کاهش آب‌های سرزمینی، ثمره افت تراز آب دریای خزر

چند سالی است که دریای خزر دچار کاهش سطح تراز شده که این مساله تالاب های اطراف و زیستمندان در آنها را با مشکل و دشواری مواجه کرده است، با توجه به اهمیت موضوع سازمان نقشه برداری کشور در بررسی هایی که انجام داد اعلام کرد که کاهش سطح آب‌های سرزمینی ایران را از مقدار متوسط جهانی داریم.

این گزارش نشان داد که بررسی تغییرات جرم سطحی با استفاده از داده‌های جفت ماهواره‌های‌ ثقل‌سنجی GRACE-FO حاکی از آن است که دریای خزر و مناطق شمالی ایران یکی از مناطق با بیشترین کاهش جرم سطحی نسبت به مقدار متوسط جهانی در سال‌های ٢٠٠٥-٢٠١١ هستند و سطح آب‌های سرزمینی ایران از مقدار متوسط جهانی کمتر است که در این بررسی، دریای خزر و مناطق شمالی ایران یکی از مناطق با بیشترین کاهش جرم سطحی در دنیا نسبت به مقدار متوسط جهانی را نشان می‌دهند.

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی روز سه شنبه در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: بررسی‌ها نشان می دهد که آب دریای خزر در فرایند سال ۱۹۹۵ تاکنون ۱.۵ متر کاهش داشته، این کاهش باعث شد که شتاب ثقل در مناطق آب های سرزمینی که معمولا بر اساس کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر در فاصله ۱۵ مایلی نسبت به خط ساحلی قرار دارد، کاهش یابد، ( هر مایل دریایی حدود ۱۸۵۲ متر است) در حقیقت ما از ابزار ثقل سنجی استفاده می کنیم برای اینکه ببینیم محدوده آبهای سرزمینی ما چقدر کاهش یا افزایش داشته اند. 

همایون خوشروان افزود: جاهایی که آبهای سرزمینی  افزایش داشته باشد مثلا وقتی ذوب شدن یخ های قطبی اتفاق می افتد سطح آب اقیانوس ها بالا می آید، به عنوان مثال در حاشیه شرقی سواحل ایالت متحده می بینیم که سطح تراز آب دریا بالا آمده این امری طبیعی است که اینجا ثقل سنجی باید یک تغییر منفی نشان دهد یعنی ما کاهش شتاب ثقل را داریم اما در خصوص خزر اینطور نیست یعنی اینکه آبهای سرزمینی ما در مناطق ساحلی در حال کاهش یافتن هستند و وقتی داده های دستگاه های تراز سنج ما بررسی می شود دقیقا این مساله را تایید می کنند.

وی ادامه داد: در واقع از سال ۱۳۷۴ تا امروز ۱.۵ متر سطح تراز آب دریای خزر کاهش داشته و این یعنی اینکه در اراضی مختلف با توجه به شیب ساحل تغییراتی داشته ایم، مثلا در برخی سواحل مثلا نزدیک به ۶۰ متر و در برخی سواحل بیش از ۲۰۰ متر تغییرات خطوط ساحلی داریم این تغییرات یعنی اینکه جایی که قبلا آب بوده امروز دیگر به خشکی تبدیل شده وقتی به خشکی تبدیل می شود روی نقشه های ثقل سنجی خودش را به صورت یک تغییر مثبت به شکل افزایش شتاب ثقل نشان می دهد و در نهایت یعنی اینکه آبهای سرزمینی در حال کاهش است.

مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر در تعریف آبهای سرزمینی گفت: آبهای سرزمینی بر اساس تقسیمات سیاسی است که در مرزهای آبی در نظر می گیرند اینکه کشوری در کنار دریاچه یا دریا واقع شده باشد محدوده آبهای سرزمینی آن متفاوت است معمولا دریاچه ها حوضه هایی هستند که در درون قاره قرار گرفتند و ارتباط آبی با هیچ دریایی ندارند، دریای خزر به رغم اینکه یک دریا است اما به عنوان یک دریای بسته در نظر گرفته می شود و در حقیت یک دریاچه است.

وی افزود: در کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر، آبهای سرزمینی آن را در فاصله ۱۵ مایلی از خط ساحل تراز منهای ۲۸ تعریف کردند یعنی اگر در نظر بگیریم تراز منهای ۲۸ که الان کنونی فعلی دریای خزر است اگر ۱۰ مایل آبی از آن فاصله بگیریم، می شود آبهای سرزمینی ما که قسمتی از خاک کشور است و می توانیم هر کاری در این آبها انجام دهیم مثلا بهره برداری از منابع زنده و روند شیرین سازی کنیم البته به شرط اینکه به آبهای فراسرزمینی که همان آبهای مشترک است تاثیر منفی وارد نشود.

مجری طرح بین‌المللی اثر نوسانات دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی تاکید کرد: البته این به آن معنا نیست که بگوییم چون خاک کشور ما است پس هر کاری می توانیم بکنیم، می توانیم از آبهای سرزمینی خود بهره برداری کنیم به شرطی که خسارت یا چالشی را برای آبهای بین المللی ایجاد نکند.

