بحران کرونا: نوآوری و مزیت رقابتی کسب وکارها

(۱)وضعیت رقابت پذیری و نوآوری کسب وکارها قبل از شیوع ویروس کرونا در ایران به چه صورت بوده است؟ (۲) با شیوع ویروس کرونا وضعیت نوآوری و کسب مزیت رقابتی صنایع وکسب وکارها به چه صورت خواهد بود؟ (۳) چه راهکارهایی برای پاسخ به بحران کرونا و رقابت پذیر شدن و نوآوری کسب وکارها پیشنهاد می گردد؟

بر مبنای گزارش رقابت پذیری جهانی که در سال ۲۰۱۹ منتشر شده است. ایران در رتبه بندی رقابت پذیری نسبت به سال گذشته ۱۰ رتبه تنزل داشته است. یکی از این رتبه بندی ها پویایی کسب وکارها است که ۳۳ رتبه تنزل داشته است. در نوشتار پیش رو وضعیت رقابت پذیری صنایع بعد از انتشار ویروس کرونا با توجه به مدل رقابت پذیری الماس پورتر تحلیل شده است که در این مدل بحران کرونا جز عوامل پیش بینی نشده درنظرگرفته شده است. نتیجه گزارش نشان می دهد که وضعیت الماس پورتر با شیوع ویروس کرونا در کشور تغییر پیدا خواهد کرد. برای اینکه صنایع و کسب و کارها در این وضعیت بتوانند مزیت رقابتی کسب کنند و پایدار بمانند و حتی نوآوری هایی داشته باشند پیشنهادهایی در سطح خرد و کلان به صورت کلی ارائه شده است. پیشنهاد می گردد که وضعیت این الماس به صورت تخصصی در هر صنعت خاص بررسی گردد و پیشنهادهای کاربردی تری ارائه شود.

۱-مقدمه

مزیت رقابتی ملت ها جستجو برای یافتن خصوصیات ویژه یک کشور است که باعث می شود شرکت های موجود در آن کشور مزیت رقابتی را در زمینه های خاص ایجاد و حفظ کنند. براساس تعریف یونیدو، منظور از رقابت پذیری صنعتی، توانایی کشورها برای ماندگاری و افزایش حضور همزمان در بازارهای داخلی و بین المللی است و این امر از طریق توسعه فعالیت های صنعتی دارای ارزش افزوده بالاتر و ارتقای محتوای فناوری محقق می شود. رقابت پذیری با فعالیت های کارآفرینی ارتباط نزدیک دارد.کارآفرینی با معرفی نوآوری، ایجاد تغییرات بازار، افزایش رقابت پذیری و ایجاد رقابت، در عملکرد اقتصادی یک کشور تاثیر دارد. با توجه به اهمیت تحقق کارآفرینی، دولت های سراسر جهان سیاست های گوناگونی را برای ارتقا   رقابت پذیری به کار بسته اند و برروی عواملی مانند سیستم های مالیاتی مناسب، یارانه، رشد و سرمایه گذاری، نوآوری یا قوانین تجاری ساده برای کسب و کارهای کوچک و متوسط تمرکز کرده اند.

رقابت نه تنها نقش مستقیمی در ترغیب به نوآوری و پیشرفت دارد، بلکه از آن جهت نیز اهمیت می یابد که رقابت در تحریک شرکت ها برای دستیابی به مزایای حاصله از عوامل تعیین کننده مانند خریداران پرتوقع و تأمین کنندگان برجسته نقش بسیار مهمی ایفا می کند. حضور ویروس کرونا در کشور به عنوان یک اتفاق پیش بینی نشده این رقابت را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

همه گیری ویروس کرونا نزدیک به یک سوم جمعیت جهان را تحت تاثیر قرار خواهد داد. همه موافقند که دولت ها در ابتدا برای نجات جان انسان ها باید به سرعت عمل کنند و اثرات منفی این بیماری را بر اقتصاد کاهش دهند. بنابراین اقتصاددانان و کارشناسان در سراسر جهان به دنبال طراحی سیاست ها و دستورالعمل های معجزه آسا هستند تا از تأثیر اقتصادی این بیماری بکاهند. در حالی که اغلب بحث در مورد تأثیر این طوفان همه گیر است اما باید درنظر داشت که «این کشورها نیستند که کالاها را خرید و فروش می کنند بلکه شرکت ها این کار را انجام می دهند». ویروس کرونا یا کوید ۱۹ اقتصاد کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد. این اقتصاد متشکل از مشاغل و افرادی است که برای آن کار می کنند. احتمالا کسب وکارهای کوچک بیش از سایر بخش ها تحت تاثیر قرار می گیرند چون ذاتاً آسیب پذیر هستند.

در واقع با شیوع این بیماری شرکت ها با تغییر در صنایع در معرض ریسک از دست دادن مزیت رقابتی هستند. توانایی شرکت ها برای انطباق با تغییرات صنعتی، تابع مدل الماس ملی است که در ادامه تشریح می گردد. در واقع زمانی که شرایط الماس ملی از سرمایه گذاری ها برای انطباق با ساختار در حال تغییر صنایع حمایت نکند، مزیت رقابت ملی در یک صنعت خاص از بین می رود. با توجه به اینکه شعار سال ۹۹ «جهش تولید» است باید موانع تولید رقابت پذیر را رفع کرد.

