باید به دور از احساسات از ابزار حقوق بین‌الملل استفاده کنیم

نشست تخصصی «ترور سپهبد شهید قاسم سلیمانی از منظر حقوق بین الملل» به همت انجمن ایرانی مطالعات سازمان ملل متحد در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد که سخنرانان این نشست محمدحسن حبیبی، مجنده استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه مفید قم، محمدرضا ضیائی بیگدلی استاد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی، محسن عبدالهی استاد حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی، پوریا عسکری استاد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبائی و امیرساعد وکیل استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران بودند. در این نشست تخصصی، مطالب مهمی از منظر حقوق بین الملل بیان شد که در ذیل می خوانید. 

پوریا عسکری استاد دانشگاه علامه طباطبایی با تاکید بر حقوق توسل به زور، حقوق بشردوستانه و حقوق مخاصمات بین المللی اظهار داشت: در استفاده از دفاع مشروع نباید دست و دل بازی انجام شود، ما باید در دنیا به عنوان یک کشور عاقل باقی بمانیم.

آیا توسل به زور آمریکا به اقدام و ادعایی که به عنوان دفاع پیش دستانه مطرح شده قابل توجیه است یا خیر؟ این اقدام در حقوق بین الملل قابل پذیرش نیست؛ فرض کنیم دفاع مشروع پیش دستانه در حقوق بین الملل پذیرفته شده است و ادعای اطلاعاتی که مبنی بر حمله قریب الوقوع  نیز صحت داشته باشد، اگر این دو فرض را به عنوان دو اصل بپذیریم که تردید جدی در مورد آن وجود دارد. حقوق بین الملل نسبت به دفاع مشروع شرایطی دارد.

ضرورت، فوریت، تناسب، سه اصل دفاع مشروط

استاد دانشگاه علامه طباطبایی به سه شرط ضروروت، فوریت و تناسب برای دفاع مشروع اشاره کرد و ادامه داد: اصل تناسب، به شما حتی دفاع در خاک طرف مهاجم را نمی دهد، از نظر حقوق بین الملل، تناسب، توجیهات بسیار پیچیده ای را می طلبد که پس از خارج کردن دشمن مهاجم از مرز، به دفاع خود بپردازیم.

عسکری اضافه کرد: آنچه اتفاق افتاده نه در خاک ایران و نه در خاک آمریکاست بلکه در خاک کشور ثالث عراق بوده است. شما نمی توانید در خاک کشور ثالث دفاع کنید. اگر آمریکا بخواهد این موضوع را پاسخ دهد، احتمالا مجبور به استناد به موافقتانه امنیتی خود با عراق می شود.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی گفت: موافقتنامه امنیتی بین آمریکا و عراق، اجازه عملیات در خاک عراق را به آمریکا می دهد، اما در ماده دیگری از این موافقنامه اشاره می کند که هر عملیات آمریکا در خاک عراق باید با موافقت عراق انجام شود.

وی ادامه داد: آمریکایی ها ممکن است به توجیه دیگری هم متوسل شوند و آن این است که در جایی که ثالثی به ما حمله کرده یا می خواهد حمله کند اما آن دولت ناتوان است و یا اراده ای ندارد (عراق)؛ علیه کسی که می خواهد حمله ای علیه ما انجام دهد، می توانیم عملیات انجام دهیم.    

استاد حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: بنابراین اقدام آمریکا هم بر اساس موافقتنامه امنیتی بین آمریکا و عراق و هم بر اساس تئوری unwilling and unable theory، نقض حقوق بین الملل است.

وی با اشاره به توییت های ترامپ علیه ایران و تهدید به حمله به 52 اماکن فرهنگی اظهار داشت: این 52 مورد مورد توجه رسانه ها قرار گرفت اما نکته ای که به آن توجه نشد این بود که ترامپ ادعا کرد که چطور آنها می توانند ما را بکشند اما ما نمیتوانیم به اموال فرهنگی آنها حمله کنیم. باید به ترامپ یادآوری شود، اقدام تلافی جویانه به اموال فرهنگی که در صدر لیست جهانی در یونسکو ثبت است، قابل اعمال نیست.

