توصیه‌های یک روان شناس برای برگزاری «مراسم ختم مجازی»

سن و جنسیت فوت شده، کیفیت و کمیت اثر عدم حضور فرد فوت شده برای اطرافیان،  کیفیت دلبستگی و تعامل متوفی با دیگران و دیدگاه افراد به مرگ و زندگی از جمله عواملی هستند که بر واکنش سوگ بازماندگان موثر است. در مواقعی که افراد بعد از فوت عزیزان امکان برگزاری مراسم‌های معمول را دارند، حضور دیگران به عنوان حمایت‌کننده، تسکین دهنده خانواده متوفی خواهد بود که باعث می‌شود در کنار تخلیه هیجانی و ابراز احساسات فرایند کنارآمدن با سوگ بهتر و سازگارانه‌تر طی شود.

شیوع بیماری کووید ۱۹(کرونا) به طور اساسی سبک زندگی انسان‌ها را تغییر داد. بدیهی است این تغییر، استرس‌های فردی و اجتماعی متعدد و ناگهانی ایجاد کرده‌است. یکی از این استرس‌ها عدم امکان ملاقات با فرد بستری شده در بیمارستان و بدتر از آن عدم امکان برگزاری مراسم تشییع و ترحیم به صورت معمول است. با توجه به توضیحات ذکر شده در پاراگراف قبلی و پیامدهای منفی عدم برگزاری مراسم ترحیم این دستورالعمل به طور خلاصه آموزش‌ها و راهکارهای لازم را جهت ایجاد حمایت روانی،اجتماعی و معنوی برای خانواده متوفی ارایه می‌کند.

دستورالعمل پیشنهادی، درمانی نیست و صرفا برای آموزش تعامل مجازی اطرافیان فرد متوفی طراحی شده‌است و جنبه پیشگیرانه دارد. شایان ذکر است این دستورالعمل برای کلیه خانواده‎‌هایی که عزیزان خود را به هر دلیلی در زمان شیوع بیماری کووید ۱۹ از دست داده‌اند کمک‌کننده است. در صورتی که فرد در گذر زمان نتواند با سوگ عزیزی کنار بیاید لازم است از مشاوره روان‌شناسان(درمان) کمک بگیرد.

حمایت اجتماعی و عاطفی می‌تواند توسط معلم، هم کلاسی، همسایه، دوستان، همکاران، هم شهری‌ها، هم رشته‌ای‌ها و هر فرد دیگری شکل گیرد. بنابراین لازم نیست در این وضعیت بحرانی به خودمان بگوییم: من که اصلا این فرد را نمی‌شناسم. به عنوان یک اصل همدلانه در شرایط بحران هر فردی که بتواند ابراز احساسات خانواده متوفی را تسهیل کند کمک بزرگی کرده‌است. این فعالیت می‌تواند از کمترین حالت آن با ارسال پیام متنی و در بیشترین حالت تاثیر، با ارتباط تصویری در فضای مجازی باشد.

برگزاری درست و کامل مراسم ترحیم مجازی به افراد کمک می‌کند فرایند سوگ(شوک و انکار، خشم و چانه زنی و غم شدید) برای رسیدن به مرحله نهایی سوگ یعنی پذیرش را بهتر طی کنند. آموزش این دستورالعمل بعد از سوگ و ایجاد آمادگی روانی قبل از سوگ در جامعه مانع انجام رفتارهای تکانشی(مثل برگزاری مخفیانه مراسم حضوری ختم) و اختلال بعد از سوگ می‌شود. از این رو ارائه و ترویج این آموزش‌ها نه تنها سطح فشار روانی را در جامعه افزایش نمی‌دهد بلکه با ایجاد آمادگی روانی، رفتارهای کارآمد فردی و اجتماعی را زمینه‌سازی می‌کند. اجرای این دستورالعمل با برطرف کردن دو مانع ۱- فقدان یا کمبود سیستم‌های حمایتی و ۲- اثر منفی استرس‌های مکرر اجتماعی، به سازش افراد کمک می‌کند.

احساس تنهایی در بحران کرونا عواطف منفی فرد سوگوار را تشدید می‌کند. باید حضور مجازی اطرافیان با نقش همدلانه باشد و نباید تعاملی شکل گیرد که سرکوب‌کننده فقدان یا غم متوفی باشد. یکی از علائمی که در واکنش سوگ بعد از کرونا ممکن است بیشتر نمایان شود، مقصردانستن خود در مرگ فرد متوفی به علت عدم انجام مراقبت‌های بهداشتی است که ممکن است توسط خانواده داغدیده بازگو و تکرار شود. اطرافیان بعد از گوش‌دادن همدلانه به این جملات می‌توانند به شرایط سخت مراقبتی در مقابله با کرونا (بدون فاجعه سازی) اشاره کنند و اعلام آمادگی کنند که در ادامه بحران کمک‌های لازم را به خانواده آنها خواهند داشت و بعد از بحران، مراسم‌ها و ملاقات‌های حضوری به بهترین شکل اجرا خواهد شد.