۲-وضعیت رقابت پذیری کسب وکارها  و شاخص های اقتصادی قبل از شیوع ویروس کرونا در ایران

در آخرین گزارش رقابت پذیری جهانی که توسط مجمع جهانی اقتصاد در ماه اکتبر سال ۲۰۱۹ منتشر شده است، جمهوری اسلامی ایران با کسب رتبه ۹۹ از میان ۱۴۱ کشور، نسبت به سال گذشته ۱۰ رتبه تنزل داشته است. همچنین در مقایسه با ۲۰ کشور سند چشم انداز که در گزارش رقابت پذیری ارزیابی شده اند، ایران با دو رتبه تنزل در مقایسه با سال گذشته، در جایگاه هفدهم قرار گرفته است. این در حالی است که طبق ماده (۲۲) قانون برنامه ششم توسعه، دولت مکلف شده است در طول سالهای برنامه، رتبه ایران در شاخص رقابت پذیری جهانی را در میان کشورهای منطقه سند چشم انداز به رتبه سوم ارتقا دهد و هر سال ۲۰ درصد از این هدف محقق شود. نمودار زیر رتبه کشور را در گزارش رقابت پذیری در سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹ نشان می دهد. روش شناسی گزارش رقابت پذیری در سال ۲۰۱۸ مورد بازنگری قرار گرفت و تغییراتی در تعاریف مؤلفه ها و به ویژه در روش وزن دهی ارکان دوازده گانه شاخص ایجاد شد. لذا در رتبه سال ۲۰۱۷ ایران نیز پس از تطبیق با روش شناسی جدید تجدیدنظر شد و از ۶۹ به ۸۹ رسید. بنابراین تنزل رتبه ایران در سال ۲۰۱۸ نسبت به سال ۲۰۱۷  یک رتبه و در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۱۸ ، ده رتبه است .

 (World Economic Forum, The Global Competitiveness Report, ۲۰۱۴-۲۰۱۹)

در جدول زیر ۱۲ رکنی که شاخص رقابت پذیری براساس آن شکل گرفته است دیده می شود. در این جدول می توان روند تغییرات ارکان تا سال ۲۰۱۹ را مشاهده کرد.

(World Economic Forum, The Global Competitiveness Report, ۲۰۱۴-۲۰۱۹)

گزارش مذکور وضعیت نامناسب ایران در گزارش رقابت پذیری جهانی و تنزل رتبه کشور در سالهای اخیر را نشان می دهد. ارکان کشور که بدترین وضعیت را دارد شامل بازار نیروی کار، ثبات اقتصادی کلان، بازار کالا، پویایی کسب وکار و بازارهای مالی است.

۳۳ رتبه تنزل در رکن «پویایی کسب وکار» عمدتا ناشی از بدتر شدن وضعیت مولفه های «زمان شروع کسب وکار»، «شرکت های پذیرای ایده های نو» و «رشد شرکت های نوآور» است.

جدول۲-رتبه جمهوری اسلامی ایران براساس برخی از شاخص های بین المللی

(منبع: معاونت طرح و برنامه وزارت صنعت، معدن و تجارت، ۱۳۹۷)

جدول شماره ۲ برخی از شاخص های کلان برای ارزیابی فضای کسب وکار را نشان می دهد. به عنوان نمونه شاخص سهولت کسب وکار، میزان راحتی و یا سختی راه اندازی کسب وکار را نشان می دهد. این شاخص اثرگذاری و تغییر قوانین و مقررات را در طول عمر شرکت در حوزه های شروع یک کسب وکار، اخذ جواز کسب، اشتراک برق، ثبت دارایی ها، دریافت اعتبار، حمایت از سرمایه گذراران خرد، پرداخت مالیات، تجارت برون مرزی، اجرای قراردادها، ورشکستگی و پرداخت مورد بررسی قرار می دهد.

رتبه ایران در این شاخص در سال ۲۰۱۹ با چهارپله تنزل نسبت به سال قبل از ۱۲۴ به ۱۲۸ رسیده است.

همچنین گزارش شاخص جهانی نوآوری بر مبنای هفت رکن نهادی، سرمایه انسانی و تحقیقات، زیرساخت‌ها، پیچیدگی بازار، پیچیدگی کسب‌وکار، خروجی‌های دانشی و فناورانه و خروجی‌های خلاقانه است که با توجه به این شاخص ها وضعیت نوآوری در کشور بررسی می گردد. رتبه ایران در این شاخص با کسب جایگاه ۶۱ در سال ۲۰۱۹ چهار پله نسبت به سال گذشته خود بهتر شده است. به طور کلی باید عنوان نمود که از سال ۲۰۱۵ به بعد، کشور رشد قابل توجهی در شاخص جهانی نوآوری داشته است که مهم‌ترین عوامل آن را می‌توان به روز کردن داده‌های کشور در گزارش، توسعه زیرساخت‌ها، گسترش آموزش عالی، افزایش خروجی‌های دانشی و فناورانه و همچنین خروجی‌های خلاقانه دانست. این پیشرفت‌ها سبب ارتقا جایگاه منطقه‌ای ایران نیز شده است به نحوی که کشورهایی همچون عربستان و قطر که همواره از ایران جایگاه بهتری داشتند در گزارش جدید پس از ایران قرار گرفته‌اند. با وجود پیشرفت‌های صورت گرفته اما به نظر می‌رسد ساختار اقتصادی و حکمرانی کشور، با نواقص گوناگونی برای توسعه اکوسیستم نوآوری کشور مواجه است که ضعف نظام تنظیم‌گری، محیط کسب و کار و تامین مالی در راس این مشکلات قرار دارند. علاوه بر این وجود نهادهای موازی سیاستگذار نوآوری در کشور که وظایف آن‌ها با هم همپوشانی دارد نیز سبب کم شدن تاثیر سیاست‌های نوآوری شده است. این در حالی است که یکی از راههای برون رفت از تحریم های علیه ایران حرکت به سمت اقتصاد کارآفرینانه و نوآور است. حضور ویروس کرونا در کشور این شاخص های اقتصادی راتحت تاثیر قرار می دهد و ممکن است بر فضای کسب وکار اثر طولانی مدتی داشته باشد.

