اهداف پیدا و پنهان راه لاجورد

در واقع رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه با علم به همین موضوع اما برای پیشبرد اهداف سیاسی و اقتصادی خاص برای دسترسی به آسیای مرکزی بدون حضور ایران، چندی پیش در جریان اجلاسی در ترکمنستان مسیر «راه لاجورد» را معرفی کرد.

موافقتنامه راه لاجورد که در ترکیه با عنوان "موافقتنامه همکاری ترانزیت و حمل‌ونقل" شناخته می‌شود، هفته گذشته بعد از امضای اردوغان در روزنامه رسمی ترکیه منتشر و اجرایی شد.

این موافقت‌نامه ۱۵ نوامبر ۲۰۱۷ (۲۴ آبان ۱۳۹۶) در عشق‌آباد ترکمنستان در سطح وزیران به امضای کشورهای افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه رسیده بود، چرا که برخی کشورهای ساحلی خزر پیشتر نیز به فکر راه‌اندازی پروژه‌های بزرگ بین‌المللی از جمله کریدور (راهرو) حمل‌ونقلی «لاپیس لازولی» در مسیر کشورهای افغانستان، ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان و ترکیه بودند.

براساس این پروژه، شهر تورغندی در استان هرات افغانستان با خطوط راه‌آهن و بزرگراه‌ها به عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان و سپس بندر ترکمن‌باشی متصل خواهد شد. این کریدور بعد از آن تا باکو، تفلیس و آنکارا و سپس استانبول ترکیه ادامه می‌یابد.

این کنفرانس بر اساس موافقتنامه پنج جانبه مذکور به عنوان گامی مهم در پیاده‌سازی کریدور ترانزیتی لاپیس لازولی محسوب می‌شود که با هدف توسعه همکاری‌های سازنده در فضای ژئواکونومیکی مناطق آسیای مرکزی و جنوبی، دریای خزر و حوزه دریاهای سیاه و مدیترانه صورت خواهد گرفت.

حتی پیوستن هند به راه لاجورد نیز در دست بررسی است .

طبق طراحی های اولیه، قرار بر آن بود مسیر مذکور با عبور از ایران، افغانستان را به اروپا متصل کند؛ چراکه عبور از ایران به لحاظ بُعد مسافت و هزینه های حمل و نقل منفعت بیشتری برای کابل داشت.

دلایل افغانستان برای تغییر مسیر تجارت خارجی خود

حال این سوال مطرح است که چرا مقامات افغانستان چنین تصمیمی اتخاذ کردند و ایران را از مسیر ترانزیتی خود کنار گذاشتند؟ به چه دلایلی، افغانستان به جای همگرایی، سعی در واگرایی اقتصادی با ایران دارد؟

به اعتقاد برخی مقامات کابل، اگرچه مسیر بندرعباس ایران اقتصادی نیست، اما مسیر بندر چابهار ایران (نیز که در سال‌های اخیر به‌منظور راه‌یابی افغانستان به آب‌های آزاد با کمک هند و ایران راه‌اندازی شد) نیز یا هنوز امکانات لازم را ندارد و یا برای تبدیل شدن به یک بندر بین‌المللی هنوز راه طوالانی در پیش دارد.

از این منظر، گذشت زمان نیز ثابت کرد که توافق سه‌جانبه افغانستان، ایران و هند برای توسعه بندر چابهار، هنوز با اما و اگرهای زیادی رور به رو است و حتی همکاری‌های هند در این خصوص نیز کامل نیست.

با تمام این اوصاف، دولت افغانستان در حالی این مسیر را کوتاه‌ترین، مطمئن‌ترین و ساده‌ترین راه‌ها برای افغانستان توصیف کرد که نگاه به خط ترانزیتی راه لاجورد، حکایت از این دارد که افغانستان بنا به دلایلی سعی کرده است تا ایران را دور بزند و با انتخاب ترکمنستان به جای ایران،حتی مجبور شود بخشی از مسیر را هم به‌صورت آبی طی کند.

این که به چه دلایلی افغانستان راه سخت‌تر را برای رسیدن به اروپا انتخاب کرده است شاید سخت نباشد. چون غربی‌ها نیز به شدت از افتتاح این طرح ابراز خوشنودی کرده و می‌کنند در حقیقت به همین دلیل راه لاجورد، راهی برای انزوای ایران در منطقه می‌باشد.

ایران نیازی به مسیر لاجورد ندارد، زیرا کشور تهران هم از راه دریا به آب‌های آزاد دسترسی دارد و هم از راه خشکی به راحتی می تواند به کشورهای دیگر متصل شود و به طور کلی ایران یک کشور بری و بحری است و هیچ مشکلی در زمینه ارتباطات ندارد.

