ریشه مشکل آلودگی هوا در کجاست؟

آب و هوا دو عنصری است که حیات انسان به آن وابسته است، برخی کارشناسان معتقدند انسان بدون آب ۷ روز دوام می‌آورد اما برخی دیگر اعتقاد دارند که ۷ روز بسیار زیاد است و بدن انسان در نهایت می‌تواند ۳ تا ۴ روز بی آبی را تحمل کند اما هوا چطور، انسان بدون هوا چقدر زنده می‌ماند؟ گفته می‌شود انسان بدون هوا فقط سه دقیقه می‌تواند زنده بماند، البته این عدد به نسبت توانایی افراد متفاوت است اما مسلم این که انسان بدون هوا چند دقیقه بیشتر داوم نمی‌آورد، حال سوال این است که ما با این هوایی که برای زنده ماندن به آن نیاز داریم چه کرده‌ایم؟

تردد بیش از حد خودروها و موتورسیکلت‌ها آن‌هم بدون استاندارد و با سوختی غیر استانداردتر در سطح شهرها، فعالیت صنایع سنگین و آلاینده در داخل و اطراف شهرها به ویژه کلان‌شهرها، استاندارد نبودن خودروها و گاهی سوخت و فرسودگی ناوگان حمل و نقل عمومی کار را در شهرهای پرجمعیت به جایی رسانده است که با دو روز سکون هوا، آلودگی تا مرز هشدار پیش می‌رود، اتفاقی که هفته گذشته در تهران و برخی دیگر از کلانشهرها شاهد آن بودیم.

تهران شهری است که با توجه به موقعیت جغرافیایی آن در دره قرار گرفته و اطراف آن را کوه احاطه کرده است که در این حالت آلودگی راهی برای خروج ندارد، از طرف دیگر توان اکولوژیک شهر نیز به پایان رسیده در حالی که اکنون دو و نیم برابر بیشتر از توان طبیعی و اکولوژیکی تهران در آن خودرو تردد می‌کند که دود این اضافه بار به چشم خودمان می‌رود.

امروزه بیشترین آلاینده هوا ذرات معلق کمتر از دو و نیم میکرون است که منبع انتشار آن نیز خودروها هستند، با نگاهی گذار به شهر تهران به راحتی می‌توان فهمید که این کلان‌شهر در حال تبدیل به گورستان خودروهای فرسوده و از رده خارج است بنابراین سن خودروهایی که در آن تردد می‌کنند بسیار مهم است، در اتحادیه اروپا عمر مفید خودرو بین ۱۲ تا ۱۵ سال است و بعد از آن باید یا بازیافت شوند و یا به گورستان خودروها منتقل شوند که البته برای جلوگیری از انباشت خودروها در این مکان‌ها نیز تدابیری اندیشیده‌اند که از جمله آن قابل بازیافت بودن بخش زیادی از خودروهاست اما در تهران و سایر کلان‌شهرها شاهد تردد خودروهایی با سن بالای ۵۰ سال و حتی از دوران جنگ جهانی دوم هستیم.

براساس آخرین گزارش اعلام شده از سوی مراجع ذیصلاح، ۸۷ درصد مینی‌بوس‌ها، ۸۱ درصد موتورسیکلت‌ها، ۷۳درصد اتوبوس‌های درون‌شهری، ۶۰ درصد کامیون‌ها، ۵۸ درصد تاکسی‌ها، ۴۴ درصد اتوبوس‌های برون‌شهری، ۲۷ درصد وانت‌ها و ۴ درصد سواری‌های کشور اسقاطی بوده که ۸۰ درصد این سواری‌ها هم غیراستاندارد هستند، این در حالی است که گفته می‌شود ۶۰ تا ۷۰ درصد آلودگی هوا مربوط به ذرات معلق است که اهمیت استاندارد و پایین بودن سن خودرو را به عنوان منبع ذرات معلق نشان می‌دهد.

