استاد دانشگاه: نگاه سنتی، مانع نشر الکترونیک روزنامه‌ها است

در روزهایی که گذشت دغدغه‌ای بزرگ ذهن و بیان اهالی مطبوعات و رسانه را به خود مشغول داشت که شاید برای چند روز این دغدغه برجسته‌تر از بحران جهانی کرونا خود را نشان داد و آن تعطیلی موقت انتشار کاغذی روزنامه‌ها بود. پس از تصمیم ستاد ملی مبارزه با کرونا مبنی بر تعطیلی موقت چاپ کاغذی روزنامه‌ها، فعالان عرصۀ رسانه و متخصصان صنعت نشر بر آن شدند تا با اطلاع‌رسانی و بیان پیامدهای منفی این تصمیم مسئولان امر را متقاعد سازند که تغییری در این رویکرد ایجاد کنند. اقدامی که البته به سرانجام رسید و روزنامه‌هایی که طی یک هفته از ۱۶ فروردین تعطیلی شده بودند، از شنبه ۲۳ فروردین بار دیگر کار خود را از سر گرفتند.

مخالفان در تایید ادعای خود مبنی بر زیان‌بار بودن توقف چاپ روزنامه‌ها، بر عاری از مفهوم و معنا ساختن روزنامه‌ها در غیبت چاپ کاغذی و آسیب دیدن تکثر آراء و نادیده گرفتن مخاطبان اشاره کردند و موافقان این تعطیلی را به شرط موقتی بودن، فرصتی برای تجهیز زیرساخت‌ها و آمادگی و آشنایی مطبوعات با فضای مجازی می‌خواندند. دعاوی‌ای که هریک مستندات و تجاربی برای اثبات ادعای خویش داشتند.

در این میان اما این سوال مطرح شد که رسانه‌های مکتوب و روزنامه‌ها و به تعبیری مطبوعات، به چه میزان به تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری برای فعالیت در فضای غیرمکتوب و نشر نسخ غیرکاغذی دسترسی و امکان دارند؟

نگاه سنتی، مانع بسترسازی دیجیتال

علی‌اصغر کیا دکترای روزنامه‌نگاری و استاد دانشگاه علامه طباطبایی در این باره در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا، بیان کرد: آنچه باید به آن توجه ویژه داشت این است که شرایط امروز وضعیتی موقتی است و پایدار نیست؛ روزنامه‌هاعمدتاً هم سایت دارند و هم می‌توانند با نسخه‌های الکترونیک در شبکه‌های اجتماعی و به‌صورت آنلاین فعالیت خود را تقویت کرده و ادامه دهند و این موضوعی است که در خارج از ایران هم مصادیق زیادی دارد؛ مثلاً روزنامه‌ای یومیوری شیموبون که در روز ۱۲ میلیون تیراژ داشته هم به‌رغم این تیراژ، روی فضای آنلاین و مجازی و مخاطبان این حوزه هم سرمایه‌گذاری کرده و کار خود را توسعه داده‌ است؛ بنابراین فکر می‌کنم روزنامه‌ها در کنار نسخه چاپی که دوباره به جریان افتاده است، می‌توانند نسخه آنلاین خود را هم داشته باشند و در این وضعیتی که مشکل توزیع و دسترسی شهروندان وجود دارد، می‌شود از این بستر هم استفاده کرد.

این استاد دانشگاه در واکنش به چرایی عدم توسعۀ زیرساخت‌های نشرغیر کاغذی و فعالیت در فضای انتشار الکترونیک، ادامه داد: نگاهی که به رسانه‌های ما وجود داشته، عمدتاً نگاه سنتی بوده است؛ بنابراین به این دلیل روزنامه‌ها از گذشته تا به امروز کمتر به سراغ بسترسازی دیجیتال و نسخه الکترونیک رفته‌اند. درنتیجه هم زیرساخت‌های فناوری ضعیف بوده و هم علاقه مردم در گذشته نسبت به چنین فضاهایی کمتر بوده است؛ اما امروز فرصتی پیش‌آمده تا رسانه‌ها هرچه بیشتر به سمت فضای دیجیتال بروند و امروز وضع و اقبال ما به سمت این بسترسازی بیش از گذشته (مثلاً دهه ۷۰ یا ۸۰) است.

