فضای مجازی شمشیر دولبه‌ی بحران کرونا

به گزارش ایرنا فضای مجازی تا حدی در زندگی ها جریان یافته که به جرات می توان گفت روزهای خانه نشینی کرونا بدون این فضای هیجان انگیز بسیار سخت است، تصور اینکه در خانه ماندن را با یک گوشی قدیمی که فقط قابلیت تماس و پیامک دارد سر کنیم به یک کابوس خنده دار شباهت دارد.

در عصر کنونی آنقدر فضای مجازی در زندگی ها رخنه کرده که انکار آن امری به دور از منطق و ساده لوحانه است و شاید دیگر وقت آن رسیده نام دیگری برای آن پیدا کرد چرا که هر روز که می گذرد دنیای مجازی ها مجسم تر شده و تاثیر آن بر زندگی مردم عینی تر می شود.

امروزه ارتباط رسانه ای نظیر فیس بوک، تلگرام و اینستاگرام عامل مهمی در افزایش استقبال عمومی از گوشی تلفن همراه شده اند و کاربران بسیاری از این بسترها برای ابراز علاقه، شادی، ناراحتی، اندوه و البته مسایل روز دنیا استفاده  و ساعت ها را با گردش در پیچ و خم کانال ها و صفحات زندگی می گذرانند.

یکی از اصلی ترین کاربرد این فضاها امروز به انتشار اخبار، ‌تصاویر، مطالب و فیلم های مرتبط با کرونا است که بدون شک تاکنون میلیون ها بار گردش و بیننده داشته ، محیطی که همانند یک شمشیر دولبه عمل کرده چرا که برخی فعالان آن با انتشار مطالب منطقی و تحلیل گرانه مردم را آگاه و آرام کرده اند و برخی نیز بدون تحقیق در مورد یک مطلب و بازنشر آن حاصلی جز افزایش اضطراب جامعه نداشته اند.

متاسفانه با ورود کرونا به حیطه روح و روان جامعه،بارگذاری انواع مطالب در صفحات مجازی از جمله کانال های تلگرام و صفحات پربیننده اینستاگرام بدون تحقیق در خصوص درستی و صحت آن موجب فراگیری سیل عظیمی از شایعات و اضطراب مردم شد که بدون شک مدیران این فضاها سهم عمده ای در کنترل و انتشار آن دارند.

از طرفی همه گیری مهربانی ایرانیان، حضور اقشار مختلف در میدان مبارزه با کرونا، راه اندازی پویش های مختلف اجتماعی، ارایه اطلاعات دقیق و امید بخش و بارگذاری آخرین اخبار مبتلایان به این ویروس به صورت گسترده توسط فضاهای مجازی مورد توجه قرار گرفت تا جاییکه نقش آنها در اطمینان بخشی به دلهای مردم و ایجاد امنیت روانی در جامعه انکار نشدنی است.

همانطور که فردی شناخته شده در صفحه اینستاگرامش با درج یک مطلب خلاف واقع موجب انتشار میلیونی آن و شکل گیری شایعات بی اساس می شود فرد دیگری از صفحه خود با دنبال کننده های میلیونی به عنوان ابزاری برای کمک استفاده کرده و در اقدامی انسان دوستانه نسبت به معرفی کسب و کارهای اینترنتی این روزها و مشاغل آسیب پذیر فعالیت دارد و این یعنی زشتی و زیبایی های فضای مجازی در بحران کرونا.

نقش کلیدی فضای مجازی برای خانه نشینی مردم

مدیر یک کانال خبری تلگرام و روزنامه نگار لرستانی نیز گفت:‌ نقش ما فعالان رسانه ای مجازی، اطلاع رسانی واقع بینانه همراه ارتقای آموزشهای همگانی برای مبارزه با کرونا است. 

شهرام شرفی افزود: ما وظیفه داریم از منابع معتبر و موثق، اطلاعات و اخبار دقیق را به جامعه و  فرهنگ انسجام اجتماعی و همگرایی اجتماعی را ارتقا داده و امید، شجاعت، آگاهی و همکاری ملی همگانی را در جامعه تقویت کنیم. 