یکی از شاخص هایی که در سطح کلان می توان به آن اتکا کرد بررسی نرخ رشد اقتصادی به تفکیک بخش ها است. همانطور که شاخص های اقتصادی در جدول ۳ نشان می دهد. در سال ۹۶ در بخش صنعت و به ویژه خدمات رشد اقتصادی را می بینیم. عمده رشد در این سال از رشد بدون نفت نشات گرفته است. در سال ۱۳۹۷ صنعت، کشاورزی و خدمات با افت چشمگیری نسبت به سال گذشته مواجه بوده است. به گزارش مرکز آمار، وضعیت کشور در این شاخص ها در سال ۹۸ رشد چشمگیری نداشته است.

یافته های مرکز پژوهش های مجلس نیز نشان می دهد که ۶۵ درصد محصولات صنعتی ایران در سال ۱۳۹۶، منابع محوراست. سهم محصولات با سطح فناوری متوسط، ۵/۲۵ درصد، محصولات با سطح فناوری بالا حدود ۹ درصد بود که این مورد اخیر مهم ترین چالش محصولات صنعتی کشور در جهت رقابت پذیر شدن در بازارهای جهانی محسوب می شود. در بررسی بلندمدت آماره های عملکرد رقابت صنعتی در دوره ۱۹۹۰-۲۰۱۷، یافته های مرکز پژوهش های مجلس حاکی از این است که توسعه صنعتی در ایران از شرایط خوبی برخوردار است، اما در مقایسه نسبی با کشورهای مختلف جهان پسرفت داشتیم. میزان اثرگذاری و نقش آفرینی بخش صنعت در ایران در عرصه بین المللی در مجموع افزایشی بود، اما با فراز و نشیب هایی همراه بود که کاملا متأثر از فشارهای تحریمی و فضاهای باز خارجی مانند پسافرجام بوده است.

در واقع چالش های پیش روی اقتصاد ایران ناشی از اثر مستقیم تحریم ها بر اقتصاد و جو روانی حاصل از آن است. این کاهش شاخص در بخش صنعت و گروه خدمات بیشتر از سایر بخش ها است. لذا به نظر می رسد با حضور ویروس کرونا در کشور، آسیب بیشتر به این بخش ها وارد شود. به ویژه کسب وکارهای گروه خدمات که عمده آنها خرده فروش هستند. یکی از مهمترین چالش های مشاغل کوچک، محدود شدن نقدینگی آنهاست. اداره هر کسب وکار یک تلاش پرریسک است. با این حال، مشاغل کوچک آسیب پذیرترند. فقط نیمی از مشاغل کوچک بیش از پنج سال عمر می کنند. هزینه های بالای اجاره، حقوق و دستمزد به خصوص در سال های اولیه، نقدینگی بسیار کمی در اختیار صاحبان کسب وکار قرار می دهد. با گسترش این بیماری همه گیر درآمد آنها بسیار کاهش می یابد و کارآفرینان ویران خواهند شد.

در حال حاضر کرونا در بازارهای سرمایه استرس ایجاد کرده است و شوک بی سابقه ای را به سیستم مالی وارد کرده که واکنش بانک مرکزی را به دنبال داشته است. اگر مشکلات نقدینگی همچنان ادامه داشته باشد، منجر به مشکلات سرمایه ای خواهد شد. در حالی که از نظر سیاستگذاری ممکن است راه حل کمک های بانکی باشد، اما در صورت بروز بحران مالی، به ساختار سرمایه ضربه بزرگی وارد می شود و روکود طولانی مدت را با خسارت به کار و بهره وری ایجاد می کند. ماه ها فاصله اجتماعی می تواند باعث اختلال در تشکیل سرمایه و در نهایت نیروی کار و رشد بهره وری شود. چنین بحران وسیع مالی که به طرف عرضه آسیب می رساند قلمروی جدیدی برای سیاستگذاران است. کشورها به دو دلیل تجربیات متفاوتی خواهند داشت: تاب آوری ساختاری اقتصادها در جذب چنین شوک هایی و ظرفیت پژوهشگران پزشکی و سیاست گذاران برای پاسخگویی به روش های جدید به یک چالش بی سابقه که می توان آن را نوآوری نامید.

۳-تحلیل وضع موجود کسب وکارها با محوریت کوید ۱۹

آثار اقتصادی شیوع این ویروس بر کسب و کارها و فعالیتهای اقتصادی در کشور را می توان از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار داد. نگرانی نسبت به شیوع ویروس بر رفتار مصرفی خانوارها اثرگذار است. از سوی دیگر  با کاهش تقاضا، بنگاه های اقتصادی، کسب  و کارها به ویژه کسب و کارهای کوچک تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار می گیرند. با این وجود تمام بخش های اقتصادی به یک نسبت دچار رکود نمی شوند. بخش هایی مانند گردشگری و حمل و نقل از حمله بخش هایی هستند که به سرعت تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا قرار می گیرند. اصناف به ویژه خرده فروشی به خاطر محدودیت هایی که باید توسط دولت ها برای مجموعه های تجاری و بازارها اعمال شود و یا به واسطه خودقرنطینه کردن که توسط شهروندان صورت می گیرد، با رکود مواجه می شوند.

با وجود شیوع ویروس کرونا تاکنون شواهدی تجربی محدودی در مورد تاثیر این وضعیت بر بنگاه های اقتصادی وجود دارد. برخی از شواهد از نظرسنجی های به دست آمده نشان می دهد که اختلالات زیادی در کشورهای آسیب دیده وجود دارد. به عنوان نمونه به سه مورد از جمله ایران اشاره شده است.