وی افزود: مشکل دیگر این است که روزنامه‌های بزرگ ما نتوانسته‌اند زیرساخت‌های لازم را در این راستا فراهم کنند که بخشی از آن به پوشش کشوری اینترنت بازمی‌گردد؛ اما نبود زیرساخت‌های لازم در این حوزه هم وضعیت روزنامه‌ها به عقب رانده است؛ مثلاً در بانکداری الکترونیک هم استقبال وجود داشته و هم گسترش و سرمایه‌گذاری در این زیرساخت‌ها باعث شده است تا مردم به این فناوری عادت کنند، آموزش‌دیده و نوع استفاده را یاد بگیرند. این بدان معناست که برای این پروسه کارشده است. بانکداری ما سال هفتاد شروع کرده و به سمت الکترونیک شدن رفته است و سال ۹۰ جواب گرفته است؛ اما روزنامه‌های ما در ۲۰ سال گذشته نتوانستند آن زیرساخت‌ها را فراهم کنند. شاید بخشی مشکلات فناوری و زیرساخت‌های ارتباطی مخابرات بوده است و بخشی هم نیروهای مدیریتی که شاید کمتر به این حوزه توجه و اعتقاد داشته‌اند و بخشی هم نیروی انسانی و کمبود تسلط آنان بوده است (در توسعۀ چنین زیرساخت‌هایی هم دانشگاه‌ها مهم هستند و هم سازمان‌های آموزشی و تخصصی).در این داستان خبرگزاری‌ها بهتر عمل کرده‌اند و البته روند آنان متفاوت بوده است ولی مطبوعات هنوز با تأخیر و کاستی‌های این موضوع درگیر هستند».

مهارت‌هایی که برای فعالیت در فضای غیرمکتوب لازم است

این استاد دانشگاه در اشاره به مهارت‌هایی که برای نشر در فضای الکترونیک لازم است، تصریح کرد: مهارت‌ها به قدرت کار با نرم‌افزارهای متنی و صوتی، برنامه‌نویسی و نوشتن برنامه‌ها، تدوین برنامه‌ها (جنبه نرم‌افزاری و استفاده از این برنامه‌ها) و توسعۀ زیرساخت‌های ارتباطی بازمی‌گردد که باید به هردو بعد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری توجه شود.

وی افزود: در سال‌های گذشته سازمان ملی فضای مجازی تأسیس‌شده است و این نوع نگاه نشان می‌دهد که دولت به سمت الکترونیک شدن، حرکت کرده است. اگر بانکداری در این حوزه حرکت موفقیت‌آمیز داشته است، روزنامه‌های ما هم می‌توانند در این عرصه موفق ظاهر شوند. شاید اتفاقات اخیر، فرصتی برای بازنگری نسبت به حرکت در ده‌ساله آینده باشد.

امروز می‌بینیم که شبکه‌های فارسی‌زبان خارج از ایران، باوجوداینکه قرنطینه خانگی دارند و خبرنگار در قرنطینه است اما در منزل گزارش تهیه می‌کند. درواقع لوازمی را به او داده‌اند که از طریق لپ‌تاپ و برنامه‌های موردنیازش توان ضبط صدا و دوربین و ... را دارد که این بخش سخت‌افزاری است که در اختیار این خبرنگار است. بخش دیگر هم که بحث نرم‌افزاری و آموزشی است که خود فرد دیده تا چطور از این ابزارها استفاده کند؛ یعنی بتواند این ابزارها را در کار خبر و گزارش خودش به کار گیرد.