وی با بیان اینکه ارتقای فرهنگ بهداشتی و پزشکی جامعه از دیگر کارکردهای رسانه در فضای مجازی است ادامه داد: همچنین ارتقای سواد رسانه ای در این شرایط باعث تشخیص مطالب درست و غلط می شود.

وی اظهار داشت:‌ رسانه باید هم جامعه را نسبت به خطر شیوع کرونا آگاه نماید و هم از انتشار مطالب خلاف واقع و سیاه نمایی پرهیز کند به ویژه نقش رسانه های مجازی در ترویج مردم به در خانه ماندن یک نقش کلیدی و اثرگذار در فرهنگ سازی بهداشتی پیشگیرانه است.

شرفی تصریح کرد: می توان با دانش و آگاهی بخشی همگانی، انتشار دقیق، معتبر، به هنگام  و موثق اخبار و اطلاعات از بحران شیوع ویروس کووید ۱۹ با موفقیت عبور کرد چراکه کار فعال رسانه ای در فضای مجازی این است که اطلاعات صحیح درباره خصوصیات کرونا منتشر کند و به مردم و شهروندان آگاهی های لازم را ارائه نماید تا سواد سلامت جامعه رشد کند.

انتشار میلیونی محتواهای غلط در مورد کرونا

مدیر یک کانال تلگرامی در لرستان می گوید: اگر مدیران کانال های تلگرامی و صفحات اینستاگرام با تفکر درست نسبت به چرایی و چگونگی مطالب، آنها را مطالعه و راستی آزمایی کنند از انتشار میلیونی محتوای غلط جلوگیری می شود.

وحید آریافر با اشاره به سهم عمده گردانندگان صفحات مجازی در کنترل بحران کرونا افزود: چه بسا برخی از این کلیپ ها و مطالب توسط سودجویانی ایجاد شده بود که با هدف تشویش بازار سعی داشتند سود بیشتری به جیب بزنند و برخی نیز بدون تحلیل درست از این موارد، تنها به ارسال آن برای سایرین و بارگذاری در گروهها و کانال های تحت مدیریت خود اقدام کردند که نتیجه چیزی جز نگرانی بیشتر مردم و هرج و مرج در بازار نبود.

وی با اشاره به فعالیت مثبت کانال های تلگرامی در راستای اطلاع رسانی موثق و هدفمند به شهروندان اظهار داشت: برخی  رفتارهای غلط فعالان مجازی به فعالیت  سودجویان بازار و سوداگران سلامت انسان ها دامن زد و مردم به دلیل اضطراب و نگرانی  از تمرکز بر روی اخبار دقیق، صحیح و معتبر غافل شدند.

وی تصریح کرد:‌ چنانچه فعالان فضای مجازی مطالبه جامعه را با رعایت موارد امنیتی و صلاحدیدهای لازم انتشار دهند شهروندان چشم انداز دقیق تری از وضعیت خود داشته و چه بسا با اعتماد بیشتر به مدیران، مسوولانه تر پای کار بیایند.

آریافر گفت: هرچند شرایط کنونی عادی نبوده و همه مسوولان تلاش می کنند مردم را آگاه و ایمن کنند اما باید اطلاع رسانی به شهروندان نگران را بر مبنای یک سیستم جامع و هماهنگ پیش برد تا تناقض های آمار و عملکرد دستگاهها بر دهها چرایی مردم از این ویروس نیفزاید که در این بین اهمیت رسالت گردانندگان فضای مجازی بر همه آشکار است.

وی افزود:‌ مدیران کانال های تلگرامی باید توجه داشته باشند انتشار برخی مطالب در این شرایط موجب تشویش روحی خانواده ها شده بنابراین باید قبل از بارگذاری هر محتوایی به  میزان اثرگذاری مثبت و کمک آن به رفع مشکلات مردم دقت داشت.

تلنگر کانال های مجازی به مسوولان و اتخاذ تصمیمات کرونایی درست

یک فعال رسانه ای و مدیر کانال تلگرامی دیگر معتقد است با توجه به اینکه بحران‌ در دنیای امروزی جزء جدایی‌ناپذیر زندگی شده و  رسانه‌ در شکل‌گیری و هدایت رفتارهای اجتماعی شهروندان و حتی گاه اصلاح رفتارهای مدیریتی مدیران در زمان بحران  نقش مهمی دارد بنابراین نمی توان و نباید رسانه را بعنوان یکی از ارکان مهم مدیریت بحران نادیده گرفت.

