خانه امام جمعه؛ نفیس‌ترین خانه تهران

به گزارش خبرنگار ایرنا، وقتی ازمسیر پر پیچ و خم کوچه های محلات قدیمی تهران از جمله ناصر خسرو  در منطقه ۱۲ عبور می کنیم، نوع بافت و بناهایی که در این محدوده وجود دارد چشم هر گردشگری را به سوی خود جلب می کند. یکی از این آثار، خانه امام جمعه است.

خانه امام جمعه در خیابان ناصر خسرو پایین تر از میدان امام خمینی (ره) یا همان توپخانه قدیم و روبروی وزارت اقتصاد و دارایی در کوچه امام جمعه به شماره پلاک 13 قرار گرفته است. محله‌ای که این خانه در آن واقع شده، در گذشته‌های دور به نام محله «عودلاجان» شهرت داشت و «تکیه دولت» سابق هم در همین محله و با اندکی فاصله از خانه امام جمعه قرار گرفته بود اما امروزه نشانه‌های معماری آن محو شده است.

خانه «امام جمعه» از آثار دوره قاجارجه و باقی‌مانده از نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری است. این بنا، نخست خانه «میرزا آقاخان نوری» صدراعظم ناصرالدین شاه بود. بعدها امام جمعه تهران آن را خرید و در آن ساکن شد.

حاج «سیدابوالقاسم امام جمعه» پسر ارشد «سیدزین الدین امام جمعه» و نوه دختری «معیرالممالک» (نظام الدوله) بود که پس از فوت پدر، امامت جمعه و تولیت مسجد امام را برعهده گرفت و چندی بعد با دختر مظفرالدین شاه، «شکوه الدوله» ازدواج کرد.  او از اواخر حکومت محمدشاه قاجار تا چندی بعد از مشروطه، منصب امامت جمعه و جماعت تهران را بر عهده داشت.

این خانه دارای تزئینات باشکوهی از جمله آینه‌کاری، نقاشی‌های روی گچ، گچبری، ارسی‌ها و شیشه‌های رنگی است که در مقایسه با عمارت شمس‌العماره کاخ گلستان، یکی از ارزشمندترین خانه‌های تاریخی تهران محسوب شود. صندوق احیا و بهره‌برداری آثار تاریخی که مالکیت آین بنا را برعهده دارد در مزایده‌ای که سال گذشته منتشر کرد، از آن به عنوان «نفیس‌ترین خانه تهران» نام برد که دارای کاربری «فرهنگی، خدماتی و پذیرایی» است.

خانه امام جمعه که قدمت آن دست کم به یک قرن می رسد،  در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۵ با شماره ۱۷۷۲ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

ویژگی های خانه امام جمعه

وقتی از درب بنا وارد مجموعه می شویم پس از گذر چند متر و از طریق راهرویی نسبتا باریک به حیاط خانه ای خواهیم رسید که در آن، عمارتی باشکوه  و با صلابت که دو طبقه دارد،  چشم ما را خیره می کند. طبقه همکف که حدودا یک پله پایین‌تر از سطح حیاط قرار گرفته شامل حوضخانه و اتاق‌هایی در اطراف آن است و فضای طبقه بالا نیز تالاری زمستان نشین دارای دو گوشواره (اتاق‌های خصوصی) در طرفین با تزیینات مقرنس، آینه‌کاری، گچبری و نقاشی‌هایی به سبک اروپایی در سقف و دیوارهاست. ویژگی شاخص در تزیینات این بنا تلفیق هماهنگ و متناسب معماری سنتی در کنار عناصر تازه‌وارد فرنگی است.

این بنا در مجموع حدود ۸۷۹ مترمربع زیربنا دارد. طبقه اول حوضخانه و طبقه دوم شامل تالار تابستانی و زمستانی است که هر کدام با ارسی های کشویی از یکدیگر و از محیط بیرون، جدا می شود. در جلوی عمارت، ایوانی با دو ستون بلند قرار دارد.