عسکری تصریح کرد:  تهدید دیگری که ترامپ کرده و نکته بسیار مهمی است این است که او گفته تناسب حقوق بین الملل بشردوستانه را رعایت نمیکنم، یعنی غیرنظامیان و اموال غیرنظامی را مورد حمله قرار می دهم. حقوق بین الملل می گوید وقتی گفتی تناسب را رعایت نمی کنم به معنی این است که دقت نم یکنم غیرنظامیان هدف حمله نباشند، این تهدید نسبت به تهدید اماکن فرهنگی، تهدید به جنایت جنگی به شمار می رود. 

ایران نباید در اتفاقی که آمریکا می خواهد بیفتد

امیرساعد وکیل استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران نیز گفت: اینکه ایران می تواند اقدام به دفاع مشروع کند، اقدام نادرستی است، جمهوری اسلامی ایران در اتفاقی افتاده که نباید اقدام کند، اگر فراتر از آن باشد، ایران در مسیری قرار خواهد گرفت که آمریکایی ها می خواهند.
وکیل افزود: ما با این اقدام در فضای دفاع مشروع، به سمت مقوله ای می رویم که وضعیت مخاصمه ادامه می یابد، درست این است که ما پایبند اقدام متقابل غیرقهری باقی بمانیم.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران تصریح کرد: ما باید از دبیرکل سازمان ملل برای میانجیگری و چارچوب ارجاع طرفین یه یکی از راهکارهای حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات پیش رویم، نباید با احساسات و هیجان مفاهیم را مشروع کنیم. حقوق بین الملل آمده است که در چارچوب مسالمت آمیز، اختلافات را حل و فصل کند.

هیچ سودی در تعریف حمله مسلحانه برای ما وجود ندارد

وکیل گفت: حتی ایران می توانست اقدام عین الاسد را بدون سروصدا انجام دهد، هیچ سودی در تعریف مساله به عنوان حمله مسلحانه وجود ندارد. ما هیچ سودی نمی بریم که با قدرتی بزرگ وارد جنگ شویم که انتهای آن مشخص نیست.

این استاد دانشگاه افزود: بر اساس نظام حقوقی آمریکا و قانون ۱۹۷۴ این کشور، اگر قرار است آمریکا وارد اقدام نظامی شود که آثار، تبعات و پیامدهایی برای آمریکا و نیروهای آمریکایی داشته باشد باید از کنگره مجوز بگیرد.

وکیل اظهار داشت: همچنین دستور العمل اجرایی ۱۹۷۶ ممنوع می کند ترور سیاسی را که منتسب به  دولت آمریکا باشد. همچنین در سال ۲۰۰۱، آمریکا قانونی وضع می کند که می تواند در مواردی که از ناحیه گروه های تروریستی (القاعده) مورد تهدید قرار بگیرد، متوسل به زور شود و متعاقبا در سال ۲۰۰۵، کنگره قانون دیگری تصویب می کند دفاع در مقابل تهدیدهای مستمر در عراق که اجازه توسل به زور دارد.

وی ادامه داد: هیچیک از این قوانین هیچگونه مجوزی را در این مورد اخیر و خاص نمی دهد زیرا هیچگونه وضعیت مخاصمه مسلحانه بین ایران و آمریکا به لحظ فنی نیست.

وکیل توضیح داد: همچنین اگر به لیست یکجانبه آمریکا در مورد گروه های تروریستی رجوع کنیم، آمریکا هرگز اجازه اینکه به طور مستقیم در خارج از حوزه قضایی و خارج از کشور خود به طور قهری اقدام کند، مبنای حقوقی ندارد.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه تهران ادامه داد: با این نگاه حتی آمریکا بگوید می خواهد بر اساس حقوق داخلی خود عمل کند، مجوز توسل به زور، حذف و شهادت سردار وجود نخواهد داشت.

توییتهای ترامپ قبل از ترور، دعوت مردم عراق علیه ایران بود

محسن عبدالهی استاد حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی در ادامه با به مروری اجمالی بر اتفاقات روزهای اخیر و با اشاره به حملات به کنسولگری ایران در نجف و بصره گفت: برخی از توییت های ترامپ دعوت به مداخله و دعوت مردم عراق علیه ایران بود.