به همین دلیل برخی تحلیلگران معتقدند که در این میان، این افغانستان است که با محدودیت زیادی برای ارتباطات برقرار کردن رور به رو است و  شاید ایران هم از طریق راه لاجورد می تواند به امتیازات سیاسی خاصی دست یابد، اما به لحاظ اقتصادی از منافع زیادی برخوردار نخواهد بود.

آنها معتقدند که جمهوری اسلامی ایران می بایست پیشتر خود را به یک مهره ارزشمند در منطقه تبدیل می‌کرد تا بتواند در واقع چهارراهی برای اتصال شرق و غرب و شمال و جنوب باشد. برای ایفای نقش ایران به‌عنوان یک چهارراه نمی‌توانیم از نقش کشورهای منطقه غافل باشیم. ایران در طول شش سال گذشته همواره نگاه به غرب داشته و از قدرت کشورهای همسایه غافل مانده است.

سال‌ها قبل ایران در معامله‌ قرن یعنی خط لوله باکو- تفلیس- جیهان در انزوا قرار گرفت در حالی که اگر شاهرگ انتقال انرژی جمهوری آذربایجان از داخل خاک ایران عبور می‌کرد، امروزه بسیاری از مشکلات پیش پا افتاده‌ سیاسی بین ایران و جمهوری آذربایجان نیز برای همیشه حذف شده بود.

به همین دلیل کارشناسان معتقدند که جمهوری اسلامی ایران که سال‌ها درد و رنج ناشی از تروریسم را در خاک همسایه شرقی خود تحمل کرده است، امروز باید از جریان اقتصادی آن بهره‌مند می‌شد در حالیکه به دلیل تکیه سیاست خارجی ما به غربی‌ها، این بهره مندی از ایران گرفته شده است.

پیرمحمد ملازهی، کارشناس مسائل افغانستان در این زمینه می‌گوید: «سه دلیل مشخص برای آن وجود دارد. اول آنکه اساسا افغانستان از تنوع بخشی به راه های ارتباطی خود، استقبال می کند. زیرا مقامات کابل نگران تاثیر مناسبات سیاسی با همسایگان بر مسائل اقتصادی کشورشان هستند؛ چنانکه هر زمان سیاست های کابل مورد دلخواه اسلام آباد نبود بندر کراچی به روی تجار افغانستان بسته می شد و این موضوع به تاجران ضررهای زیادی می زد. لذا یکی از سیاست های راهبردی افغانستان متنوع سازی مسیرهای ارتباطی با دنیا از طریق مسیر ترانزیتی موسوم به جاده لاجورد است. این در حالی است که هم اکنون افغانستان با هند و ایران در بندر چابهار کار می کند و یک راه همکاری در آن منطقه وجود دارد.»

وی ادامه داد: «دلیل دوم به رویکرد آمریکا نسبت به ایران برمی گردد. آمریکایی ها بنا دارند ایران را در معادلات منطقه کنار بگذارند و بنابراین اجازه نمی دهند افغانستان مسیری را انتخاب کند که ایران هم بخشی از آن باشد.»

این کارشناس مسائل افغانستان افزود: «دلیل سوم هم به سیاست های ایران مربوط است. تهران در این زمینه سیاست روشن و فعالی را دنبال نکرد. در غیر این صورت می توانست کابل را قانع کند تا مسیری را برگزیند که ایران هم در آن قرار داشته باشد. در این راستا مقامات تهران می توانستند ضمانت هایی هم ارائه دهند که تحت هیچ شرایطی جاده مذکور از طرف ایران مسدود نخواهد شد.»

ملازهی تاکید کرد: «شاید اگر وزارت خارجه ایران فعال تر عمل می کرد این اتفاق نمی افتاد. به ویژه آنکه دور زدن ایران جزو منافع بلندمدت افغانستان نیست. اما احتمالا طرف ایرانی فکر می کرد تنها مسیر افغانستان برای ارتباط با اروپا به لحاظ هزینه و بُعد مسافت، ایران است و در نتیجه تلاش چندانی برای جلب رضایت آنها صورت نگرفت.»

مشکلات خودساخته افغانستان با طرح راه لاجورد

به باور بسیاری از کارشناسان اقتصادی طرح راه لاجورد در واقع یک کارزار انتخاباتی از سوی تیم اشرف غنی، رئیس جمهوری فعلی افغانستان بود تا زمینه پیروزی خود را در انتخابات ریاست جمهوری کشورش فراهم سازد.

غافل از اینکه با گذشت بیش از دو سال از گشایش راه ترانزیتی لاجورد، رانندگان این کشور هنوز مشکلات زیادی دارند و وسایل حمل و نقل ترانزیتی افغانستان نمی توانند از کشورهای عضو این طرح رفت و آمد کنند.