از سوی دیگر نباید نقش موتورسیلکت‌ها را در آلودگی هوا نادیده گرفت چون متهم ردیف اول هستند، بنا به گفته رضا اردکانیان وزیر نیرو هر موتورسیکلت تا ۱۸ برابر نسبت به سایر وسایل نقلیه آلودگی ایجاد می‌کند این در حالی است که ۱۱ میلیون موتورسیکلت در کشور تردد دارند که بیش از ۹ میلیون از آنها فرسوده و اسقاطی هستند.

تهران بیش از ۹ میلیون جمعیت ساکن، ۳ میلیون جمعیت شناور و ۲۰ میلیون سفر روزانه دارد، یک پنجم تمام خودروهای کشور، معادل ۴ میلیون دستگاه خودرو در تهران تردد دارد و این را باید در کنار خودروهایی در نظر گرفت که به‌ صورت شناور در تهران رفت و آمد می‌کنند، همچنین شاهد ویراژ دادن سه میلیون دستگاه موتورسیکلت در پایتخت هستیم که تمام اینها در کنار هم معضل هوا را روز به روز بدتر می‌کند.

برای حل این مشکلات قانون هوای پاک در سال ۹۶ به تصویب رسید و براساس آن وظایف هر دستگاه برای مقابله با آلودگی هوا مشخص شد؛ مثلا صنعت خودروسازی موظف بود از ابتدای سال ۹۸ تولید خودروهایی با استاندارد یورو ۴ را متوقف کند اما بعد از رایزنی، یک سال مهلت گرفت که متاسفانه دوباره چند هفته پیش، پیش‌فروش چهار محصول که همچنان استاندارد یورو ۴ دارند اعلام شد، البته سازمان محیط زیست اعلام کرد که اجازه شماره‌گذاری آنها را نمی‌دهد اما مساله مهم این است که چرا صنعت خودروسازی به عنوان اصلی‌ترین آلوده کننده هوا نباید به وظیفه خود که در قانون هوای پاک مشخص شده عمل کند. 

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست معتقد است که دستگاه‌ها درباره اجرای قانون هوای پاک به سختی به ۵۰ درصد تعهدات خود عمل کرده‌اند آن هم تعهداتی ساده که اگر درست عمل می‌کردند الان قطعا وضعیت ما این نبود.

مسعود تجریشی در گفت‌وگو با خبرنگار علمی ایرنا گفت: اگر دستگاه‌ها به تعهدات خود در راستای قانون هوای پاک عمل کنند مشکلی پیش نخواهد آمد، مثلا امسال ۲۵ روز آلودگی ازن داشتیم که اگر سوخت درست و استاندارد باشد این مشکل را نخواهیم داشت بنابراین عمل به تعهدات در راستای کاهش آلودگی هوا بسیار بسیار مهم است.

وی افزود: در گذشته آلاینده‌های ما عمدتا گاز کربنیک بود در واقع زمانی که پیکان در بازار بود و همه کاربراتوری و با مصرف زیاد بنزین بودند، مشکل گاز کربنیک داشتیم بعد که گاز آمد و خودروها انژکتوری شد، گاز کربنیک کنترل شد و خیلی پایین آمد و بعد از آن آروماتیک‌ها افزایش یافت به ویژه زمانی که مصرف کُکُ‌های پتروشیمی افزایش یافته بود که با اقدامات صورت گرفته آروماتیک‌ها نیز کاهش یافت، بعد از آن گوگود ناشی از سوخت گازوییل مشکل‌ساز شد که خوشبختانه حدود ۶ سال است مشکل گوگرد نیز برطرف شده اما در دو سال اخیر با پدیده جدیدی روبه‌رو شدیم که آلاینده ازن نام دارد.

