نوشتن به زبان فارسی تا قبل از جریانات سیاسی و اجتماعی هفت ماه گذشته، بیشتر معطوف به پیام‌های تبریک و تسلیت افراد و سیاستمداران و باشگاه‌های ورزشی برای ورزشکاران و هوادارانشان بود. گاهی هم برخی از نویسندگانی با اصالت ایرانی نیز نامزد یا برنده جایزهای ادبی می‌شدند. یا دربارۀ مشاهیر ایرانی فیلمی ساخته می‌شد و چند جمله فارسی در آن به کار می‌رفت. به هر روی زبان فارسی در دستگاه دیپلماسی سیاسی جهانی کمترین نقش را داشت.
فارسی‌نویسی در پیام‌های مقامات غربی و آمریکایی نیز رسم دیرینه‌ای نبود و پیش از این برخی از رئیسان جمهوری آمریکا در پیام نوروزیشان، تنها چند کلمه متداول عید مبارکی می‌گفتند یا در پیامشان می‌نوشتند.
اما نوشتن و گفتن به زبان فارسی را در میانه بحران‌های بین‌المللی اخیر شاید بتوان پر پروازی برای اوج گرفتن مجدد این زبان در عرصه بین‌المللی و استفاده از آن برای دیپلماسی دانست.
نگارش به فارسی از ناآرامی‌های آبان ۹۸ با توئیت‌های فارسی رئیس جمهوری آمریکا و تهدیدهای وی علیه نظام به صورت جدی آغاز شد و واکنش‌های سیاستمداران آمریکا را هم برانگیخت. بسیاری از آنان به فارسی به توئیت‌های وی جواب دادند. البته اولین‌بار نبود که ترامپ با یک توئیت فارسی خبرساز می‌شد. او دو سال پیش هم در آستانه ۲۲ بهمن ۹۷ نیز با یک توئیت فارسی و استفاده بی‌اجازه از عکس یک عکاس ایرانی خبرساز شده بود.
ترور سردار شهید قاسم سلیمانی و نگارش به فارسی
رئیس جمهوری آمریکا نوشتن روزانه توئیت‌هایش به زبان فارسی را کم کرده بود تا جریان ترور سردار حاج قاسم سلیمانی پیش آمد که آن را نقطه اوج این جریان فارسی‌گویی و فارسی‌نویسی در فضای مجازی و عرصه‌های جهانی، می‌توان دانست.
رئیس جمهوری آمریکا در پی ترور سردار شهید قاسم سلیمانی، نگارش پیام‌های توئیتری به زبان فارسی را آغاز کرد.
طی یک هفته زبان فارسی به زبان مورد توجه بخش بزرگی از کاربران فضای مجازی در ایالات متحده تبدیل شد.در این هفت روز، رئیس‌جمهوری ایالات متحده چهار توئیت به زبان فارسی در حساب رسمی‌اش منتشر کرد و طی آن مردم و مقامات ایرانی را خطاب قرار داد و بیش از هزاران توئیت به زبان فارسی از کاربران غیرفارسی‌زبان در این زمینه منتشر شد.
ترامپ توئیت فارسی می‌نوشت و مردم و سیاستمداران آمریکایی نیز به زبان فارسی با او دعوا می‌کردند! این هم یکی از طنزهای تاریخ بود که دستگاه دیپلماسی ایران و افرادی در داخل ایران نیز به زبان انگلیسی به وی پاسخ می‌دادند!
همین مسئله موجب شد تا بسیاری از کاربران آمریکایی هم به مدد مترجم گوگل به توییت‌های ترامپ واکنش نشان دهند یا با یکدیگر گفت‌وگو کنند. البته سیاستمداران طرفدار و مخالف ترامپ هم در آن روزها با توئیت‌ها و پست‌های اینستاگرامی فارسی، به جهانی‌شدن این زبان کمک بسیار کردند.
کاربران ایرانی فضای مجازی هم با این مسئله شوخی کردند و گفتند وقتش است تا کلاس‌های آموزش زبان فارسی تأسیس شود، فارغ از اینکه زبان فارسی کرسی‌های مختلفی در دانشگاه‌های دنیا دارد که این روزها به دلیل بودجه کمتر به آنها توجه می‌شود.
