حسین شیخ الاسلام؛ چهار دهه پایمردی بر آرمان مقاومت

«پس از پیروزی انقلاب، روزی آقای شیخ‌الاسلام با بنده صحبت کردند و گفتند که همه می‌توانند متخصص کامپیوتر شوند اما هر کسی نمی‌تواند برای جمهوری اسلامی یک سیاستمدار خوب باشد. تغییر رشته و در نتیجه تغییر مسیر زندگی و تقدیر بنده به خاطر فرمایشات و اصرار ایشان بر این امر اتفاق افتاد.» این روایتی از نقش و تاثیر حسین شیخ‌الاسلام در زندگی حرفه‌ای محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه است. مردی که یکی از تاثیرگذارترین دیپلمات‌های بعد از انقلاب به ویژه در حوزه مسائل منطقه و محور مقاومت بوده و نقش بی‌بدیلی در ریل‌گذاری سیاست‌های منطقه‌ای ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کرده است.  
حسین شیخ‌الاسلام در ۱۳۳۱ هجری شمسی در اصفهان متولد اما در تهران بزرگ شد. او آن گونه که خود روایت کرده، در خانواده‌ای مذهبی و محافظه‌کار به دنیا آمده و تحولات ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که به دستگیری امام خمینی توسط ساواک برمی‌گردد، در سیاسی شدن او و فعالیت‌هایش علیه رژیم شاهنشاهی پهلوی موثر بوده است. آنچنان که خود شیخ‌الاسلام گفته است، او در جوانی به قصد این که یک شخصیت علمی شود و بتواند به مملکت خدمت کند، به آمریکا رفت. سفر به آمریکا و حضور در انجمن‌های اسلامی دانشجویان آمریکای شمالی موجب شد تا حسین شیخ‌الاسلامی که تا پیش از این سیاسی بود اما فعالیت سیاسی نداشت، بدون واهمه از ترس دستگیری توسط ساواک فعالیت‌هایش را علیه رژیم پهلوی آغاز کند.  

از کالیفرنیا تا تکیه بر صندلی سبز در میدان دمشق 

او در آمریکا با بسیاری از دانشجویانی که بعدها به مسئولان طراز اول جمهوری اسلامی تبدیل شدند، آشنا شد. با پیروزی انقلاب اسلامی، شیخ‌الاسلام که در دانشگاه کالیفرنیا، مهندسی کامپیوتر می‌خواند، درس را رها کرد و به ایران آمد. شاید حضور در جمع دانشجویان مسلمان پیرو خط امام - که در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ سفارت آمریکا را تصرف کردند - مهمترین نقطه عطف و شروع اساسی در حیات سیاسی حسین شیخ‌الاسلام باشد. اتفاقی که از نقاط عطف تاریخ سیاسی ایران محسوب می‌شود و به گفته امام خمینی (ره) انقلابی بزرگ‌تر از انقلاب اول بود.  
هر چند شیخ‌الاسلام در دوره هفتم مجلس شورای اسلامی نمایندگی مردم تهران را برعهده داشت، با این حال حیات سیاسی‌اش عمدتا معطوف به سیاست خارجی و پیگیری اهداف و آرمان‌های انقلاب اسلامی و حمایت از آرمان آزادی قدس شریف و تقویت محور مقاومت بوده است.  
شیخ‌الاسلام در زمانی که شهید محمدعلی رجایی مسئولیت سرپرستی وزارت امور خارجه را برعهده داشت، به دعوت او به دستگاه دیپلماسی آمد و مهمترین معاونت این وزارتخانه یعنی معاونت سیاسی وزارت امور خارجه را عهده‌دار شد. وی از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۶ در دوره‌ای که علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه ایران بود، همچنان معاونت سیاسی وزارت امور خارجه برعهده داشت.  
پس از سال ۱۳۷۶ و در دوران ریاست جهوری سید محمد خاتمی، شیخ‌الاسلام به مدت پنج سال سفیر ایران در سوریه شد تا در کانون تحولات مرتبط با سیاست خاورمیانه‌ای ایران، حضور میدانی داشته باشد. با پایان دوران ماموریت در دمشق، به تهران بازگشت و نماینده مردم تهران در خانه ملت شد. او سپس در سال‌های ۱۳۸۷ و ۸۸ معاونت خاورمیانه عربی و شمال آفریقا و همچنین قائم مقامی وزارت امور خارجه را برعهده گرفت.  