واکنش‌های افراد بعد از فوت در جنبه‌های روانی، جسمی، معنوی و اجتماعی نمود می‌یابد. پس برگزاری مراسم‌های مجازی نیز باید تامین‌کننده هر چهار جنبه مراقبتی(حمایتی) برای خانواده‌های سوگوار باشد.

مراسم ترحیم مجازی باید کاملا ساختار مراسم ترحیم حضوری(متناسب با فرهنگ) را داشته باشد. بنابراین در ابتدا با هماهنگی اقوام، روز و ساعت مشخصی برای برگزاری مراسم ترحیم در گروهی مجازی مشخص می‌شود. پوستر یا بنر برای عرض تسلیت و اطلاع‌رسانی زمان دقیق و روز مراسم ترحیم مجازی طراحی می‌شود و به اطلاع دوستان و آشنایان در فضای مجازی می‌رسد. هماهنگی برای حضور روحانی(مداح)، قاری قرآن و تهیه کلیپ‌های مناسب اجرای مراسم ترحیم انجام می‌شود. ادمین یا مدیر گروه در ساعت از قبل اعلام شده (در بنر اطلاع رسانی با هماهنگی قبلی با خانواده داغدیده) صوت یا ترجیحا کلیپ تصویری تلاوت قرآن کریم را پخش می‌کند.

در ادامه طبق فرهنگ و سنت خانواده‌ها و اقوام، روحانی یا مداح یا افراد از قبل مشخص شده سخنان خود را به صورت صوتی یا تصویری در گروه به اشتراک می‌گذارند. پخش کلیپ‌های تلاوت قرآن کریم در ابتدا و بین مراسم نیز شرایط مراسم حضوری ترحیم را ایجاد می‌کند. با توجه به اینکه ممکن است در برخی گروه‌های اداری یا خانوادگی افراد زیادی حضور داشته باشند و از مراسم مطلع نباشند، ادمین گروه پیام‌های غیرمرتبط را حذف می‌کند و به صورت خصوصی پوستر ترحیم را برایشان ارسال می‌کند.

اطرافیان بعد از اتمام مداحی و سخنرانی روحانی یا دیگر برنامه‌های مرسوم پوسترهای ترحیم از قبل طراحی شده شخصی یا خانواده خود را به همراه فایل صوتی عرض تسلیت خود و اعضای خانواده را نیز به اشتراک می‌گذارند. همان‌طور که در مراسم حضوری ترحیم، حاضرین فاتحه می‌فرستند در گروه‌های مجازی یا تعاملات شخصی تصویری خانوادگی نیز بعد از عرض تسلیت فاتحه ذکر شود.

اطرافیان می‌توانند با ساخت کلیپ‌های خانوادگی و یادآوری خاطراتی از فرد فوت شده یا دیگر کلیپ‌های مرتبط با سوگ برای محیط‌های اداری در مراسم مجازی مشارکت کنند. هماهنگی و برنامه‌ریزی برای قرائت قرآن به نیت فرد فوت شده نیز پیشنهاد می‍شود.

لازم است فرصت کافی به خانواده عزادار برای ارسال پیام صوتی و تشویق آنها به ارسال پیام صوتی یا تصویری به جای پیام متنی داده شود (مثلا: عزیز جان دوست داریم صدا یا تصویر شما را  داشته باشیم/اگر ممکنه درباره ویژگی‌های آن مرحوم و خاطراتی از آن مرحوم تعریف کن). تبادل احساسات روابط را مجددا بازسازی می‌کند و موجب تسهیل فرآیند سوگ می‌شود.

تمام توصیه‌ها و برنامه‌های مد نظر در تعامل حضوری با فرد دچار سوگ (فوت) در فرایند سوگواری و ارتباط مجازی( غیر حضوری) نیز باید شکل گیرد. ابراز احساسات و تخلیه هیجانی باید تشویق شود و به افراد حامی آموزش داده شود که از توصیه های نامناسب و خودسرانه خودداری کنند. برخی از توصیه های نامناسب عبارتند از:

گریه نکن! عزیزم خدا را شکر کن که بقیه سالم هستند....

اگر زیاد گریه کنی بدنت ضعیف میشه و خودت هم مریض میشی و ....

خیلی خودت را اذیت نکن،حداقل به فکر بقیه هم باش....

سکوت اعضای گروه را محترم بشمارید و هرگز پیام‌های غیرمرتبط با مراسم ترحیم(حتی آموزنده) ارسال نکنید.