وی افزود: پس از این حادثه، ۲۷ دسامبر، پایگاه نظامی آمریکا در کرکوک مورد حملات کاتیوشایی قرار می گیرد و باز آمریکا انگشت اتهام را به سوی ایران نشانه می رود. پس از آن، دولت آمریکا بخشی از مواضع حشد الشعبی را در عراق مورد حمله مسلحانه قرار می دهد که ۴۵ شهید و ۵۱ مجروح برجای می گذارد، سپس حمله به سفارت آمریکا روز ۳۱ دسامبر اتفاق می افتد و روز پس از آن ترامپ در توییتی ایران را تهدید به بهای گزاف می کند و ۴۸ ساعت پس از آن است که آمریکا سردار شهید قاسم سلیمانی را ترور می کند. وزارت دفاع آمریکا به فاصله ۵-۶ ساعت بیانیه بسیار مغشوشی را صادر می کند و به نوعی به دفاع مشروع پیشگیرانه و پیشدستانه دستاویز می شود.  

حقوق بشر اجازه سلب حیات را به هیچ مقامی نمی دهد

عبدالهی گفت: اگر ما حادثه را بخشی از یک درگیری مسلحانه بدانیم، حقوق قابل اعمال، حقوق بشردوستانه بین المللی خواهد بود اما اگر آن را خارج از درگیری های مسلحانه بدانیم، باید گفت که در دوران صلح حقوق بشر حاکم است و حقوق بشر اساسا اجازه سلب حیات را به هیچ مقامی نمی دهد جز استثناتی مثل مجازات اعدام و عملیات پلیس.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه شهید بهشتی اضافه کرد: نمی توان در زمان صلح کسی را به قتل رساند، اما اگر زمانی احراز شود که جنگ رخ داده قانونا کشتن جایز است مگر در مواردی که جنگ آن را منع کرده است.

عبدالهی ادامه داد: سوال این است که آیا آمریکا در معرض یک حمله مسلحانه بوده است که حمله سوم ژانویه را دفاع مشروع توصیف می کند یا اینکه خود حمله سوم ژانویه حمله ای مسلحانه است که به جمهوری اسلامی ایران، حق دفاع مشروع می دهد؟

وی در ادامه با طرح این سوال که آیا آمریکا قربانی یک حمله مسلحانه بوده است؟ گفت: آمریکا چنین ادعایی کرده که تا روز سوم ژانویه (صبح جمعه) قربانی یک حمله مسلحانه بوده است، طبق ماده ۵۱ منشور ملل متحد، آمریکا حق دفاع مشروع ندارد.

عبدالهی اظهار داشت: واقعیت این است ابومهدی مهندس در مجلس عراق اعلام کرد که سردار سلیمانی به عنوان نماینده جمهوری اسلامی ایران حامل پیام به مردم عراق است و هر دو دولت ایران و عراق اعلام کردند که سردار سلیمانی برای یک وظیفه سیاسی به عراق رفته بود.

حمله به مهترین فرمانده نظامی یک کشور، حمله مسلحانه محسوب می شود

وی ادامه داد: در اینجا سوال این است که حمله مسلحانه به فرمانده نظامی مهم حمله مسلحانه محسوب می شود. باید پاسخ داد وقتی حمله به یک ناوچه جنگی حمله مسلحانه محسوب می شود، به نطر می رسد این ظرفیت وجود دارد که حمله به مهمترین فرمانده نظامی یک کشور نیز حمله مسلحانه محسوب شود.

مخاصمه ای بین ایران و آمریکا نبود که دفاع مشروع مطرح شود

محمدرضا ضیائی بیگدلی استاد پیشکسوت حقوق بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی نیز گفت: اساسا مخاصمه مسلحانه ای بین ایران و آمریکا وجود نداشته تا بحث دفاع مشروع توسط آمریکا مطرح شود بلکه اقدام آمریکا موضوعی حقوق بشری است.

وی با اشاره به اختلاف در مفهوم دفاع مشروع گفت: ماده ۵۱ منشور ملل متحد حمله مسلحانه را از دو زاویه نمود می دهد، حمله مسلحانه یک تجاوز مسلحانه است. همانطور که در قطعنامه ۳۳۱ شورای امنیت، حمله مسلحانه به قلمرو یک کشور به عنوان مصادیق تجاوز است.

ضیائی بیگدلی توضیح داد: بحث تجاوز مسلحانه به قلمرو یک کشور همان مفهومی را می رساند که ماده ۵۱ منشور سازمان ملل، به حمله مسلحانه به کشوری که عضو ملل متحد است.

وی بحث دفاع پیشدستانه و پیشگیرانه را در عرصه بین المللی چندان دارای طرفدار ندانست و توضیح داد: غیر از اسراییل که خود دست به این اقدامات می زند کسی در دنیا طرفدار این دو مفهوم نیست.