· نظرسنجی از شرکتهای کوچک و متوسط چینی در ماه فوریه نشان داد که یک سوم از شرکتها فقط به اندازه کافی پول برای تأمین هزینه های ثابت به مدت یک ماه دارند و برای یک سوم دیگر نیز طی دو ماه این منابع مالی تمام می شود و میلیون ها کسب کار کوچک و متوسط چینی در معرض خطر قرار دارند. گزارشی در تاریخ ۱۴ مارس نشان می دهد ۶۰٪ از شرکتهای کوچک و متوسط چینی به دلیل کاهش تقاضا از بازارهای دیگر با مشکلات زیادی روبرو هستند.

(https://www.scmp.com/economy/china-economy/article/۳۰۷۵۰۹۹/coronavirus-chinas-small-factories-brace-big-hit-pandemic)

بررسی اولیه ماه کسب وکارهای کوچک و متوسط ایتالیا در ماه مارس نشان داد که ۷۲٪ از ۶۰۰۰ شرکت پاسخ دهنده به دلیل افت تقاضا یا مشکلات در طول زنجیره تأمین و  یا حمل و نقل و تدارکات مستقیم تحت تأثیر قرارگرفتند. بیشترین بنگاههایی که به دلیل کاهش تقاضا تحت تاثیر قرار گرفتند به ترتیب حمل و نقل ۹۸% ، گردشگری ۸۹٪، مد ۷۹٪ و مواد غذایی ۷۷٪است.

(Centro Studi CAN, ۲۰۲۰ see https://www.cna.it/wpcontent/uploads/۲۰۲۰/۰۳/CNAINDAGINE-_-IMPATTO-CORONAVIRUS-SULLE-PICCOLE-  IMPRESE.pdf)

بررسی اولیه کسب وکارهای ایران در ماه مارس(اسفندماه) نشان می دهد که ۶۵% فعالیت های اقتصادی با کاهش تولید و خدمات مواجه بوده است. همچنین نتایج بدست آمده نشان می دهد  که ۳۱% فعالیت های اقتصادی با تغییر تولید همراه نبوده و تولید در ۴% موارد افزایش یافته است(SENA, ۱۳۹۸).

بنابراین کرونا ویروس می تواند به طرق مختلف برروی اقتصاد تاثیر داشته باشد، به غیر از کاهش تقاضا می تواند برروی تامین کننده ها، بازارهای مالی، هزینه ها و سایر متغییرهای اقتصادی تاثیرگذار باشد.

۴-وضعیت رقابت پذیری صنایع با شیوع ویروس کرونا براساس مدل الماس پورتر

دیدگاه های زیادی در مورد رقابت پذیری وجود دارد. از نظر سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، رقابت پذیری عبارت است از توانایی یک کشور در تولید کالا و خدمات برای ارایه در بازارهای بین المللی و همزمان حفظ و یا ارتقاء سطح درآمد شهروندان در بلندمدت. در تعریف رقابت پذیری بیش از آنکه به فراوانی منابع توجه شود، بهره وری کشورها باید درنظر گرفته شود. در نتیجه مواهب خدادای متغیر کنترلی به شمار می رود و مقیاس سیاستگذاری محسوب نمی شود. حذف اثر مواهب خدادادی کمک می کند تا رفاه اقتصادی و بهره وری از یکدیگر بازشناخته شوند. به عبارت دیگر مفهوم رقابت پذیری به قابلیت تولید ثروت از فعالیت های اقتصادی مولد اشاره دارد که بر ارزش نیروی کار و دارایی های طبیعی موجود می افزاید.

«طبق تعریف مجمع جهانی اقتصاد، رقابت پذیری مجموعه ای از نهادها، سیاست ها و عواملی است که سطح بهره وری یک کشور را تعیین می کند»

رقابت پذیری در سه سطح ملی، صنعت و بنگاه مورد توجه قرار می گیرد. مایکل پورتر به عنوان برجسته‌ترین نظریه‌پرداز رقابت‌پذیری، چهار حوزه را به عنوان ارکان اصلی رقابت‌پذیری در سطح صنعت شناسایی کرده است. این چهار حوزه مرتبط به یکدیگر تحت عنوان مدل الماس شناخته می‌شوند. مدل الماس که در شکل ۱ نمایش داده شده است، چارچوبی برای تحلیل نقاط قوت و ضعف محیط کسب و کار و همچنین تعیین اولویت­های سیاست­گذاری در سطح صنعت فراهم می‌آورد. در مرکز مدل الماس سیستم عوامل تعیین کننده مزیت رقابت ملی، تئوری سرمایه گذاری و نوآوری وجود دارد. صنایع رقابتی بین المللی آن دسته از صنایعی هستند که شرکت هایشان دارای ظرفیت و اراده برای پیشرفت و نوآوری جهت ایجاد و پایداری این مزیت رقابتی هستند. به دست آوردن یک مزیت برجسته نیازمند رویکرد جدیدی برای رقابت و بهره برداری از آن است. شرکت ها برای به دست آوردن مزیت رقابتی، باید بخشی که به آن توجه نشده است را کشف کنند، ویژگی های جدیدی برای محصولات ایجاد کنند، یا فرایندی که به وسیله آن محصول ایجاد می شود را تغییر دهند و در یک کلام براساس تعریف شومپیتر از کارآفرینی، باید به نوآوری دست بزنند. دسترسی و تفسیر اطلاعات برای بدست آوردن مزیت رقابتی بسیار مهم و کلیدی است و مدل الماس برخی از این جنبه های برجسته را می توان به راحتی به دست آورد.

