نیروگاه‌های برق‌آبی کوچک، ظرفیتی بزرگ و مغفول در گلستان

امروزه انرژی برق نقش مهمی در اقتصاد دارد و بر توسعه پایدار و رفاه جوامع موثر است و همچنین بر افزایش تولید ناخالص داخلی تاثیر مستقیم دارد که یکی از مهم ترین شاخص های توسعه یافتگی هر کشور در قالب مصرف سرانه برق آن نمود پیدا می کند.
اکنون ایران با ۸۱ هزار مگاوات ظرفیت نصب شده تولید برق در غرب آسیا رتبه اول و در جهان رتبه ۱۴ را دارد که از این میزان با ظرفیت نصب شده حدود ۱۲ هزار مگاوات "نیروگاه برقابی" رتبه دوم منطقه غرب آسیا، ششم آسیا و ۱۹ دنیا را به خود اختصاص داده است.
منابع عمده برق ایران انواع نیروگاه های حرارتی هستند که سهم ۹۲ درصدی در تامین برق کشور را دارند و از آنجا که انرژی لازم برای تولید برق در این گونه نیروگاه‌ها از منابع نفت و گاز که از منابع غیرتجدیدپذیر هستند تامین می شود، گذشته از هزینه جاری بالا آلودگی زیست محیطی نیز از عوارض همیشگی آن است که دانشمندان و تصمیم گیران را به فکر محدود سازی آن و گسترش نیروگاه‌های تولید برق پاک با حداقل هزینه جاری و بدون آلودگی زیست محیطی انداخته است.
از جمله نیروگاههای پاک می توان به استفاده از انرژی باد، خورشید، برقابی، ژئوترمال و امواج دریا اشاره کرد که در اصطلاح به آنها نیروگاه‌های تجدیدپذیر اطلاق می‌شود.
نیروگاه های تجدیدپذیر که نیروگاه‌های برقابی در آنها نقش برجسته ای دارند نسبت به نیروگاه‌های غیر تجدید پذیر دارای مزایایی هستند از جمله صرفه جویی در مصرف سوخت‌های فسیلی، کمک به حفظ محیط زیست با توجه به انتشار نزدیک به صفر آلاینده ها و گازهای گلخانه ای، تولید برق پاک و سازگار با محیط زیست منطبق با معاهده کاهش گاز کیوتو (به ازای هر مگاوات ظرفیت، حدود ۴ تن گاز محتوی کربن در محیط کاهش می یابد)، کاهش چشمگیر در مصرف آب، حذف هزینه های سوخت و رقابت پذیر شدن هزینه تمام شده برق (به ازای هر مگاوات انرژی تولیدی حدود ۳۰۰ مترمکعب گاز طبیعی و به ازای هر مگاوات ظرفیت، حدود ۷ و نیم میلیارد تومان صرفه جویی می شود)، تنوع بخشی به منابع انرژی از طریق استفاده از سایر پتانسیل‌های کشور جهت افزایش تولید برق، کمک به پیک سایی و نیز جبران محدودیت ظرفیت تولید گاز طبیعی در کشور.
میزان تلفات برق در کل شبکه تولید و توزیع برق ایران گرچه از ۱۹ درصد در سال ۱۳۸۹ به ۱۲ درصد در سال ۱۳۹۶ کاهش یافته با این‌حال هنوز رقم بالایی است لذا سرمایه‌گذاری در نیروگاه به‌ تنهایی نیازها را برآورده نمی‌کند و باید علاوه بر نیروگاه، شبکه انتقال و توزیع نیروی برق نیز توسعه یابد.