در مراسم ترحیم مجازی و تعاملات غیرحضوری توجه ویژه و محترمانه‌ای به سالمندان و کودکان داشته‌باشید. ممکن است سالمندان امکان استفاده از فضای مجازی را نداشته باشند. فرزندان یا نوه‌ها می‌توانند با ضبط صدا یا همراهی سالمندان مشارکت مجازی سالمندان را (با رعایت مراقبت های پزشکی) تسهیل کنند. در این بین کودکان شرایط سخت‌تری را سپری می‌کنند. حضور کودکان در مراسم مجازی و ایجاد فرصت مشارکت مجازی ضروری است. کودکانی که شاید یک ماه یا بیشتر پدر بزرگ و مادر بزرگ(یا پدر و مادر) خود را ملاقات حضوری یا شاید مجازی نکرده‌اند بعد از شنیدن خبر فوت، شرایط دشواری را تحمل می کنند. در مواردی هم کودک حتی اجازه ملاقات فرد بیمار را نداشته‌است و در این مدت بستری استرس‌های زیادی را تحمل کرده است و اینک خبر فوت فشار روانی زیادی وارد خواهد کرد.

قطعا در حالت عادی حمایت‌های حضوری اطرافیان فرایند سازگاری با سوگ را راحت تر می‌کند. بنابراین در این شرایط باید موقعیت مشابه حمایت حضوری در فضای مجازی ایجاد شود. حتما در این شرایط فرصت مناسبی برای کودکان عزادار اختصاص دهید تا آنها نیز در مراسم در کنار دیگران باشند و اعضای بزرگسال در عرض تسلیت‌ها مستقیما به کودکان با ذکر نام اشاره داشته‌باشند و حضور آنها را در گروه تشویق کنند. گروه‌های مجازی خانوادگی می‌توانند برای حمایت بیشتر از کودکان سوگوار، نقاشی‌ها و داستان‌های آموزنده بیشتری به اشتراک بگذارند و مشارکت این کودکان را تشویق کنند.

اگر بعد از برگزاری مراسم ترحیم مجازی و حمایت‌های لازم اطرافیان با ارتباط صوتی و تصویری با خانواده متوفی، احساس کردید آنها تمایل به تنهایی دارند، فرصت تنها بودن را به آنها بدهید و بالاجبار با آنها ارتباط نگیرید. همین که تماس گرفتید و به آنها یادآور شدید که به یادشان هستید کفایت می‌کند. هرگز سعی نکنید با ارسال پیام‌های طنز،سیاسی و غیره آنها را مجبور به پاسخ و تعامل کنید. این نوع تعامل را به زمان دیگری موکول کنید. اگر مدت زمان تنهایی فرد عزادار طولانی شد از او بخواهید در گروه مشارکت بیشتری داشته باشد و او را تشویق کنید با افراد دیگر تماس صوتی یا تصویری داشته باشد.

تفاوت‌های فردی در نحوه واکنش به فوت عزیزان را بپذیرید و انتظار نداشته باشید همه اعضای خانواده عزادار با پختگی کامل واکنش نشان دهند. ممکن است خانواده متوفی فوت عزیزشان را انکار کنند (او نمرده، من مطمئنم بر می‌گرده، خوب میشه، شما اشتباه می‌کنید و ...).به سخنان او گوش دهید ولی صحبت‌های او(انکار فوت) را تشویق یا تقویت نکنید و بیشتر نقش حمایت کننده داشته‌باشید(واقعا شرایط سختیه، می‌دونم تحملش سخته،خدا بهتون صبر بده و ...)

ممکن است خانواده متوفی رفتارهای پرخاشگرانه و تکانشی نشان دهد که در برخی موارد تعجب دیگران را بر می انگیزد (حداقل یک مراسم کوچیک براش تدارک می دیدید،آخه این چه کاریه، یعنی اینقدر هم لیاقت نداشتیم، از تو انتظار نداشتم دیگه هرگز نمی‌خوام ببینمت و...). در این شرایط نیز اعضای گروه مجازی باید فرصت دهند فرد مورد نظر هیجانات خود را تخلیه کند و طوری پیام بگذارند که فرد مورد نظر از خانواده داغدیده بفهمد عصبانیت او بخاطر داغ از دست دادن عزیزش است و آنها نیز از این بابت ناراحت و عزادار هستند (ما واقعا متاسفیم که مجبوریم این طور مراسم را برگزار کنیم، واقعا تحمل این فوت برای همه ما سخت است، ما هم دوست داریم کنارتان حضور داشته باشیم تا بهتر عزاداری کنیم اما واقعا الان شرایط خاصیه و .....).

هرگز در این مواقع سعی نکنید با ترک گروه یا ارسال پیام‌های مستقیم یا کنایه آمیز به فکر تلافی و پاسخ گویی انتقامی باشید. این گفتار و رفتار را موقتی تلقی کنید و مراسم ترحیم مجازی را کامل کنید و منتظر واکنش‌های بعدی فرد یا افراد داغدار باشید. در چنین شرایطی فرد عزادار با این نوع رفتارها نیازها و افکار ناگفته خود را مطرح می‌کند و گوش کردن و پذیرش خردمندانه دیگر اعضای گروه نوعی حمایت و بسیار کمک‌کننده است.

در صورتی که احساس کردید فرد یا افراد خانواده با فوت بستگان کنار نیامده‌است و از نظر روانی وضعیت نگران کننده‌ای دارند حتما با یک روان‌شناس (از طریق سامانه ۴۰۳۰ ،۱۳۷) مشورت کنید.