نقاط ضعف و قوت در هر یک از بخش­های الماس، به طور نظام‌مند بر یکدیگر اثر متقابل دارند و از یکدیگر مستقل نیستند. به طور نمونه، چنانچه رقابت داخلی شدید و مشتریان محلی خواستار محصولات و خدمات جدید و متمایز باشند، دستیابی به نیروی کار تحصیل کرده مزیت رقابتی بیشتری فراهم می‌کند.

شکل ۱- مدل الماس پورتر

۵-تاثیر ویروس کرونا بر الماس پورتر در صنایع

در مدل پورتر تاثیر ویروس کرونا را می توان به عنوان اتفاقات پیش بینی نشده درنظر گرفت، همانطور که در شکل ۱ می بینید این عامل برر وی تمام عوامل الماس تاثیر دارد.

۵-۱-شرایط تقاضا

شرایط لازم برای توسعه یک محصول جدید در بنگاه‌ها عبارتند از درک نیازهای بازار، ارائه به موقع محصول و اتخاذ رویکرد مناسب برای بازاریابی محصول. با وجود جهانی شدن بازارها همچنان بازار داخلی بیشترین تاثیر را بر درک بنگاه‌ها از نیازهای مشتریان دارد.

شیوع ویروس کرونا حتما تقاضا برای کالاها و خدمات را کاهش می دهد. نمونه آن را می توان در خیابان های خالی ووهان چین در زمان شیوع کرونا دید. شیوع این ویروس تقاضا را کاهش می دهد اما فرصت هایی را برای کسب وکارها ایجاد می کند که خدمات را به شیوه ای متفاوت ارائه دهند. نتایج بررسی ها در ایران نشان می دهد ۵۹ درصد کسب و کارها با کاهش تقاضا مواجه شده است. بر اساس نتایج بدست آمده ۳۵ درصد فعالیت ها اعلام کرده اند که تقاضا برای محصولات و خدمات آنها تغییری نداشته است و تقاضای ۶ درصد کسب وکارهای  مورد بررسی افزایش داشته است(SENA, ۱۳۹۸). بنابراین انتظار می رود که حتی برای یک مدت کوتاه هم که شده بسیاری از کسب وکارها به ویژه کسب وکارهای خدماتی تغییری در مدل کسب وکار خود ایجاد نمایند، در این میان شاید فرصت های جدید نیز پیدا شود. بهره برداری از فرصت های کارآفرینانه در این زمان بیش از سایر مواقع دیگر محتمل تر است. البته این فرصت ها بسیار هدایت شده و در حوزه های خاصی شکل می گیرد. لذا شاید کسب وکارهای کوچکتر این قدرت انعطاف پذیری را داشته باشند که مدل کسب وکار خود و یا خدمت یا کالایی که ارائه می دهند به سرعت تغییر دهند( مانند تغییر خط تولید پوشاک به تولید ماسک). اما این تغییر برای کسب وکارهای بزرگتر که تعداد زیادی نیروی انسانی دارند شاید دشوار باشد.

۵-۲-شرایط عوامل تولید

عوامل تولید به نهاده­های مورد نیاز برای تولید مانند نیروی کار، زمین­های زراعی، منابع طبیعی، سرمایه و زیرساخت­ها اطلاق می­گردد.

ورود کرونا ویروس به کشور منجر به تغییر شرایط مدل الماس می گردد. ممکن است موجب عدم مزیت هایی در عوامل تولید گردد و این امر سبب می شود در دوره های زمانی خاص نوآوری هایی تشدید و تسریع گردد. یکی از عوامل مهم، نیروی انسانی است. منابع انسانی در تولید محصول و خدمات از اهمیت بالایی برخوردار است. با انتشار ویروس در جامعه و افزایش نگرانی ها نسبت به ابتلاء به ویژه در محیط کار و مسیر رفت و آمد، اختلال در حضور منابع انسانی را در   پی دارد. برخی از بنگاه ها اقدام به اجرای تعدیل حضور منابع انسانی خود کرده اند. نتایج بررسی ها در ایران نشان می دهد که حضور نیروی انسانی در ۲۴ درصد بنگاه ها بسیار کاهش یافته است. در ۴۱ درصد بنگاه های اقتصادی، حضور منابع انسانی کاهش یافته است. نتایج نشان می دهد که کاهش حضور منابع انسانی و دسترسی به مواد اولیه همبستگی بالایی با رفتار تولید محصول یا خدمات در بنگاه ها دارد(SENA, ۱۳۹۸). این حادثه نحوه کار را در بسیاری از کسب وکارها تغییر خواهد کرد و صاحبان کسب وکارها بایستی سیاست های متفاوتی را در مورد نیروی کار در پیش بگیرند. همچنین این رویداد  باعث می شود فوریت های سرمایه گذاری در حوزه های خاص مانند دارو تقویت شود و روابط با مشتریان دگرگون شود. چرا که طی این مدت ارزش سهام شرکت‌های بیوتکنولوژی و شرکت‌های داروسازی که در حال توسعه و کشف درمان برای کووید-۱۹ هستند، رشد قابل توجهی را تجربه کرده‌اند. تولیدکنندگان مواد غذایی و محصولات بهداشتی شاهد افزایش قیمت‌ کالاها هستند و همچنین ارائه‌دهندگان خدمات بازی‌های آنلاین و ارتباطات از دیگر صنایعی هستند که طی این دوره سود کرده‌اند. محدود شدن سبک زندگی، محرک خوبی برای رشد صنایع فست‌فود، توزیع غذا و بیرون‌برها بوده است(تجارت نیوز، ۱۳۹۹).  کشورهایی مانند چین که ابتدا تحت تاثیر این موضوع قرار گرفته اند خیلی سریع تر از بقیه می توانند به آن جواب دهند و اقدامات ملاحظه ای را داشته باشند. پیش بینی می شود که ایران با توجه به اینکه جز اولین کشورهاست که درگیر این ویروس شده است بتواند اقدامات ملاحظه گرانه ای در برابر این حادثه داشته باشد.