مردم آمریکا و نوشتن به زبان فارسی
شاید یکی از دلایل اقبال فراوان آمریکایی‌ها به زبان فارسی این بود که زبان فارسی دومین زبانی است که رئیس‌جمهوری آمریکا با آن توئیت می‌کرد، چرا که اگر حساب توئیتری ترامپ را دنبال کنید، می‌بینید غیر از انگلیسی، تنها زبان دیگری که ترامپ با آن توییت کرده، فارسی است.
بعدتر ترامپ در توئیتی دیگر تهدید به حمله ۵۲ سایت فرهنگی ایران را داد و ورود مهاجران ایرانی را به خاک آمریکا ممنوع کرد. در پاسخ به این توئیت‌ها، مارک همیل، هنرپیشه معروف آمریکایی در توئیتی به زبان فارسی با طعنه به ترامپ نوشت: «لطفاً از این واقعیت غافل شوید که من یک ممنوعیت مسافرت برای شما ایجاد کرده‌ام و تهدید کرده‌ام که سایت‌های فرهنگی شما را بمباران می‌کنم.»
میشا کالینز بازیگر سریال معروف سوپرنچرال نیز در توئیتی به زبان فارسی در واکنش به سخن بی‌خردانه ترامپ نوشت: «مردم ایران و فرهنگ‌شان از گنجینه‌های دنیا هستند».
در این میان تراور نوآ، کمدین مشهور آمریکایی و یکی از منتقدان سیاست‌های ترامپ، با اشاره به توئیت‌های فارسی ترامپ در یکی از شوهایش، چندکلمه‌ای فارسی و با لحن ترامپ حرف زد و حتی آهنگ «تولد مبارک» را هم به فارسی خواند. یکی از جالب‌ترین واکنش‌ها البته مربوط به آلن ایر، مشاور سابق باراک اوباما بود. او که خیلی پیش‌ترها در دولت ایالات متحده به آشنایی و تسلط کاملش به زبان فارسی شهره بود، در یک توئیت انتقادی و البته بامزه روی توئیت فارسی ترامپ نوشت: «هرکه از ننه‌اش قهر کرده توئیت فارسی می‌زنه!»
در این بین توئیت‌های به زبان فارسی از سایر کاربران غیرفارسی‌زبان که مشخص بود به وسیله گوگل به فارسی برگردانده شده، اندک نبود، اصرار ترامپ در استفاده از زبان فارسی برای توئیت‌هایش موجب شد تا خیلی‌ها که تا پیش از این از وجود زبان فارسی یا املا و طرز نگارش آن هم خبر نداشتند، به سراغ مترجم گوگل بروند و حرف‌هایشان را با ترجمه از انگلیسی و سایر زبان ها به عبارات کم‌وبیش خوانای فارسی تبدیل کنند تا بتوانند در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک بگذارند. کمااینکه یک کاربر آمریکایی به مدد مترجم گوگل و ضعفش در تبدیل انگلیسی به فارسی، ترکیب «نارنگی فلورسنتی» را برای توصیف ظاهر ترامپ ساخت که دستمایه طنزهایی نیز شد.
دامنه سخن‌گفتن ترامپ با ایرانیان با توئیت‌های فارسی، به توئیت‌های جدی و طنز فارسی و میلیونی کاربران آمریکایی و... نیز برای تلافی و پاسخ نظامی ایران در برابر ترور سردار شهید سلیمانی انجامید.
بعدتر هشتگ ایران عزیز Dear Iran در آمریکا ترند(پرکاربرد) شد که حاوی توییت‌های طنز و جدی فارسی در واکنش و ترس از حملات تلافی‌جویانه ایران به آمریکا و حامل پیام‌های فراوانی بود. محتوای اصلی این عبارت معذرت‌خواهی از ایرانیان و اعلام برائت از ترامپ بود. آمریکایی‌ها با انتشار این پست‌ها از ایران درخواست می‌کردند که جنگی را شروع نکند، زیرا این مسئله تنها اشتباه دولت آمریکا و به خصوص ترامپ است.