ابوذر بابایی زاده افزود:  اما این میان رشد صعودی استفاده از فضای مجازی و البته مقبولیت تلگرام و اینستاگرام در میان کاربران فضای مجازی، رفتارشناسی کانال‌های به اصطلاح خبری در ایام مدیریت بحران‌ها برای مردم و مسئولان ضروری به نظر می‌رسد.

وی با تاکید بر ضرورت چگونگی تقسیم بندی کانال‌های خبری در تلگرام اظهار داشت: باتوجه به فیلترینگ این محیط مجازی، نمی‌توان هیچ کانال تلگرامی را رسما بعنوان کانال مجوزدار معرفی کرد ، چه این کانال منتسب به یک شخص حقیقی و یا منتسب به یک دستگاه حقوقی باشد اما به صراحت می‌توان کانال‌های مجازی را برحسب شناسنامه‌دار بودن صاحبان آن، معتبر و یا غیرمعتبر دانست.

وی ادامه داد: کانالی که مدیریت آن برعهده‌ی یک دستگاه و یا یک خبرگزاری، خبرنگار، روزنامه‌نگار و حتی فعال اجتماعی شناسنامه‌دار باشد، مخاطب می‌تواند با شناخت نسبی از صاحب منبع‌خبر به راستی‌آزمایی اخبار منتشرشده در کانال مربوطه بپردازد اما در ایام گذشته که بحرانی فراگیر استان و کشور، بلکه یک جهان را در خود فرو برده، بازهم فضای مجازی سهم بزرگی گاه در کنترل و گاه در افزایش بحران به خود اختصاص داده است.

این فعال رسانه ای با دو تقسیم بندی کانال‌های مجازی و صفحات اینستاگرامی در روزهای شیوع کرونا  گفت: گروه اول دلسوزانه به میدان آمده‌ بودند، چه کانال‌های خبری استان که تلاش می‌کردند ضمن پایبندی به منابع رسمی خبر، بویژه در زمان انتشار آمار مبتلایان و جان باختگان، در زمینه اطلاع‌رسانی  وبا هدف ایجاد تلنگر در جامعه برای رعایت هشدارهای بهداشتی میدان‌دار باشند و چه افرادی که حتی از صفحات شخصی خود در اینستاگرام برای دعوت از مردم به رعایت همین نکات شب و روز نداشتند.

بابایی زاده افزود:  گاهی هم تلنگرهای فضای مجازی در برخی موارد مسئوولان مدیریت این بحران سخت در استان را وادار به اتخاذتصمیماتی نمود که بعدها پایتخت‌نشینان به آن رسیدند ، همچون تعطیلی مدارس در روزهایی که هنوز وزارت آموزش و پرورش تصمیم جدی برای کل کشور نگرفته بود و یا تعطیلی دانشگاهها و تغییر ساعات کاری ادارات استان قبل از آنکه ستاد کشوری مدیریت بیماری کرونا  در اینباره اقدامی کرده باشد.

وی ادامه داد: اما گروه دوم دانسته یا ندانسته معمولا در مسیر بحران حرکت کرده اند بی‌آنکه در راستای آن انحرافی ایجاد کنند و یا از سرعت آن بکاهند مانند انتشار کلیپ‌های جعلی، خبرهای ملتهب و البته بی‌پایه و اساس که حتی اگر به اعتقاد خودشان هدف آنها تنها ترساندن مردم  و کمک به در خانه ماندن شهروندان باشد با این حال قرار نیست برای رسیدن به هدفی عالی از هر وسیله‌ای استفاده کنیم.

وی بیان کرد: البته به صراحت می‌توان گفت در سطح  لرستان شاید تنها برخی کاربران مجازی و حتی کانال های مجازی نشر دهنده‌ی این اخبار بوده باشند اما کمتر کانال شناسنامه‌داری  در این استان، تولیدکننده این گونه مطالب بی‌پایه و اساس بود و تقریبا درصد بالایی از همکاران رسانه‌ای تا امروز توانسته‌اند در مسیر کمک به مدیریت بحران، آموزش مردم، اطلاع‌رسانی دقیق و سریع و نیز ایجاد پویش‌های مثبتی همچون در خانه می‌مانیم، گام‌های موثری بردارند.