۵-۳-بستر رقابت و استراتژی بنگاه‌ها

بستر رقابت و استراتژی بنگاه‌ها به شرایط و ویژگی‌هایی از یک کشور گفته می‌شود که بر ایجاد،‌ سازماندهی، مدیریت و رقابت بنگاه‌ها تاثیر می‌گذارند. از یک طرف مزیت رقابتی در یک صنعت از کشور زمانی ایجاد می‌شود که بستر استراتژی بنگاه‌های کشور با شرایط مورد نیاز صنعت تطابق داشته باشد. از طرف دیگر وجود شرایط رقابتی در یک صنعت کمک فراوانی به توسعه‌ نوآوری در آن صنعت می‌کند.

با شیوع کروناویروس، مدرسه ها و دانشگاه ها تعطیل می شود، بسیاری از رویدادها لغو می گردد، ورزشگاه ها و لیگ های فوتبال تعطیل می شوند و در این زمان شما می بینید که بسیاری از کسب وکارها باید تعطیل کنند که این تعطیلی منجر به اتمام فعالیت های برخی از آنها برای همیشه می گردد. بی شک شیوع ویروس کرونا استراتژی کسب وکارها را متاثر خواهد کرد، به دلیل سیاست های دولت و قرنطینه شدن در این زمان، بسیاری از کسب وکارها برای ادامه فعالیت های خود نیاز دارند که استراتژی های دیگری را انتخاب نمایند.  بنابراین مهم نیست که نظر شما در مورد این ویروس چیست، نمی توان این موضوع را منکر شد که شیوع این ویروس گرایش به سمت رفتارهای خرید آنلاین در مقابل آفلاین را ایجاد می کند. شکی نیست که نسل های جدید ما به شیوه زندگی دیجیتال عادت کرده اند اما این واقعه می خواهد هر فرد در هر سطحی را به تجربه زندگی دیجیتال نزدیک کند. فرقی نمی کند محصولات یا خدمات کسب وکار برای ارائه در فروشگاه طراحی شده باشد یا خیر، اکنون زمان آن است که صاحبان کسب وکار دوباره بیندیشند به گونه ای تغییر کنند تا به این تغییرات پاسخ دهند. قاعدتا آنها باید استراتژی خود را به گونه ای تغییر دهند که بتوانند در دنیای مجازی سرمایه گذاری کنند. بازاریابی از طریق شبکه های اجتماعی باعث می شود تا ارتباط برند با مشتری در این کسب وکارها حفظ شود یا به سرمایه گذاری روی یک ایده منحصر در دنیای دیجیتال منجر شود.  بنابراین در این دوره ارائه خدمات از راه دور افزایش می یابد چرا که افراد ترجیح می دهند در خانه های خود بمانند و احساس امنیت کنند.

۵-۴-صنایع مرتبط و حمایت کننده

حضور صنایع تامین‌کننده یا مرتبط در داخل کشور که در سطح جهانی رقابت‌پذیر هستند می‌تواند به رقابت‌پذیری هر صنعت کمک کند.

شیوع ویروس کرونا ارتباط کشورها با یکدیگر را تحت تاثیر قرار می دهد این امر بر ظرفیت تولیدی کشورها اثر می گذارد بنابراین صادرات خاص هر کشور وابسته به صنایع تامین کننده و وابسته آن است. به عنوان مثال ممکن است برخی از تولیدکنندگان خودرو در اروپا با کمبود عرضه قطعات مواجه شوند. این حادثه برای بسیاری از صنایع ما نیز رخ می دهد. در این میان ممکن است رقابت پذیری بسیاری از صنایعی که صنایع پشتیبانی آنها مورد تهدید واقع شده باشد تحت تاثیر قرار بگیرد. تأمین مواد اولیه نیز یکی از بخش های مهم فعالیت بنگاه  به شمار می رود. با توجه به محدودیت های بوجود آمده در بخش حمل و نقل، تأمین مواد اولیه دستخوش تغییر می شود. علاوه بر این، نگرانی های بوجود آمده  یا انگیزه های سودجویانه برخی از شرکت ها باعث می شود که  این شرکت ها محصولات خود را به بازار عرضه نکنند. نتیجه بررسی ها در ایران نشان می دهد که به دنبال شیوع ویروس کرونا، حدود ۵۷ درصد بنگاه ها با مشکل در تأمین مواد اولیه خود مواجه اند. ۴۲ درصد بنگاه ها نیز مشکلی در تأمین مواد اولیه خود نداشته اند و وضعیت تأمین مواد اولیه در ۳ درصد فعالیت ها بهبود یافته است(SENA, ۱۳۹۸)

راه‌هایی برای پاسخ به ویروس کرونا و رقابت پذیر شدن صنایع

۶-راهکارهایی برای پاسخ به ویروس کرونا، مزیت رقابتی و نوآوری کسب وکارها

ورود ویروس کرونا به کشور یک رخداد غیرقابل پیش بینی مهم است. زیرا عدم پیوستگی هایی ایجاد می کند که موجب می شود تغییراتی در جایگاه رقابتی ایجاد گردد. این تغییرات می تواند مزیت های ایجاد شده توسط رقبای قبلی را از بین ببرد و عامل بالقوه ای برای شرکت های کشور باشد تا مزیت رقابتی را با توجه به شرایط مختلف و جدید کسب کنند. به عنوان مثال نیاز به شوینده ها و ضدعفونی کننده ها فرصتی را برای برخی شرکت ها فراهم کرده است که وارد این صنعت شوند. برای کشوری که از مدل الماس مطلوب استفاده می کند این احتمال بیشتر وجود دارد که بتواند رویدادهای پیش بینی نشده را به مزیت رقابتی تبدیل کند.