شیخ‌الاسلام و مقاومت 

شاید بتوان ساختارسازی و نهادسازی برای محور مقاومت را از یادگارهای شیخ‌الاسلام به حساب آورد. هرچند ممکن است شیخ‌الاسلام عامل تاسیس و شکل‌گیری حزب‌الله و در ادامه آن، گروه‌های مختلف مقاومت نباشد اما تردیدی نیست که یکی از اضلاع و ارکان مهم در این زمینه بوده است. در واقع شیخ‌الاسلام جزو کسانی بود که به حزب‌الله کمک کردند تا پا بگیرد، رشد کند و قدرت برسد.  
حزب‌الله لبنان در اوایل دهه ۱۹۸۰ در دورانی تاسیس شد که حسین شیخ‌الاسلام مسئول سیاست خاورمیانه‌ای ایران بود. رشد و قدرت گرفتن حزب‌الله در عرصه سیاست خاورمیانه در دوره‌ای بود که شیخ‌الاسلام در وزارت امور خارجه، مرد شماره دو بود و آنچنان که دوستانش گفته‌اند با سفرهای متعددی که به دمشق و بیروت و در دیدارهای مفصلی که با جریان‌ها و افراد موثر داشته است، موجب شد حزب‌الله بتواند ایفاگر مهمترین نقش‌ها در لبنان شود.  
شیخ‌الاسلام مدتی هم مشاور علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی و مدیرکل امور بین‌الملل مجلس بود تا بتواند با تکیه بر تجربیات خود در وزارت امور خارجه و خانه ملت، به رشد و قوام دیپلماسی پارلمانی کمک کند. با این حال، انتساب حسین امیرعبداللهیان در سال ۱۳۹۵ به جای شیخ‌الاسلام، بهانه‌ای شد تا محمدجواد ظریف بار دیگر حسین شیخ‌الاسلام را که از مهمترین افراد در جهت‌گیری سیاسی و حرفه‌ای خود بوده است را به وزارت امور خارجه برگرداند و او را به عنوان مشاور وزیر امور خارجه منصوب کند. با این حال آخرین سمت رسمی شیخ‌الاسلام حضور و فعالیت در مجمع تقریب مذاهب اسلامی بود.
حدود چهار دهه فعالیت در حوزه خاورمیانه باعث شده بود شیخ‌الاسلام در بسیاری از مسائل نقش موسس را ایفای نقش کند و ارتباطات گسترده‌ای با جریانات و گروه‌های محور مقاومت داشته باشد. حزب‌الله لبنان در پیام تسلیتی که به مناسبت درگذشت وی منتشر کرده، اعلام کرده است: «با درگذشت شیخ الاسلام برادری عزیز و بزرگوار را از دست دادیم؛ کسی که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران او را شناختیم. او کسی است که از زمان تاسیس مقاومت تا به امروز همواره از مقاومت اسلامی لبنان حمایت کرده است. برادر عزیز ما حسین شیخ‌الاسلام نمونه یک انسان مومن، مجاهد، مخلص و فداکار بود؛ کسی که مواضع سیاسی شجاعانه‌ای در حمایت از مقاومت لبنان و فلسطین و منطقه داشت و برای تقریب مذاهب اسلامی تلاش می‌کرد.»
اسماعیل هنیه رئیس دفتر سیاسی حماس نیز در پیام تسلیت به رهبر انقلاب اعلام کرد: «حسین شیخ‌الاسلام مواضع ثابت و راسخی در یاری فلسطین داشت و تلاش‌های زیادی در مسیر حمایت از ایستادگی ملت فلسطین و مقاومت قهرمان آن انجام داد. وی همچنین نقش مهمی در تقریب میان امت اسلامی داشت و در وحدت و تسامح و همدلی و همبستگی میان امت اسلامی نقش بارزی ایفا کرد.» 

مرد مورد احترام جریان‌های سیاسی

شیخ‌الاسلام علاوه بر نقش و جایگاه فکری و عقیدتی و تعهد به ‌آرمان‌هایی که داشت از نظر سلوک رفتاری و شخصی هم الگویی برای دیپلمات‌های وزارت امور خارجه بوده است. محمدجواد ظریف در پیام تسلیتی که به مناسبت درگذشت وی منتشر کرد، گفت: «نام حسین شیخ‌الاسلام برای بنده همواره با دیانت، صداقت، صراحت و رفاقت همراه بوده است. مجاهدت‌ها و خدمات صادقانه حسین عزیز هیچ‌گاه فراموش نخواهد شد.» 
شیخ‌الاسلام هر چند از نظر فکری و عقیدتی به پایگاه راست میانه یا همان اصولگرایان سنتی تعلق داشت اما هم در دورانی که در وزارت امور خارجه فعالیت می‌کرد و هم در دوران نمایندگی‌ مجلس، منافع حزبی و اغراض جناحی‌اش را بر منافع ملی ترجیح نداد و با محور قرار دادن حق، تلاش کرد نقطه اتصال جناح‌های سیاسی باشد و به همین خاطر است که پس از درگذشت او، شخصیت‌های طراز اول هر دو جناح از سید محمد خاتمی تا محمدرضا باهنر پیام‌های تسلیت صادر و بر سلامت نفس او تاکید کردند.