تنوع، خلاقیت و جذب سلایق مختلف در فضای مجازی

امین جعفری کارشناس رسانه و علوم فرهنگی می گوید: اطلاع رسانی، آموزش و سرگرمی در کنار نظارت از کارکردهای رسانه است که کارکرد سرگرمی در مواقعی همچون زلزله، سیل و امروز کرونا مورد استفاده کاربران قرار می گیرد.

وی اظهار داشت: یکی از جنبه های سرگرمی رسانه های مجازی راه اندازی پویش های مختلف در قالب طنز و جدی است و هرچند برخی از این پویش ها خروجی و نتیجه چندانی ندارند اما ایرادی به آنها وارد نیست زیرا جنبه سرگرمی فضای مجازی در شرایط خانه نشینی کرونایی مورد استفاده قرار گرفته است.

وی تصریح کرد: فعالیت مجازی از جمله در اینستاگرام و تلگرام که به عنوان رسانه های جایگزین (آلترناتیو) شناخته می شوند تنوع بیشتری دارد و به همین دلیل به عنوان رقیب رسانه های اصلی و رسمی با استقبال بسیار بیشتر کاربران مواجه شده اند.

وی ادامه داد: افراد خلاقی و طنازی که نمی توانند در رسانه های رسمی دیده شوند به رسانه های غیررسمی روی می آورند و به دلیل ایجاد سرگرمی در روزهایی که مجبور به خانه نشینی شده ایم موجب سرگرمی کاربران شده اند.

این کارشناس علوم فرهنگی با انتقاد از پویش های غیراخلاقی و یا ضدفرهنگی تصریح کرد: درمواقعی به دلیل تداوم خانه نشینی و دوری از اجتماعات مستقیم، چالش هایی همچون عکس سیاه و سفید در اینستاگرم راه اندازی شد که هرچند خروجی آموزشی و فراگیری چندانی نداشت اما در مقطعی باعث سرگرمی کاربران شد.

جعفری ادامه داد: از طرفی ضعف رسانه ملی در سرگرمی سلایق مختلف موجب شده مردم در روزهای بحران کرونا به فضای مجازی از جمله اینستاگرام روی بیاورند.

نبود متولی و تولید محتوای بی هدف

وی با اشاره به اینکه فضای مجازی متولی ندارد اظهار داشت: چنانچه برخی پویش هایی که دراینستاگرم راه اندازی شده دارای متولی و جامعه آماری  آن قابل  بررسی بود بدون شک نتایج قابل توجهی حاصل می شد.

جعفری با تاکید بر اینکه صدا و سیما نمی تواند تمامی اقشار جامعه را سرگرم کند افزود: در زمان قرنطینه کرونا پویش های مختلفی از فضای مجازی آغاز شد سپس به این رسانه راه یافت.

وی با بیان اینکه در راه اندازی پویش ها از افراد توانمند و شناخته شده استفاده نکرده ایم گفت: به دلیل سواد رسانه ای کم مردم  و مسوولان؛ تولید محتوا در فضای مجازی به صورت هدفمند انجام نمی شود بنابراین خروجی سازماندهی شده و کاربردی کمتری نسبت به رسانه های رسمی دارد.

وی اضافه کرد: جنبه تفریح و سرگرمی اینستاگرام بیشتر مورد توجه بوده و به همین دلیل به دنبال نتیجه و آثار پویش ها نیستیم بنابراین چالش های جدی یا مباحث فرهنگی چندانی خلق نمی شود.

غلبه احساسات بر منطق و راه اندازی چالش های بی نتیجه

این کارشناس رسانه در خصوص تنوع تولید محتوا در فضای مجازی از جمله اینستاگرام گفت: در کتاب « ما ایرانیان» به مواردی از خلق و خوی مردم کشور اشاره و توصیف شده و مکشلات خلق و خوی ما با وجود پویایی فرهنگ ایرانی بررسی شده است.