لذا همانطور که پیش تر اشاره شد با توجه به تغییر در نحوه کار نیروی کار، استراتژی های کسب وکارها و تقاضای مصرف کننده، پیشنهادهایی برای کسب وکارها در زیر مطرح شده است که این پیشنهادها به دو صورت راهکارهای کوتاه مدت و بلندمدت است.

۶-۱-پیشنهادهای کوتاه مدت برای رشد کسب و کارها در دوران کوید۱۹

· در مورد نیازهای جدید به سرعت نوآوری کنند: با تهدید بحران، بسیاری از شرکت ها ممکن است حالت تدافعی به خود بگیرند، اما خیلی از شرکت ها برای زنده ماندن بایستی نوآوری داشته باشند.

· ایجاد عادت های جدید مصرف: با ظهور ویروس کرونا انتظار داریم که اقدامات جدیدی در جامعه شکل بگیرد که ممکن است تغییراتی در عادتهای گذشته باشد. مثلا آموزش آنلاین، ارائه خدمات پزشکی درب منزل، افزایش کانالهای دیجیتال B۲B و تقویت تجارت الکترونیک و ارائه بسیاری از خدمات به صورت مجازی

· انتظار سرعت بهبود مختلف برای صنایع و بخش های مختلف: بعد از ایجاد بحران انتظار بهبود یکسان برای همه کسب وکارها را نداریم برخی از کسب وکارها به سرعت بهبود پیدا می کنند و در این زمینه فرصت های جدیدی نیز ایجاد می کنند مانند کسب وکارهای نرم افزاری و مرتبط با ارائه خدمات بهداشتی.

· پیدا کردن مشتریان جدید، پیش از موعد: از آنجا که بسیاری از مشاغل در حال حاضر تلاش می کنند تا عملکرد طبیعی خود را حفظ کنند، در اینجا شانسی برای کسب وکارهای موجود وجود دارد که شبکه جدیدی از مشتریان آینده ایجاد نمایند. تغییر در نحوه ارائه خدمت و تبلیغات جدید کمک می کند که کسب وکار مشتریان بالقوه ای پیدا کند. دست یافتن به مشتریان جدید در اوج بحران پیش رو، در واقع قدرت کسب وکار را به مشتریان نشان می دهد و همه چیز برای ایجاد اعتماد محیا    می گردد.

۶-۲-پیشنهادهای بلندمدت برای رشد کسب وکارها در دوران کوید ۱۹

· تغییر در مدل های کسب وکار: بهتر است نوآوری هایی در مدل های کسب وکار صورت بگیرد. نوآوری در مدل کسب وکار موجود بایستی مشتریان جدید را جذب نماید یا مشتریان را تشویق به مصرف بیشتر در بازار موجود نماید. نوآوران مدل های کسب وکار خدمات یا محصول جدید کشف نمی کنند بلکه محصولات و خدمات موجود را بازتعریف می نمایند.

· ایجاد فرصت های جدید کارآفرینانه در میان بحران: اگرچه در نگاه اول به نظر می رسد که این ویروس یک بحران جدی برای کسب وکارهاست اما در دل خود فرصت های جدیدی را برای راه اندازی کسب وکارهای نوپا ایجاد می کند. مثلا مدل های تجارت به ویژه در مدلهای (درب به درب)، ارائه بسیاری از خدمات به صورتB۲C و فعالیت در رسانه های مجازی.

· خلق فاکتورهای درونی تحت تاثیر رقابت داخلی: کسب وکارهای رقیب در یک صنعت در یک شهر یا منطقه خاص نزدیک به هم بایکدیگر ارتباط برقرار کنند و شبکه سازی نمایند. چرا که در طولانی مدت فعالیت این کسب وکارها به صورت خوشه باعث ایجاد نوآوری هایی می گردد که عدم مزیت عوامل درونی مانند منابع انسانی که ناشی از شیوع ویروس کروناست را می توانند جبران کنند.

· فرصت های کارآفرینانه درصنایع جدید تامین کننده داخلی: در شرایط شیوع کرونا خیلی از کسب وکارها تامین کننده های خود را از دست می دهند. لذا پیشنهادمی شود که سرمایه گذاری هایی در این صنایع صورت گیرد. همچنین ورود به عرصه های جدید صنعت با شیوع ویروس کرونا خود باعث جذب و ترفیع تامین کنندگان می شود و می تواند استاندارد رقابت را در صنایع تامین کننده بالا ببرد. شرکت های موفق بین المللی اغلب وارد صنایع تامین کننده می گردند و به منبعی از شرکت های جدید به وجود آمده از درون شرکت های قدیمی تبدیل می شوند.

۷-سیاستگذاری های کوتاه مدت و بلندمدت

نقش واقعی دولت در مزیت رقابت ملی تاثیرگذاشتن برروی چهار عامل تعیین کننده در الماس پورتر است.

دولت تاثیر مهمی برروی رقابت ملی دارد و دارای نقش انکارناپذیری است. سیاست های موفق، سیاست هایی هستند که در آن عوامل تعیین کننده مزیت ملی موجود باشد و دولت آنها را تقویت کند. در دوران حضور کوید۱۹ در کشور به عنوان یک اتفاق غیرمنتظره، انتظار می رود دولت نقش حمایتی را برای صنایع و کسب وکارها ایفا کند لذا در ادامه به برخی از سیاست های دولت و سایر بخش های اقتصادی که منجر به تقویت کسب وکارها و الماس رقابت می گردد اشاره شده است.