جالب‌تر برخی برخی کاربران قاره آمریکا به ویژه برزیلی‌ها با تصور اینکه قرار است ایران از قاره آمریکا انتقام بگیرد، با ریتوئیت‌های مقامات ایرانی مبنی بر انتقام از آمریکا، توییت‌هایی به فارسی بر اساس این سوءتفاهم منتشر کردند!
در یکی از این ها نوشته شده بود: «پسر به خاطر خدا! ما آن را نمی‌دانستیم. لطفاً به برزیل حمله نکنید. ما حتی کتاب مقدس می‌خوانیم، می‌دانید... مؤمنان متحد هستند، وقتی خوابیدیم اتفاق افتاد، پس ما را از این راه دور کنید، خدا شما را بیامرزد».
سقوط هواپیمای اوکراینی و زبان فارسی
فاجعه سقوط هواپیمای اوکراینی بحث توئیت زدن به فارسی را دوباره داغ کرد. رئیس جمهوری آمریکا طی پیامی به زبان فارسی از تجمعات مردم ایران برای گرامیداشت قربانیان ساقط کردن هواپیمای اوکراین در تهران حمایت کرد و به فارسی نوشت: «به مردم شجاع و رنج‌کشیده ایران: من از ابتدای دوره ریاست جمهوریم با شما ایستاده‌ام و دولت من همچنان با شما خواهد ایستاد. ما اعتراضات شما را از نزدیک دنبال می‌کنیم. شجاعت شما الهام‌بخش است.» هالی داگرس، عضو اندیشکده معروف شورای آتلانتیک، نیز در ریتوئیت آن در تمسخر این توئیت با به کار بردن جمله عامیانه‌ای مضحکی به فارسی نوشت: «آره، جون عمه‌ات!»
ترامپ در پیامی دیگر به زبان فارسی به دولت ایران هشدار داد تا جلو اعترضات مردمی را نگیرد. وی در این پیام نوشت: «دولت ایران باید به گروه و نهادهای حقوق بشری اجازه دهد تا حقایق در مورد اعتراضات جاری مردم در این کشور را نظارت و گزارش دهند. نباید تظاهرات مسالمت‌آمیز سرکوب یا دسترسی به اینترنت قطع شود. جهان نظاره‌گر است.»
جالب آنکه برای بسیاری از کاربران غربی تشخیص اینکه رسم‌الخط و زبان فارسی متعلق به ایران و رسم‌الخط عربی متعلق به کشور عراق است منجر به اشتباهاتی در موج فارسی توئیت‌کردن مقام‌های آمریکایی در عرصه بین‌الملل نیز شد مثلاً مارک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا، توئیتی فارسی مرتبط با اوضاع داخلی عراق را که مخاطبانش به طور مشخص عراقی‌ها بودند.
در همان هفته، برنی سندرز، کاندیدای دموکرات‌ها هم در یکی از پست‌های فیس‌بوکی خود که در ادامه کمپین تبلیغاتی او برای انتخابات ریاست‌جمهوری پیش‌رو بود و به مسئله بهداشت و سلامت عمومی اشاره داشت، به زبان فارسی دراین‌باره نوشت: «بهداشت و درمان یک حق است»؛ مسئله‌ای که البته کاملاً خطاب به کاربران آمریکایی است، اما انتخاب زبان فارسی برای این پیام در کنار دیگر زبان‌ها جالب‌توجه بود.
روی دیگر زبان فارسی
در حین استفاده از زبان فارسی برای اتهام و دعوا و دفاع در بین سیاستمداران غربی، برخی دیگر علاقه خود را به زبان فارسی و شاهکارهای آن نشان دادند و کم‌کم بُعد دیگری از زبان فارسی که زبان مهر و صلح و شکوه است خود را به نمایش گذاشت.
تصویری از اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان در راه سفر به نشست اقتصاد جهانی در داووس سوییس منتشر شد که وی را در حال خواندن کتاب تاریخ بیهقی به زبان فارسی در هواپیما نشان می‌داد، توجه بسیاری را دوباره متوجه میراث گران‌بهای مکتوب فارسی کرد. تاریخ بیهقی یا تاریخ مسعودی، که از نمونه‌های عالی نثر فارسی است درباره ظهور و سقوط خاندان غزنویان در غزنین شهری در قلمرو ایران قدیم و افغانستان کنونی است.