خانه امام جمعه از بناهای مسکونی اعیانی به شمار می رود که دو بخش اندرونی و بیرونی دارد. بخش اندرونی آن که برای سکونت افراد خانه و خدمه بوده، سالها پیش، تخریب و به مدرسه تبدیل شده است اما بخش بیرونی که محلی برای پذیرایی از مهمانان امام جمعه بوده، همچنان باقی مانده است.

این خانه، مانند بسیاری از خانه های اعیانی سنتی ایرانی تزئینات مفصل و چشم نوازی دارد و با نقاشی، گچبری و آیینه کاری تزیین شده است. در تزئینات این فضا از تصاویر زنان با پوشش غربی و تلفیق طرح های غربی گچبری در کنار هر آینه استفاده شده است. همچنین، مهرچاپ در میان قاب ها و ارسی هایی با سبک ایرانی به صورت گره چینی مشبک با شیشه های رنگی  یا سه لابری با طرح های اسلیمی و غربی در کنار هم به کار رفته است.

پیشانی شیروانی خانه از آرامگاه کوروش الهام گرفته است که نمونه آن در دیوانخانه کریمخان نیز وجود دارد.

با این حال، زیباترین بخش طبقه اول، حوضخانه است با کاشی‌های آبی در کف که با سبکی هنرمندانه، چشم گردشگران را به سوی خود جلب می کند.

در طبقه دوم این بنا ، معمار آن دو اتاق گوشواره ایجاد کرده است تا اگر تعداد مهمان‌ها در تالار زیاد شد برای پذیرایی بهتر، تیغه‌ها یا سردری‌ها را باز کنند و فضا به سالنی بزرگ تبدیل شود. شاید برجسته‌ترین و باارزش‌ترین عنصر تزیینی به کار رفته در این بنا، ارسی(پنجره چوبی) ۹ لنگه با ظریف‌ترین گره‌های چوبی در کنار شیشه‌های رنگی است که تالار را از ایوان جدا می‌کند.

 از دیگر هنرنمایی استاد کاران این بنا، بهره گیری از هنر سنگ‌کاری است که یکی از مهم‌ترین بخش‌ها در ایستایی و استحکام خانه‌های قدیمی به شمار می رود. در قسمتی از حیاط، استادکاران با استفاده از هنر سنگ‌تراشی، با حکاکی روی آن نقوش بسیار زیبایی را خلق کرده‌اند.

در این خانه به خوبی ردپای هنر ایران باستان چه در سنگ برجسته‌های حیاط به صورت برگ پنجه‌ای و چه در گچبری‌های خانه به صورت زنجیره‌وار مطابق با الگوی باستانی ترکیبی از طرح‌های گیاهی و هندسی دیده می‌شود.

 حیاط‌سازی خانه‌های سنتی، حوض و باغچه همواره از معتبرترین عناصر آن به شمار می‌رفت و این بنا یکی از نمونه های برجسته آن است.

خانه امام جمعه پیش از انقلاب در اختیار وزارت فرهنگ و هنر بود و اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی کشور است.

پس از طی مراحل انتقال مالکیت بنا به وزارت فرهنگ و هنر از سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۰ هجری شمسی نخستین دوره تعمیرات بنا از جانب سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی ایران صورت گرفت و از آن به منزله مرکزی برای آشنایی دانشجویان رشته های معماری و هنر با ویژگی های معماری سنتی استفاده می شد.

مرمت این خانه در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی به پایان رسید، اما در سال های بعد در اثر حوادث بسیاری از جمله احداث پارکینگ طبقاتی در مجاورت خانه امام جمعه، انفجار بمب در میدان امام و اصابت راکت به آن یا اصابت موشک رژیم بعثی در فاصله ۲۵ متری خسارات جبران ناپذیری به این بنا وارد شده است.

از آنجا که بسیاری از بناهای دوره قاجاریه به مرور زمان تخریب شده و اکنون تعداد اندکی از آن دوره باقی است، خانه امام جمعه را می توان یادگار ارزشمندی از بناهای آن دوران به شمار می رود.

به گفته مسئولان سازمان گردشگری، بازدید از خانه امام جمعه این روزها با هماهنگی قبلی امکان پذیر است اما بر اساس برنامه ریزی های انجام شده، در هفته های آینده، می توان از آن هر روز دیدن کرد.