تجریشی ادامه داد: امروزه بسیاری از شهرهای اروپایی این مشکل را دارند چون از خودروی دیزل استفاده می‌کنند اما در کشور ما بعد از بررسی کارشناسان و سازمان حفاظت محیط زیست علت این آلودگی عمدتا احتراق ناقص اعلام شد، در واقع احتراق ناقص باعث افزایش ناکس شده در این حالت زمانی که دما افزایش یابد ناکس در واکنش ثانویه به ازن تبدیل می‌شود بنابراین تقریبا نصف زمانی که هوا در تهران آلوده بوده به علت ناکس و بالا بودن ازن بوده است نه ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون، در مجموع می‌بینیم که آلاینده‌ها نیز به نسبت تغییر زندگی انسان‌ها تغییر می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه البته آلودگی اخیر هوا در تهران ناشی از ذرات معلق کمتر از دو و نیم میکرون بوده است، گفت: اگر دستگاه‌ها به وظایفی که قانون هوای پاک برای آنها تعیین کرده عمل کنند قطعا با چنین مشکلی در زمینه آلودگی هوا مواجه نخواهیم شد اما متاسفانه شاید به ۵۰ درصد این وظایف آن هم به بندهای ساده عمل کرده‌اند.

تجریشی درباره نقش وزارت صنعت در راستای کاهش آلودگی هوا توضیح داد: صنعت خودروسازی نقش مهمی در کاهش آلودگی هوا دارد، متاسفانه چندی پیش ایران خودرو پیش‌فروش چهار محصول با استاندارد یورو ۴ را اعلام کرد البته سازمان محیط زیست مخالفت خود را طی نامه‌ای به آنها اعلام کرد و پرونده را برای پیگیری مبنی بر اینکه این کار انجام نشود به سازمان بازرسی فرستادیم، چون سازمان محیط زیست اجازه شماره‌گذاری این خودروها را نمی‌دهد و آن زمان مشکلات اجتماعی به وجود خواهد آمد.

وی ادامه داد: بر اساس دستورالعمل فنی قانون هوای پاک قرار بود از ابتدای فروردین ۹۸ خودروهای سواری بنزینی یورو ۵ شوند که اجرای آن یک سال به تعویق افتاد و به ابتدای سال ۹۹ موکول شد اما باز شاهد پیش‌فروش خودروهایی با استاندارد یورو ۴ هستیم که تحویل آن‌ها در آذرماه ۹۹ خواهد بود، این یعنی کم‌کاری نهاد مربوطه نسبت به اجرای قانون هوای پاک که باید مورد توجه قرار گیرد.

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: رییس جمهوری و معاون اول تاکید کرده‌اند که تمام دستگاه‌ها باید به تعهدات خود در قانون هوای پاک عمل کنند، وزیر کشور نیز از تمام دستگاه‌ها خواسته تا تمام تعهدات خود را انجام دهند، در واقع در قوه مجریه همه می‌گویند باید تمام تعهدات انجام شود، الان جلسات سازمان بازرسی و قوه قضاییه برگزار می‌شود و تمام دستگاه‌ها حضور دارند و تعهداتشان به آنها اعلام می‌شود آنها نیز پاسخ‌های مربوطه را می‌دهند در واقع دنبال این هستیم که ببینیم ایراد کار کجاست؛ شاید واقعا دستگاه‌ها نمی‌توانند یا نمی‌خواهند به تعهدات خود عمل کنند بنابراین فکر کردیم شاید با ورود قوه قضاییه یک مقدار موضوع جدی‌تر شود.

وی تصریح کرد: متاسفانه تمام این کارها مقطعی انجام صورت می‌گیرد وقتی هوا ناسالم می‌شود همه یادشان می‌افتد که باید کاری کنند اما وقتی هوا خوب می‌شود همه چیز به فراموشی سپرده می‌شود البته در تابستان هم این مسائل را داریم اینطور نیست که فقط در نیمه دوم سال این مشکلات باشد بنابراین هدف ما این است که مشکلات را به صورتی حل کنیم که واقعا دچار فراموشی زمان نشود.

تجریشی با گلایه از اینکه وزارت نفت نیز به درستی به وظایف خود در راستای قانون هوای پاک عمل نمی‌کند، گفت:‌مثلا چرا باید سوخت را از گاز به مازوت تبدیل کنند؟ هفته گذشته شاخص آلودگی هوا در منطقه‌ای از جنوب تهران به ۲۰۰ PPM نزدیک شده بود که بعد از بررسی مشخص شد که صنایع آن منطقه در این شرایط هوایی از مازوت به عنوان سوخت استفاده می‌کنند که با گرفتن حکم قضایی برای پلمپ آن واحد، در مدت ۸ ساعت سوخت را به گاز تغییر داد.

