فضای دو قطبی جامعه‌ی ایران و نقش شبکه‌های اجتماعی در تشدید آن

محمد رهبری- پژوهشگر شبکه‌های اجتماعی مجازی

فضای جامعه امروز ایران به دنبال بحران‌های اقتصادی و سیاسی، روز به روز دوقطبی‌تر شده و اختلافات میان مردم بر سر موضوعات بیش از گذشته باعث کدورت‌ها و قطع روابط میان طرفین اختلاف شده است. رفتار مردم نیز به خوبی بیانگر این دوقطبی در جامعه است. مردمی که در بازه زمانی ۲ ماهه از یک سو در آبان و دی ماه به خیابان آمده و اعتراضات خود را نسبت به مسئولان به شدیدترین وجه بیان می‌کنند و از سوی دیگر در تشییع پیکر سردار قاسم سلیمانی حضور میلیونی دارند. اگرچه در میان هر دو گروه شاید افراد مشترکی را بتوان شناسایی کرد، اما این وقایع حاکی از فضای دوقطبی شده‌ی جامعه‌ی ایران است. دو دستگی اخیر در میان هنرمندان در رابطه با تحریم جشنواره فجر نیز گویای همین موضوع است.

این دوقطبی نه تنها در رفتار عمومی مردم مشاهده می‌شود، بلکه در فضای مجازی نیز قابل رؤیت است؛ آنجایی که کاربران فضای مجازی تحمل نظر مخالف خود را ندارند و با کوچکترین اختلاف نظر، یکدیگر را بلاک یا آنفالو می‌کنند. به عبارت بهتر، شبکه‌های اجتماعی، به واسطه سهولت در حذف کاربران با دیدگاه‌های مخالف، این دو قطبی را تشدید می‌کند. در پژوهشی که در بازه سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴ در فیس‌بوک انجام شد، مشخص شده که مردمی که در این فضا حضور دارند، تنگ‌نظرتر و متعصب‌تر شده‌اند و به جای تعامل و تمایز، به دنبال عقاید مشابه خود می‌گردند و به جای این که باعث شوند که تعامل و تضارت صورت گیرد، باعث قبیله‌ای و بسته‌تر شدن فضاهای فکری خویش می‌شوند. در این پژوهش آمده است که «باعث تقویت و استحکام تعصب، تفرقه و قطبی شدن می‌شود» (Del Vicario et al, ۲۰۱۶).

داده‌های توئیتر در روزهای اخیر این اطلاعات را تأیید می‌کنند. مطابق با داده‌کاوی‌های صورت گرفته در توئیتر در بازه زمانی ۱۳ دی تا ۴ بهمن ماه، بیش از ۷۲هزار توئیت توسط حداقل ۵۳هزار کاربر منتشر شده است که در آن کلیدواژه‌های «بلاک» و «آنفالو» آمده و محتوای آن عمدتا به بلاک کردن یا آنفالو کردن کاربران مخالف اشاره دارد. نکته جالب توجه آن است که این توئیت‌ها بیش از ۶۸۳هزار بار لایک شده‌اند. بیشترین تعداد این توئیت‌ها همزمان با ترور سردار قاسم سلیمانی منتشر شده است.

همان‌طور که نمودار فوق نیز نشان می‌دهد، اوج این قبیل توئیت‌ها همزمان با روز ۱۳ بهمن و ترور سردار قاسم سلیمانی بوده که بیش از ۱۳هزار توئیت توسط ۸۰۵۵ کاربر، در این روز با کلیدواژه‌های بلاک و آنفالو دیده می‌شود. در این روز بسیاری از کاربران توئیتری یکدیگر را بلاک و آنفالو کرده‌اند. مشابه با این وضعیت را در روز ۲۱ دی‌ماه و همزمان با افشای علت اصلی سقوط هواپیمای اوکراینی مشاهده می‌کنیم که در این روز نیز حداقل ۵هزار توئیت توسط ۳۶۸۸ کاربر با محتوای بلاک و آنفالو منتشر شده است. اما با فاصله گرفتن از روزهای پرالتهاب دی ماه و در بهمن ماه، از میزان مطالب منتشر شده پیرامون بلاک و آنفالو کاسته شده است.

این داده‌ها به خوبی نشان می‌دهد که کاربران در فضای مجازی، کمتر از گذشته یکدیگر را تحمل می‌کنند و با محدود کردن محیط خود، بر عقاید خود متعصب‌تر از گذشته می‌شوند. این رفتار ناشی از آن است که ما به دنبال اطلاعاتی می‌گردیم که دیدگاه‌های ما را تأیید کند و «خودمان را کمتر در معرض اطلاعاتی قرار می‌دهیم که برایمان چالش برانگیزند» (Dylko, ۲۰۱۵).

بنابراین، ما عموما در شبکه‌های اجتماعی محیطی را دور خود درست می‌کنیم که عمدتا با عقاید ما سازگاری داشته باشد. این عمل باعث می‌شود تا ما دیدگاه متعصبانه‌تری بر باورهای خود داشته باشیم. مشابه همین فرایند نیز در میان مخالفان ما رخ می‌دهد. نتیجه آن می‌شود که بسیاری از کاربران فضای مجازی تحمل نظر مخالف خود را نخواهند داشت و شاهد دوقطبی‌تر شدن جامعه به واسطه حضور در این شبکه‌ها خواهیم بود. راه حل اما، در افزایش تحمل و پذیرش نظر مخالف و تکثر در میان عقاید و آرای عموم مردم است. کاربرای شبکه‌های اجتماعی مجازی، برای عبور از یک جامعه دو قطبی، به جای بلاک و آنفالو کردن، باید از شبکه‌ها استفاده کنند تا یکدیگر را بیشتر بشنوند.

منابع:

· Del Vicario, Michela. Alessandro Bessi, Fabiana Zollo, Fabio Petroni, Antonio Scala, Guido Caldarelli, H. Eugene Stanley, and Walter Quattrociocchi. (January ۱۹, ۲۰۱۶). The Spreading of Misinformation Online, Proceedings of the National Academy of Sciences ۱۱۳, no. ۳: ۵۵۴˚ ۵۹, doi:۱۰.۱۰۷۳/pnas.۱۵۱۷۴۴۱۱۱۳.

· Ivan B. Dylko. (Nov ۲۰۱۵). How Technology Encourages Political Selective Exposure, Communication Theory, DOI: ۱۰.۱۱۱۱/comt.۱۲۰۸