مشکلات در صدور روادید، توقف طولانی کامیون‌ها در کشورهای مسیر، مشکلات مجوز عبور و امضا نشدن تفاهم نامه با کشورهای عضو نیز سبب شد این مسیر عملا عایدی برای این کشور نداشته باشد.

از دیدگاه کارشناسان مسائل اقتصادی، این طرح که با حضور برخی مسوولان از کشورهای ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه افتتاح شد در واقع صرفا یک کارزار انتخاباتی از سوی غنی بود و هزینه آن بر مردم افغانستان تحمیل شده است.

چندی پیش، یک کارشناس اقتصادی مرتبط با کاخ ریاست جمهوری افغانستان (ارگ) به خبرگزاری "طلوع نیوز" آن کشور گفته بود که طرح لاجورد که بدون کمترین مطالعه مطرح شد، ضمن تحمیل هزینه های سنگین به اقتصاد افغانستان، موجب وارد آمدن ضرر کلان به فعالان عرصه تجارت این کشور نیز شده است در حالی که مسیرهای بهتری برای تجارت با جهان (ایران به عنوان بهترین گذرگاه) وجود داشته و هنوز هم دارد.

اهداف ترکیه از نادیده گرفتن ایران در تجارت با کشورهای شرقی

مطالعات تاریخی نشان می دهد که «راه لاجورد» مسیر تاریخی تجارت سنگ لاجورد بدخشان است. آنکارا با تکیه بر اهداف خود برای تشکیل اتحادیه کشورهای ترک‌زبان، با شعار اتصال این کشورها از ارومچی چین تا استانبول، «طرح راه لاجورد» را مطرح کرده است که در آن با اتصال بنادر ترکمن‌باشی ترکمنستان و آکتائو قزاقستان به بندر باکو، مسیر جاده‌ای ایران حذف شود.

به عبارت دیگر، طرح راه لاجورد، طرح دور زدن ایران به عنوان بهترین و کوتاه‌ترین و به صرفه‌ترین مسیر تجارت از شرق به غرب از سوی کشورهای همسایه شمالی‌ ایران است تا ترکیه بتواند به اهداف تاریخی خود در این منطقه دست یابد.

این موافقتنامه در مورخ ۱۵ نوامبر ۲۰۱۷ در هفتمین نشست وزرای «کنفرانس همکاری اقتصادی منطقه‌ای در افغانستان (RECCA VII)» در عشق‌آباد به امضا رسیده بود. تصویب این موافقتنامه اقدامی در راستای تقویت همکاری‌ها برای بهبود سطح تعاملات منطقه‌ای پنج کشور مذکور بدون مشارکت ایران تلقی می‌شود.

کارشناسان اقتصادی، هزینه اجرای این توافقنامه که با هدف دستیابی افغانستان به بازار اروپا از یک سو و راه جایگزین رسیدن به آسیای میانه برای ترکیه طراحی و امضا شده است را تا بیش از ۲ میلیارد دلار نیز برآورد می کنند.

دور زدن ایران با راه لاجورد

به رغم تمام مزیت‌هایی که این موافقتنامه برای چهار همسایه شمالی و شرقی می‌تواند داشته باشد، می‌توان آن را به نوعی جایگزین کردن این مسیر با گذرگاه ایران تلقی کرد که به باور قریب به اتفاق استراتژیست‌ها و صاحبنظران اقتصادی و سیاسی، به دلیل موقعیت راهبردی آن بهترین از نوع خود در سطح منطقه غرب آسیاست.

مثلا مجتبی بهاروند رئیس کمیسیون حمل و نقل، لجستیک و گمرک اتاق بازرگانی ایران چندی پیش گفته بود که راه لاجورد که برای دور زدن ایران طراحی شد در حالی افتتاح شده که مسیر ایران برای کامیون‌های افغانستان بسیار کوتاه‌تر است.

وی در یک کنفرانس خبری در این خصوص اظهار داشت: مسیر کامیون‌های افغانستان زمانی مهم می‌شود که بدانیم هر کامیونی که از مرز دوغارون وارد کشور می شود تا از مرز بازرگان خارج شود، حداقل دو هزار دلار برای ایران درآمد دارد. البته ممکن است برای شروع، هر ماه ۱۰۰ کامیون عبور کند، اما در ادامه به چند هزار کامیون خواهد رسید که با تعریف مسیر جدید، ما این درآمد چشم‌گیر را از دست می‌دهیم".

بهاروند افزود: تحریم‌های داخلی مانند مقررات سخت و پیچیده، باعث شده کشورهای همسایه مسیر کوتاه ایران را دور زده و مسیرهای جایگزینی را پیدا کنند.