جعفری تصریح کرد:‌ غلبه احساسات بر خردورزی و منطق از جمله این موارد است که در بسیاری از پویش های اینستاگرامی نیز به چشم می خورد و چالش های دوران قرنطینه برخاسته از احساسات بوده است.

وی ادامه داد: ایرانیان به سختی در گفتگوهای رودرو به نتیجه می رسند که این خلق و خو در فضای مجازی با شدت بیشتری حاکم است و درنتیجه طرح مطالب هرچند هم قوی و موثر اما معمولا بدون نتیجه به پایان می رسد.

ضرورت تولید محتوای مجازی توسط نهادهای شناسنامه دار

این کارشناس رسانه و علوم فرهنگی در خصوص ایجاد پویش های هدفمند و تولید محتوا در اینستاگرام و تلگرام گفت: باید برای روزهای قرنطینه و خانه نشینی، یک تولید محتوای جذاب با همکاری متولیان امر، اصحاب رسانه و صاحبان فکر انجام شود که تاکنون محقق نشده است.

جعفری با مثال پویش کتابخوانی در اینستاگرام افزود: در این مورد باید نهاد کتابخانه ها متولی شده و پیگر باشد اما به دلیل عدم تمرکز بر این چالش، نتیجه ای حاصل نمی شود و دستاورد آن یک تاثیر کوتاه مدت خواهد بود.

وی تاکید کرد: پیشنهاد می شود نویسندگان، صاحبان فکر و ایده و افراد نخبه پویش هایی را تدوین و ایجاد کنند اما متولی انتشار و تولید محتوا در فضای مجازی را نهادهای شناسنانه دار و قابل اعتماد بر عهده بگیرند که در این صورت علاوه بر اعتماد سازی می توان با دریافت نظرات مردمی از نتیجه تقریبی پویش اطلاع یافت و برای ادامه یا تقویت آن به درستی تصمیم گیری کرد.

وی گفت: پس از اعتمادسازی توسط این صفحات مجازی با کمک نهادهای متولی می توان علاوه بر پویش و چالش های هدفمند، فرصت برای اطلاع رسانی و آموزش نیز توسط این صفحات فراهم خواهد شد.

امیدبخشی فضای مجازی در سردرگمی های کرونایی

این کارشناس رسانه گفت: در روزهای تجارب سخت کرونا و مسایل سخت جامعه، فضای مجازی از جمله اینستاگرام و تلگرام فرصت مناسبی برای امیدبخشی به مردم است.

جعفری افزود: در این مدت محتواهای امید بخشی از طرف کاربران بعضا ناشناس تولید و منتشر شده که نشان داد فضای مجازی نقش مهمی در التهاب و یا آرامش جامعه دارد.

وی تصریح کرد: مسوولان و متولیان  نیز می توانند با همفکری نخبگان و فعالان فرهنگی اجتماعی، محتواهای مثبت و امیدآفرین را تولید کرده و در صفحات رسمی و قابل اعتماد بازنشر دهند.

وی ادامه داد: به بیان دیگر تولید محتوا توسط نخبگان از جمله جامعه شناس، روانشناس و رسانه تولید شود، توسط نهادهای شناسنامه دار و معتبر انتشار یابد و بازخورد آن توسط نخبگان بررسی و تحلیل شود که در نهایت منجر به رفع ایرادات و تقویت مطالب مورد استفاده خواهد شد.

وی با اشاره به زمان و هزینه بر بودن اقدامات فرهنگی گفت: این امور باید در بلند مدت نهادینه شود چراکه اکنون که در بحران کرونا هستیم باید به نحوی روی فضای مجازی سرمایه گذاری فرهنگی کنیم که در بحران های احتمالی آینده بتوان از تجربه موفق کنونی استفاده کرد.

به هر حال فضای مجازی یک شمشیر دولبه ی انکارناشدنی در بحران کرونا است که با توجه به خاصیت ذاتی اش یک مثلث مجازی از آموزش؛ آرامش و التهاب در این بحران را خلق کرده  و نقش بسزایی در میلیون ها اخبار مثبت و منفی این روزها داشته اما تولید محتوای سازماندهی شده و عدم انتشار مطالب غیرموثق توسط کاربران از مهمترین ملزومات این روزهای آن به شمار می رود.