بعدتر البته رئیس جمهوری افغانستان در اظهاراتی قابل تأمل، زبان فارسی را در انحصار افغانستان دانست. اشرف غنی در مراسمی با عنوان «گفتمان تاریخ، فرهنگ و هویت ملی»(۳۰ ژانویه ۲۰۲۰) در جمع دانشجویان سخنانش را بیان کرد.
واکنش‌ها به سخنان رئیس‌جمهوری افغانستان خطاب به ایران درباره زبان فارسی موجب تولید محتواهای بسیاری در فضای مجازی و سایت و خبرگزاری‌های به زبان فارسی شد و برخی کاربران افغان توئیتر، به زبان فارسی به وی پاسخ دادند و برخی از کاربران افغان نیز با انتقاد از این سخنان، نوشتند قصد تفرقه‌افکنی دارد. حتی محمدکاظم کاظمی شاعر مهاجر افغانستانی نیز در یادداشتی به این اظهارات او پاسخ داد.
سخنان اشرف غنی را می‌توان واکنشی به اندیشه های ایرانشهری و باور به «ایران فرهنگی» دانست که از مرزهای ایران فراتر می‌رود و افغانستان را هم دربرمی گیرد. رئیس جمهوری افغانستان در واقع می‌خواهد بگوید مرزهای ما محدود به مرزهای جغرافیایی نیست و در زبان هم مرز داریم. ما به «دری» سخن می گوییم و ایرانیان، «پارسی» و پارسی را معادل ایرانی می‌گیرد. این در حالی است که شاعران بزرگ ما هر دو اصطلاح را به معنی هم به کار می‌برده‌اند. وقتی ناصر خسرو می‌گوید:
من آنم که در پای خوکان نریزم
مر این قیمتی دُرّ لفظ دری را
منظور او از «دری» همان واژگانی است که با آنان شعر می سروده و نثر می نوشته یعنی همان زبان پارسی که در سفرنامه و اشعار او برجای مانده است.
حافظ، نیز وقتی هم از واژۀ «دری» استفاده می‌کند و هم «پارسی» به این معنی است که تفاوتی بین این دو قایل نیست.
به هر روی دعوای فارسی و دری به پایان رسید و در آغاز سال ۱۳۹۹ شمسی، سخن از زبان فارسی دوباره در رسانه‌های داخلی و خارجی گل کرد، هنگامی که سفیر آلمان در ایران، شعر فروغ فرخزاد با مطلع: «دختر کنار پنجره تنها نشست و گفت/ای دختر بهار حسد می‌برم به تو» را به طور کامل با پیانو نواخت و با این شعر از شاعر معاصر ایران، نوروز و سال نو خورشیدی را به مردم ایران تبریک گفت.
ویروس کرونا و زبان فارسی
زبان فارسی در ایام کرونایی، زبان تمدن، ادبیات دورۀ کلاسیک، مهر و دعوت به پایداری، همیاری و البته طنز بین مردم و سیاستمداران جهان شده است.
سخن‌گفتن با ایرانیان به زبان فارسی از پیام‌های فارسی چینی به صورت ویدئویی در اسفند ۹۸ آغاز شد که طی آن تعدادی از چینی‌ها با در دست داشتن کاغذهایی به زبان فارسی همزمان با هم می‌گفتند: «زنده بمان ایران». بعدتر نیز مردی چینی به زبان فارسی سلیسی که از یک چینی عجیب به نظر می‌رسید، طی یک ویدئو تجربیات خود را در مبارزه با کرونا با مردم ایران در میان گذاشت.
گذشته از این کنش و واکنش‌های طنزآمیز به زبان فارسی، طی هفته‌های گذشته توجه به میراث گرانسنگ ادبیات فارسی و زبان فارسی دوباره در خارج از مرزهای ایران گسترش بیشتری یافت.