به گفته این استاد پیشکسوت، ادعای آمریکا در ترور سردار بیشتر بحث پیشگیرانه دارد تا پیش دستانه. در مورد دو مفهوم یاد شده طرفداران دفاع پیشدستانه بیشتر هستند اما شاهد این نیستیم که در این زمینه هنجارسازی شده و یا معاهده ای تا به امروز امضا شده باشد.

ضیائی بیگدلی تاکید کرد: بنابراین دفاع در این ارتباط با توجه به قطعنامه تعریف تجاوز؛ تهاجم و تجاوز به قلمرو یک کشور است. اطلاعات غیرموثقی وجود دارد مبنی بر اینکه آمریکا برای ترور سردار سلیمانی، از پایگاه هوایی قطر و برخی نیز می گویند از پایگاه هوایی کویت این حمله به قلمرو سرزمینی عراق انجام شده است.

باید در جهت آرام کردن جامعه حرکت کنیم

وی با بیان اینکه باید بر این نکته تاکید کنیم آنچه مساله است حاکمیت و تمامیت ارضی یک کشور است، گفت: دیدگاه هایی که مطرح می کنیم باید در جهت آرام کردن جامعه باشد. باید منافع ملی ایران در نظر گرفته شود.

ضیائی بیگدلی تصریح کرد: تهدید حمله مسلحانه به ۵۲ هدف در ایران، در قالب حقوق بشردوستانه نمی گنجد و این تهدید توسل به زور و صلح و امنیت بین المللی است.

محمدحسن حبیبی مجنده استاد حقوق بین الملل دانشگاه مفید قم نیز گفت: امیدوارم با حادثه ای که رخ داد، آرامش مورد نظر این شخصیت بزرگ تحقق یابد هم در سطح داخلی که وسیله و برکت شود که باران آرامش آن در کشور باریدن کند و هم در سطح منطقه موجب شود کشورها و مسلمانان منطقه دست از نزاع و تنش با یکدیگر بردارند.

وی با طرح این سوال که آیا این توسل به زور می تواند دفاع مشروع توصیف شود، اظهار داشت: دفاع مشروع در اینجا قابل اعمال نیست و نمی تواند توجیه کننده اقدام آمریکا باشد.

حبیبی اظهار داشت: اگر کشوری بخواهد به دفاع مشروع متوسل شود، باید فالحال یک حمله مسلحانه اتفاق افتاده باشد اما حمله مسلحانه چه هنگام رخ می دهد. مثلا نیروهای مسلح یک کشور از خط مرزی عبور کرده باشند یا هواپیماهای نظامی یک کشور از حریم یک کشور عبور کرده باشند، از لحظه ای که اقدام بالفعل اتفاق می افتد حمله مسلحانه شروع شده است.

وی توضیح داد: همچنین الزام است دفاع مشروع را شامل حالت و وضعیتی بدانیم که نیروهای نظامی یک کشور آماده باش هستند و منتظرند و همه چیز حکایت از آغاز حمله دارد، در این صورت می توان دفاع مشروع صورت گیرد که آن را «دفاع پیشدستانه» می نامند.

وی افزود: بدون شک این اقدام ایالات متحده یک اقدام توسل به زور است و حقوق بین الملل هم توسل به زور را ممنوع کرده است.

مسایل در این نقطه خاتمه یابد

حبیبی با بیان اینکه آنچه اتفاق افتاده تهدید علیه صلح و امنیت بین المللی است، اظهار داشت: اگر خودمان مدعی دفاع مشروع هستیم باید بپذیریم حمله مسلحانه ما برای دفاع مشروع مفهوم سنتی خود را از دست داده است. صلاح ما این است اگر به حقوق بین الملل استناد میکنیم آن را در جهت صلح و آرامش استفاده کنیم نه در جهت گسترش درگیری های بیشتر.

استاد حقوق بین الملل دانشگاه مفید قم تاکید کرد: ما باید مجامع بین المللی، سازمان ملل و سازمان های منطقه ای را مورد خطاب قرار دهیم و از ظرفیت های آنها برای حل این مساله بهره ببریم و از شخصیت های بین المللی بخواهیم راه حل های مسالمت آمیز ارایه دهند تا مسایل در این نقطه خاتمه یابد.