برای هر کیلووات نیروگاه حدود ۷۰۰ دلار و برای شبکه انتقال و توزیع نیروی برق حدود ۴۰۰ دلار سرمایه‌گذاری نیاز است لذا برای حذف تلفات برق موضوع حذف خطوط انتقال برق پیش کشیده می‌شود؛ یعنی با احداث نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر نقش انتقال نیروی برق و متعاقب آن تلفات انرژی حذف می‌شود.
نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر علاوه بر موارد گفته شده برای نیروگاه های تجدیدپذیر مزایای دیگری نیز دارند که از جمله آنها می‌توان به تلفات کمتر در شبکه انتقال و توزیع برق به دلیل تولید در مجاورت محل مصرف، کاهش نیاز به احداث شبکه های جدید انتقال و توزیع برق، امکان استفاده از هرنوع منبع انرژی موجود در محل و نیاز کمتر به انتقال منابع انرژی، تأمین برق اضطراری در صورت بروز خاموشی در شبکه (جبران عدم پایداری شبکه)، ارتقاء امنیت عرضه برق و تاب آوری سیستم برق در شرایط جنگی و اقدامات خرابکارانه و بروز سوانح طبیعی همچون سیل، زلزله و ریزگرد، قابلیت اطمینان بیشتر به دلیل اتکا به تعداد زیادی مولدهای مستقل غیرمتمرکز، امکان تأمین برق کافی و با کیفیت در نقاط دور دست شبکه، امکان سرمایه گذاری توسط تعداد کثیری از آحاد جامعه و شرکت های کوچک، شکستن انحصار عرضه برق و در نتیجه رقابت بیشتر، بهره وری بیشتر، هزینه کمتر و برق ارزانتر برای مصرف کننده نهائی، امکان توسعه بازارهای محلی انرژی و برق، تحول اجتماعی در مناطق محروم و کمک به ایجاد اشتغال‌های جدید اشاره کرد.
از میان نیروگاههای کوچک تجدیدپذیر، نیروگاه های برقآبی کوچک در مناطقی مانند استان گلستان که دارای منابع و مجاری متعدد آب است از گزینه های مطلوب به شمار می رود.
نیروگاه‌های برقآبی کوچک (SHP) علاوه بر مزایای مذکور در نیروگاه های تجدیدپذیر و نیروگاه‌های کوچک تجدیدپذیر واجد مزایای دیگری نیز هستند که برخی از آنها عبارتند از هزینه بهره برداری و نگهداری پایین، تولید مداوم انرژی در مسیرهای جریانی و با دوام، امکان سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی، توانایی سرمایه گذاری بخش خصوصی متناسب با ظرفیت نیروگاه، امکان اعطاء تسهیلات مالی توسط دولت، بومی سازی موفق و اقتصادی بخش قابل توجهی از فناوری‌های موردنیاز در کشور، وجود نگاه تکلیفی و حمایتی وزارت نیرو به توسعه نیروگاه های تجدیدپذیر، ایجاد مشاغل و منافع محلی و مشارکت در توسعه صنعتی، امکان عقد قرارداد به صورت BOO (احداث، تملک و بهره برداری) و خرید تضمینی برق تولیدی توسط دولت.
نیروگاه‌های برقابی به سه بخش بزرگ با ظرفیت بیش از ۱۰۰ مگاوات، متوسط با ظرفیت بین ۱۰ تا ۱۰۰ مگاوات و کوچک با ظرفیت کمتر از ۱۰ مگاوات تقسیم می شوند.
در حال حاضر از مجموع ۱۲۱۸۰ مگاوات ظرفیت در حال بهره برداری تولید برق توسط نیروگاه های برقآبی کشور ۵۷۳ مگاوات (۴.۷ درصد) در حوزه نیروگاه های برقآبی متوسط و ۹۱ مگاوات آن ( ۰.۸ درصد) در حوزه نیروگاه های برقآبی کوچک ایجاد شده است که نیروگاه های برقآبی کوچک با تعداد ۵۷ نیروگاه سالانه ۴۳۰ گیگاوات ساعت برای کشور برق تولید می کنند.