مثلاً نخست‌وزیر اسپانیا در گفت و گوی زنده تلویزیونی برای همدلی و کمک مردم در مقابله با کرونا، این شعر معروف سعدی را به زبان اسپانیانی بازگو کرد:
بنی‌آدم اعضای یک پیکرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
سانچز در سخنرانی تلویزیونی خود برای ملت اسپانیا به اشعار سعدی در سازمان ملل اشاره کرد و گفت: بنی آدم اعضای یک پیکرند و به همین دلیل خواهان همدلی و اتحاد ملت اسپانیا با همدیگر هستم.
وی که برای اعلام تمدید دو هفته بیشتر قرنطینه برای مردم اسپانیا از کاخ نخست‌وزیری لا مونکلوآ سخن می‌گفت، افزود: اجازه دهید که از اشعار سعدی شاعر بزرگ ایران که شعر او در سازمان ملل نوشته شده و بهترین مثال برای همدلی، همبستگی و اتحاد بشریت است، استفاده کنم.
چند روز پیش نیز امام اوغلو شهردار استانبول نیز در ویدئویی که منتشر کرد مردم را به ماندن در خانه و سفارش آنلاین کتاب با تخفیف ویژه تشویق کرد و یکی از کتاب‌هایی که او توصیه کرد، کتاب ماهی سیاه کوچولو اثر صمد بهرنگی از نویسندگان ایرانی بود که زبان مادریش ترکی آذری بود و در رود مرزی ارس غرق شد.
ماهی سیاه کوچولو در سال ۱۳۴۶ به صورت مصور منتشر شد و قصه ماهی کوچکی را تعریف می‌کند که به عشق دیدن دریا خطر می‌کند و سفری دور و دراز را با تجربه‌های متفاوت برای رسیدن به رهایی آغاز می‌کند.
از دیگر نمودهای زبان فارسی در عرصه داخلی نیز می‌توان به احوالپرسی فارسی رئیس جمهوری ایران از شاعری افغانستانی اشاره کرد. روحانی هفته گذشته در ارتباط ویدئوکنفرانسی با محمد یسنی، شاعر افغانستانی بستری در بیمارستان شهید صدوقی یزد از وی با زبان فارسی احوالپرسی کرد و گفت: دو ملت ایران و افغانستان همواره در کنار هم و در مشکلات یاری‌رسان یکدیگر بوده‌اند.
هویت فراگیر
زبان پارسی با اینکه یکی از ارکان اصلی فرهنگ و هویت ایرانی است و به‌عنوان زبان ملی و رسمی ایران شناخته شده‌است، ولی هویتی بسیار فراتر از فلات ایران دارد و به همین دلیل عصر ارتباطات و دهکده جهانی آن را آسیب‌پذیر نمی‌کند.
بر اساس دانشنامه ادب فارسی تالیف حسن انوشه، آمار گویشوران فارسی در دنیا بیش از ۱۵۰میلیون نفر در دنیا در ۲۹ کشور برآورد می‌شود که پراکندگی جفرافیایی آن بیشتر در ایران، تاجیکستان، افغانستان، هند، پاکستان و بنگلادش است. زبان فارسی در میان کردهای عراق هم شناخته شده است. به واسطه نزدیکی تاریخی این منطقه از عراق به ایران، زبان فارسی همواره از محبوبیت و نفوذ خاصی در این منطقه برخوردار بوده و تا کمتر از ۱۰۰ سال پیش، فارسی به عنوان زبان ادبی منطقه کردستان عراق در مدارس تدریس می شد. در چین و ازبکستان و کشورهای تمدنی خوزه فرارود نیز جمعیت قابل توجهی از فارسی زبانان دیده می‌شوند.
زبان فارسی در ردیف ششم بعد از زبان اسپانیایی و پیش از زبان آلمانی، از نگاه شمار کشورهایی که در آنها فارسی صحبت می‌کنند، رده‌بندی شده است. در برخی منابع از جمله کشورهای فارسی‌زبان همسایه همچون افغانستان گفته شده که از ۱۰ شاعر برتر گذشته جهان، ۵ تن از آنها فارسی‌زبان هستند.
بنا بر منابعی همچون تاریخ ادبیات انگلیس، پایگاه Study English Today و همچنین دانشنامه رشد، زبان فارسی یک سده از لاتین و دوازده سده از انگلیسی جلوتر است و زبان دوم کلاسیک جهان پس از زبان یونانی شناخته شده است که همهٔ ویژگی‌های یک زبان کلاسیک را داراست؛ زبان‌های لاتین و سانسکریت در ردیف‌های سوم و چهارم آمده‌اند.
