
وی اظهار داشت: در قلعه کلیسایی بنا کرده بودند که سقف آن از سنگ‌های مرجانی است و زمانی که پرتغالی‌ها از جزیره رفتند کلیسا تغییر کاربری داد و مردم بومی از آن به عنوان آب انبار استفاده می‌کردند، ستون‌های داخل کلیسا سه متر بود اما به علت بالا آمدن کف کلیسا به حدود یک متر و نیم رسیده است، همچنین طبقه بالای بنا یک آب انبار مرکزی وجود دارد که در آن آب شرب ذخیره می‌کردند تامین آب از آب باران بود، بین ستون‌ها حفره‌هایی برای ورود آب به انبار آب وجود دارد، سقف آن از آبسنگ‌های مرجانی است چون هم خاصیت سبکی و هم تصفیه دارد بنابراین آب باران با عبور از آن حفره‌ها تصفیه شده وارد آب انبار می‌شد.
جعفری گفت: جنس این آبسنگ‌های مرجانی، آهکی است و زمانی که رطوبت را جذب کنند گاز co۲ در آنها فعال و موجب دفع حشرات و جلوگیری از گندیده شدن آب می‌شود، مرجان‌ها تخلخل دارند از این رو آب را فیلتر می‌کنند، شگفتی دیگر این آب انبار این است که بیضی شکل ساخته شده است از نظر هندسی شکل بیضی باعث می‌شود که آب در آن در جریان باشد که در این حالت اکسیژن وارد آب می‌شود و آب نمی‌گندد. برداش آب از آن با دلو و طناب صورت می‌گرفت، طول آب انبار ۵ متر و عرض ۱۷ متر بود قبلا نرده‌های اطراف آن چوبی و از درخت ساج بود که از کشور هند و آفریقا می‌آورند اما اکنون برای امنیت بیشتر نرده‌ها عوض شده‌اند.
نظر شما