کیا خاطرنشان کرد: مهارت‌هایی چون کار کردن با نرم‌افزارهای تدوین صدا، نرم‌افزارهای صوتی_تصویری و تدوین برنامه، استفاده از فضای دیجیتال و تسلط بر مهارت‌های چهارگانۀ کار با رایانه که جزو مهارت‌های اولیه است؛ و یا تسلط بر برنامه‌های صداگذاری (مانند پریمر و ...) و تهیه مواردی مانند پادکست‌ها که عملاً تدوین و تهیه و ضبط یک برنامه رادیویی و تلویزیونی را به آنان یاد می‌دهند تا بتوانند کارشان را انجام دهند.

محدودیت‌های رسانه‌های داخلی

این دکترای روزنامه‌نگاری با اشاره به نواقص و کاستی‌هایی که حرکت به سمت فعالیت نشر در فضای الکترونیک را موجب می‌شود، بیان کرد: ما امکان تولید محتوا در پلتفرم نداریم و این مجرا هنوز محقق نشده است؛ چون اساسا این‌گونه برنامه‌سازی‌ها بر اساس قانون اساسی در اختیار صداوسیما هست. البته خبرگزارهای هم مجوز دارند و فعالیت خبری انجام می‌دهند اما پخش خصوصی نداریم.

وی افزود: راهکار بهبود این وضعیت، اصلاح قوانین و مقررات در فضای دیجیتال است که باید به آن توجه شود. ضمن این‌که آموزش در دانشگاه‌ها باید تقویت شود؛ مثلاً این‌که ما بخواهیم یک روزنامه الکترونیک در دانشگاه راه‌اندازی کنیم که از طریق آن دانشجویان عملاً آموزش ببینند، به بودجه و حمایت‌های مالی و بازنگری در رویکردها نیاز دارد. در نتیجه تغییر این شرایط مستلزم هم تدوین قوانین و مقررات جدید است و هم تغییر نوع نگاهی فرهنگی.

کیا در تشریح کمبودها و محدودیت‌هایی که در بحث پوشش اخبار مرتبط با کرونا رسانه‌ها درگیر آن بوده‌اند، گفت: در بحث ارائه آمار و ارقام محدودیت این است که اعلام دقیق و هرروزه آمار ممکن است باعث رعب و وحشت جامعه شود. از سوی دیگر صرفا آمار وزارت بهداشت و درمان به‌عنوان مرجع اصلی مورد استناد است.

وی افزود: در کشورهای دیگر بخش خصوصی هم در این عرصه فعال است و از مراکز مستند خودشان تهیه آمار دارند و ارائه می‌دهند. مثلاً در رسانه‌های آمریکا اگر C.N.N را نگاه کنید، پوشش کامل وقایع و اخبار کرونا را مستقیم و در صفحه اول خودش نمایش می‌دهد؛ یعنی یک آمار جهانی دارد که گوشه سمت راست تلویزیون لحظه‌به‌لحظه نشان می‌دهد و یک آمار داخلی امریکا را دارد که موارد ابتلا و مرگ را اعلام می‌کند و منبع خبرش صرفاً مثلا وزارت بهداشت آمریکا نیست و منابع دیگر را هم دارند.

کیا در پایان گفت: درنتیجه تفاوت ما با رسانه‌های بیرون این است که آنان تلاش می‌کنند تا از منابع مختلف آمار و ارقام را بگیرند و منتشر کنند؛ البته سیاست رسانه‌ها هم در چنین شرایطی بسیار مهم است. ممکن است C.N.N مخالف سیاست‌های ترامپ باشد و بخواهد پوشش کامل دهد و رسانه دیگری پوشش کامل ندهد. ما چون رسانه خصوصی نداریم، همۀ منابع و اخبار تابع آمار و اعلام وضعیت برآمده از ستاد مبارزه با کرونا هستند و این محدودیت در ارائه خبر در رسانه‌های ما است.