آنگونه که رایزن فرهنگی ایران در رم پیش از این در گفت‌وگویی اشاره کرده، فارسی از نظر شمار و تنوع ضرب‌المثل نیز در میان سه زبان اول جهان جای دارد. بر این اساس، فارسی از نظر دامنه و تنوع واژه‌ها یکی از پرمایه‌ترین و بزرگترین زبان‌های جهان است. در کمتر زبانی فرهنگ لغاتی چون دهخدا در ١٨ جلد و یا فرهنگ معین در ۶ جلد دیده می‌شود و اینکه توانایی ساختن ۲۲۵ میلیون واژه را دارد در میان زبان‌های گیتی کم‌نظیر است.
این موضوعات همچنین در مقاله‌ای علمی با عنوان "تلاقی زبان‌شناسی شناختی و پارمیولوژی: جهانی بودن و گوناگونی‌ها در تفسیر ضرب‌المثل‌های زبان‌های مختلف" در شماره ۲۳ مجله زبان شناسی دانشگاه تربیت مدرس (۱۳۹۷) و نیز در سخنان ارسطو جنیدی نویسنده بازتاب یافته است.
همچنین بر اساس کتاب تاریخ ادبیات ایران تالیف ذبیح الله صفا، دیپلماسی زبان فارسی و دادوستد سیاستمداران به زبان فارسی از دوران گذشته، مسبوق به سابقه است. فارسی از حدود سال ۱۰۰۰ میلادی تا ۱۸۰۰، زبان میانجی بخش بزرگی از غرب و جنوب آسیا بود. به عنوان نمونه پیش از استعمار هند به وسیلهٔ انگلیس، در زمان حکومت گورکانیان در هند که ادامه دهنده پادشاهی تیموریان در هند بودند، فارسی زبان رسمی این پادشاهی گسترده بود. چنانکه نقل شده است زمانی که شاه اسماعیل صفوی در ابتدای یکی از جنگ‌های خود قطعه شعری به زبان ترکی آذربایجانی برای پادشاه عثمانی فرستاد، پادشاه عثمانی شعری فارسی را در پاسخ او، برای شاه اسماعیل پس فرستاد.
زبان فارسی هشتمین زبان پرکاربرد در محتوا و درونمایه وب و بالاتر از عربی و ترکی و سایر زبان‌های خاورمیانه است. همچنین بنا به اعلان ویکی‌پدیای فارسی، این تارنما از نظر تعداد مقالات در میان بقیه پروژه‌های بنیاد ویکی‌مدیا رتبه هجدهم را دارد.
زبانی با این همه پیشینه و امکانات نباید به حال خود رها شود. امید است با همت همه دوستداران و متولیان زبان فارسی ، در آینده ای نه چندان دور زبان فارسی علاوه بر داشتن این افتخارها که دومین زبان جهان اسلام و تمدن تاریخی اسلام و ایران است و جزو چهار زبان کلاسیک جهان نیز شمرده شود، حضور و تأثیر مثبت در پیشبرد دیپلماسی سیاسی ایران و حضور پررنگتر در عرصه‌های جهانی داشته باشد.
استادان و حافظان سخن
استاد سخن سعدی شیرازی زمانی که در قرن هفتم هجری به گردش در جهان می پرداخت و بازگویی سروده های خود از زبان مردم جهان را به زبان فارسی می شنید، همزمان شگفت زده و شادمان می‌شد.
آوازه حافظ شاعر قرن هشتم هجری به اروپا رسید و گوته اندیشمند و ادیب آلمانی دیوان شرقی غربی را به پاسداشت حافظ نگاشت.
این نمونه ها بیانگر قدرت فرهنگ و زبان است که بر زور و فشار چیرگی داشته و خواهد داشت.
کسی از جهانیان نیست که نام ایران را بشنود و آغازگر سخنانش یادآوری سروده‌ها ، نام و مرام دست کم چند شاعر همچون فردوسی، سعدی، مولوی و حافظ نباشد.
نظر شما