وی ادامه داد: اما در مناطقی مانند خلیج فارس و دریای عمان محدوده آب های سرزمینی دیگر تعریف دریاچه را ندارد آنجا تعریف دریا دارد یعنی از بخش خشک هر قسمت از ایران تا شعاع ۲۰۰ مایل دریایی خط آبهای سرزمینی ما می شود که بر اساس آن فلات قاره را مشخص می کنند بنابراین اینکه کشوری در کنار دریا یا دریاچه باشد محدوده آبهای سرزمینی آن متفاوت است. 

خوشروان درباره کاهش آبهای سرزمینی و تاثیر آنها بر حوضه های آبی مانند دریای خزر گفت: کاهش آب های سرزمینی یعنی اینکه در محدوده سواحل خود یعنی در آن ۱۵ مایل دریایی وقتی سطح تراز آب کاهش یابد، دچار خسارت های جدی می شویم به ویژه در نواحی شمالی دریای خزر چون متوسط عمق در آن منطقه حدود پنج متر است پس وقتی که ۱.۵ متر سطح تراز پایین بیاید سطح وسیعی از مناطق خزر به یکباره از آب خارج می شود و این پیامدهای زیست محیطی زیادی به همراه دارد که مهمترین آن از بین رفتن تنوع زیستی آبزیان مانند ماهی ها، بی مهرگان و نرم تنان است که با از بین رفتن آنها پرندگان مهاجر که در اکوسیستم های تالابی حاشیه دریای خزر زندگی می کنند نیز کاهش می یابند و لطمات جدی بر روی ذخایر ماهیان اقتصادی مانند ماهی خاویاری ، سفید و ماهی های استخوانی دیگر اعمال می شود.

وی افزود: بنابراین از دست دادن آبهای سرزمینی می تواند باعث نگرانی های جدی برای کشورهای ساحلی محسوب شود و این اتفاق در سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۷۸ میلادی برای خزر رخ داد یعنی آن زمان آب دریای خزر نزدیک به سه متر کاهش یافت و نزدیک به بیش از ۳۵ درصد از مساحت خلیج گرگان در آن زمان خشک شد، تالاب گمیشان به طور کامل خشک شد، بخش وسیعی از پارک ملی بوجاق، تالاب کیاشهر و زیبا کنار تحت تاثیر این فرایند دچار خشکزایی شدند.

خوشروان اظهار داشت: این اتفاق در آن زمان رقم خورد و اکنون دوباره داریم آن را تجربه می کنیم اما در میانه آن تغییرات هستیم چون اختلاف تراز در حال حاضر نسبت به آن زمان تقریبا نصف است یعنی آن زمان دو برابر چیزی که الان رخ داده بود، بنابراین از دست رفتن آبهای سرزمینی یک نگرانی عمده است چون بنادر ما هم دچار لطمه خواهند شد.

وی ادامه داد: در بنادری که آبخور کشتی ها تعریف شده  و بر اساس آن بنادر را ساختند وقتی سطح تراز پایین بیاید و آبهای سرزمینی از خط ساحلی فاصله بگیرند آن زمان تردد کشتی ها هم دچار مشکل خواهد شد، مشکل رسوب گذاری در دهانه بنادر پیش خواهد آمد و بسیاری مسائل دیگر که به لحاظ زیر ساختی و مهندسی سواحل می تواند موجب نگرانی های عمده شود ایجاد خواهد شد، بنابراین مدیریت آبهای سرزمینی در یک تراز تعادل متعارف امر بسیار مهمی است که باید  ۵ کشور حاشیه دریای خزر برای حفظ آن تلاش کنند.

خوشروان درباره عوامل کاهش سطح آبهای سرزمینی گفت: مهمترین عوامل کاهش سطح آبهای سرزمینی تغییرات آب و هوایی است، بحث خشکسالی و گرمایش کره زمین است، گرمایش کره زمین در حال ذوب کردن یخ های قطبی است که این فرایند سطح تراز آب دریاهای آزاد را دارد سالانه بین ۲ تا ۳ میلیمتر افزایش می دهد، اما از طرف دیگر دریاهایی که درون قاره قرار گرفتند رفتارشان متفاوت است یعنی به جای اینکه ترازشان افزایش یابد کاهش می یابد چون منابع آب ورودی به این حوضه ها معمولا از طریق آب باران و برف است.

وی افزود: وقتی رطوبت بر روی حوضه آبریز دریای خزر کاهش یابد بنابراین سطح تراز آب خزر نیز تحت تاثیر فرایند تبخیر به شدت دچار کاهش می شود این اتفاقی است که از سال ۲۰۱۰ به این طرف دارد در خزر رخ می دهد یعنی به سرعت خیلی زیاد گاهی با سرعت ۲۰ سانتیمتر در سال می بینیم که سطح تراز خزر افت می کند و این یعنی کاهش رطوبت  بر روی حوضه دریای خزر که جای نگرانی دارد.