وی درباره استاندارد سوخت یورو ۴ در کشور افزود: در واقع در سوخت ما چیزی به عنوان یورو ۴ نداریم بلکه استاندارد خودمان را در کشور داریم، استاندارد ما معادل یورو ۴ محسوب می‌شود، بنابراین پایش ماه گذشته ما نشان داد که حدود ۹۰ درصد سوخت بنزین استاندارد و در ۱۰ درصد دیگر آروماتیک‌ها بالا بود. سوخت نفت و گاز نیز تقریبا ۸۰ تا ۸۵ درصد استاندارد است بقیه از حد ۵۰ PPM بالاتر است فقط دو نمونه داشتیم که از چند هزار بالا بود اما بقیه زیر ۲۰۰ تا ۲۵۰ بود که عدد خوبی است. 

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست اظهار داشت: البته مشکل فقط سوخت استاندارد یا غیر استاندارد نیست، مثلا اگر موتورسیکلت کاربراتوری سوخت استاندارد هم داشته باشد مساله رفع نمی‌شود چون احتراق آن مشکل دارد، در بسیاری از کشورهای دنیا موتورهایشان یورو ۵ اما سوختشان یورو ۴ است و مشکلی هم ندارند تمام اینها باید در یک مجموعه دیده شود بنابراین اگر سوخت استاندارد باشد موتور هم استاندارد باشد، ظرفیت اکولوژیکی شهر رعایت شود و حمل و نقل عمومی توسعه یابد؛ مشکلی در زمینه آلودگی هوا نخواهیم داشت. 

وی گفت: مثلا اکنون تعداد خودروهایی که در شهر تهران تردد می‌کنند تقریبا  دو و نیم برابر توان اکولوژیک شهر است، یا بر اساس قانون هوای پاک باید ۶۰ تا ۷۰ درصد جابجایی مسافر توسط حمل و نقل عمومی صورت گیرد که این امر میسر نشد در حالیکه اکنون ظرفیت مترو به گونه‌ای است که می تواند جابجایی ۶ میلیون سفر را در روز مدیریت کند اما ۳ میلیون مسافر بیشتر بارگذاری نمی‌شود.

تجریشی تاکید کرد: بنابراین اگر حمل و نقل عمومی توسعه یابد، مردم کمتر از خودروی شخصی استفاده کنند، موتورسیکلت‌های کاربراتوری تولید نشود، خودروهای فرسوده جمع‌آوری شوند قطعا مشکل آلودگی هوا تا حد بسیار بسیار زیاد کاهش خواهد یافت اما وقتی این کارها انجام نمی‌شود و سکون هوا نیز به وجود می‌آید قطعا این حجم بارگذاری جواب نمی‌دهد، تمام این کارها در قانون هوای پاک دیده شده و هر کدام نیز به دستگاه‌های مرتبط اعلام شده است اما متاسفانه دستگاه‌ها به وظایف خود عمل نمی‌کنند چون اگر به وظایف خود عمل می کردند نه تنها مشکلی در زمینه هوا پیش نمی‌آمد بلکه آلودگی‌ها نیز از بین می‌رفت.

وی تصریح کرد: اگر دستگاه‌ها به تعهداتشان در راستای قانون هوای پاک عمل کنند مشکلی پیش نخواهد آمد اما وقتی هیچ دستگاهی وظیفه خود را انجام ندهد حتما ناامیدکننده خواهد بود. 

تجریشی درباره تاثیر ساخت و سازها در آلودگی هوا در تهران گفت: چندی پیش شهرداری مطالعاتی را در منطقه فرحزاد انجام داد که نتایج آن نشان داده بود که تاثیر ساخت و سازها در آلودگی هوا در این منطقه بسیار زیاد بوده است برای همین در شورای عالی شهرسازی اعلام کردیم که در آن منطقه بالای چهار طبقه مجوز ساخت داده نشود بنابراین احتمال تاثیر آن در سایر مناطق نیز دور از انتظار نیست.