ظرفیت نیروگاه های برقآبی کوچک در دست اجرا ۴۷ مگاوات و در دست مطالعه نیز ۹۵۰ مگاوات است که در صورت اجرای همه آنها، ظرفیت تولید به ۱۰۸۸ مگاوات می رسد که با توجه به احداث و مطالعه نیروگاه های جدید برقآبی بزرگ و متوسط، مجموع ظرفیت نیروگاه های برقآبی در کشور به ۳۰۵۷۰ مگاوات خواهد رسید و سهم نیروگاه های برقآبی کوچک، از ۰.۸ درصد فعلی به ۳.۶ درصد ارتقا خواهد یافت.
تولید انرژی برقآبی نیاز به بسترهایی دارد و پتانسیل‌هایی مانند کانال‌ها و خطوط لوله پایاب سدها، خطوط انتقال آب شرب، شبکه کانال های آبیاری و زهکشی و پتانسیل مسیر رودخانه هابه صورت جریانی، از عمده آنها به شمار می‌رود.
استان گلستان دارای ویژگیهای ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی برای تولید انرژی برق آبی دارد که مورد اشاره قرار میگیرد:
۱-  وجود تاسیسات آبی و مخازن و سدها: در استان گلستان ۱۴ سد بزرگ مخزنی شامل کوثر، شهید چمران، بوستان، گلستان، شهید ایمری، شهید قربانی، نگارستان ( کبودوال)، وشمگیر، شهید دستغیب، کرند، دانشمند، اینجه برون، تالاب - سد آلماگل و تالاب - سد آلاگل و سه سد تنظیمی لاستیکی در مسیر گرگانرود به نام‌های گنبد، دیگچه و خواجه نفس احداث شده و در دست بهره برداری است. سدهای در دست ساخت نرماب و آقدکش و سدهای در دست مطالعه قره چای و شصتکلاته نیز از ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه های جدید برق آبی کوچک و متوسط هستند.
۲- وجود تاسیسات متعدد تحت تامین و انتقال آب شرب در استان که تامین آب شهرها و مجتمع های روستایی را بر عهده دارند که می توانند بعنوان ظرفیتهای بالقوه احداث نیروگاه های جدید برق آبی کوچک به شمار آیند.

۳- در وجود رودخانه های پر آب و با جریان دائمی با پتانسیل ارتفاعی مناسب چند هزارمتری و در نتیجه شیب مناسب رودخانه ها: در حوضه گرگانرود شامل زیرحوضه های: ساری سو، زاو ، آجی سو، دوغ، اوغان، قلی تپه ، نرماب، چل چای، خرمارود، قوری چای، سیاه جوی، زرین گل، کبود وال، محمد آباد، جعفرآباد و قرن آباد، حوضه آبریز قره سو شامل زیرحوضه های: گرمابدشت، نومل، باغ گلبن، زیارت، طول چشمه، توشن، انجیراب، شصت کلا، کفشگیری، نوچمن، شموشک، نامن، میاندره، ایلوار، بالا جاده، پلنگ کرس، غاز محله و زوار دشت، شرق خلیج گرگان شامل زیرحوضه های سرکلاته (کارکنده)، باغو، سرمحله، کوه صحرا، گز، وطنا، مزنگ و نوکنده، حوضه آبریز نکارود علیا شامل سرشاخه های چهارباغ، شاهکوه، رینو، باریک آب، ترودبار، پایین رودبارو گلدین دره و زیر حوضه های حوضه آبریز اترک سفلی از ظرفیت‌های بالقوه احداث نیروگاه های جدید برقآبی کوچک هستند ضمن انکه بسیاری از زیرحوضه های فوق الذکر، خود دارای سرشاخه های فرعی دارای جریان قابل توجه هستند.
۴- وجود دریای خزر و انرژی های نهفته در امواج آن نیز می‌تواند به عنوان منبع در دسترس دیگر برای احداث نیروگاه‌های برقابی مورد توجه باشد.
با توجه به مطالب این گفتار، به نظر می آید که حداقل بیش از ۱۰۰ نقطه قابل احداث نیروگاه های جدید برقآبی کوچک و متوسط در استان گلستان وجود دارد که با توجه به تسهیلات در نظر گرفته شده از سوی دولت، با برنامه ریزی و تصمیم مسئولان مرتبط و همت سرمایه گذاران، مشاوران و پیمانکاران، می تواند با مطالعه و اجرای مناسب، ظرفیتی بالغ بر ۱۰۰۰ مگاوات برق پاک و با مزایای پیش گفته شده برای این استان ایجاد کرده و ثروتی عظیم را نصیب استان و ساکنان آن کند.

سید محسن حسینی ( برساووش) ، کارشناس مسائل آب