۷-۱- سیاستگذاری  کوتاه مدت برای کسب وکارها در دوره کوید ۱۹

· مشاغل کوچک منبع حیات اقتصاد و جامعه ما هستند لذا پیشنهاد می گردد صندوق حمایت از کسب وکارهای کوچک آسیب پذیر در این دوره با حمایت اتاق بازرگانی شکل بگیرد تا کسب وکارهایی کمتر آسیب دیده در دوره کرونا در راستای مسئولیت های اجتماعی خود به این کسب و کارها کمک کنند.

· تنظیم مقررات و ایجاد زیرساخت های لازم توسط دولت به منظور هدایت نوآورانه تقاضا برای کالا و خدمات به سمت خرید الکترونیکی

· پیشنهاد می گردد دولت برای کاهش تأثیر اقتصادی شیوع ویروس کرونا، تخفیف موقت برای هزینه های اجاره ثابت در بخش های آسیب پذیر درنظر بگیرد(مانند رستوران ها، هتل ها و غیره) و به نوعی این تخفیف اجاره را برای صاحبان ملک جبران کند.

· حمایت دولت از کسب وکارهایی که در دوره کرونا اقدامات نوآورانه انجام داده اند و کالاهای آنها به مرز صادرات رسیده است. مانند تولید دستگاه ونتیلاتور در کشور و صادرات آن.

· دولت امکانات مالی جدید برای کمک به کسب و کارها در کوتاه مدت ایجاد نماید. به عنوان نمونه وامهای با بهره صفر بدون وثیقه، کاهش زمان مورد نیاز بانکها برای تأیید اعتبار، بازپرداخت انعطاف پذیر وامها و ارائه وامهای اضطراری.

· کمک دولت برای یافتن بازارهای جدید تقاضا به کسب وکارهایی که تقاضای بازارهای موجود آنها به دلیل شیوع ویروس کرونا کاهش یافته است.

۷-۲-سیاستگذاری  بلندمدت برای کسب وکارها در دوره کوید ۱۹

· در حال حاضر که ویروس کرونا خیلی از صنایع و کسب و کارها را تضعیف کرده است. کمک دولت به خوشه بندی صنایعی که در دوران کرونا تاب آوری داشتند در بلندمدت به  ایجاد صنایع رقابتی در یک فرایند تقویت کننده متقابل کمک می کند.

· حمایت از کسب و کارهای با تکنولوژی بالا یا هایتک و دانش بنیان در دوره پساکرونایی. این حمایت می تواند به صورت معافیت های مالیاتی باشد.  

· حمایت از صنایعی که در خوشه وجود دارند، و با خریداران و تامین کنندگان خارجی ارتباط دارند، تقویت این صنایع می تواند محیط تضعیف شده ناشی از ویروس کرونا را جبران کند. صنایعی که از مزایای تکان دهنده بهره مند هستند می توانند مزیت خود را برای مدتها پایدار نگاه دارند.

· دولت بایستی به سرعت و بر طبق برنامه ششم توسعه کشور زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری برای دسترسی آسان به فناوری اطلاعات و ارتباطات برای ایجاد ارتباطات هوشمند را توسعه دهد.

· شناسایی فرصت های کارآفرینانه و مزیت های رقابتی جدید ناشی از حضور ویروس کرونا در کشور و حمایت شرکت های داخلی برای بهره برداری از این فرصت ها.

· حمایت دولت از صنایعی که صنایع پشتیبان آن مورد تهدید قرار گرفته است و حمایت از خوشه های کسب وکار برای جذب تامین کننده های خارجی

۸-جمع بندی

در نوشتار پیش رو وضعیت رقابت پذیری صنایع بعد از انتشار ویروس کرونا با توجه به مدل رقابت پذیری الماس پورتر تحلیل شد که در این مدل بحران کرونا جز عوامل پیش بینی نشده درنظرگرفته شده است.

در جمع بندی بایستی اشاره کرد که در فضای کسب وکار موجود(دوران کرونا)، بنگاه ها برای بقا نیاز دارند تغییراتی را در خود ایجاد کنند که این تغییرات می تواند به صورت نوآوری هایی باشد که در یک دامنه تدریجی تا کاملا رادیکال قرار دارد. همچنین در فضای موجود علاوه بر بدبینی ها، می توان به فرصت های جدید کارآفرینانه ای اشاره کرد که در راستای این اتفاق فراهم شده است. همچنین دولت نیز به عنوان عاملی که همیشه بر عوامل چهارگانه اشاره شده در الماس اثر می گذارد بایستی نقش پررنگی در ایجاد مدل الماس جدید ملی و حفظ آن ایفا کند. بدین معنا که بایستی سیاست ها و تدابیری بیندیشد تا صنایع بتوانند مزیت رقابتی کسب کنند و این مزیت را پایدار نمایند، در غیراینصورت حتما مشکلات اقتصادی از جمله بیکاری، فقر، کاهش رفاه و آسیب جدی به صنایع رقابت پذیر داخلی ایجاد می گردد. مهم ترین توصیه سیاستی گزارش مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی که از تحلیل روند شاخص های رقابت پذیری صنعتی ایران طی یک دوره بلندمدت حدود ۳۰ ساله منتیج شده است این است که در شرایط تحریم بهتر است که از صنایع با تکنولوژی بالا و هایتک حمایت گردد. لذا با توجه به این که علاوه بر شرایط تحریم، ویروس کرونا به عنوان یک مهمان ناخوانده اقتصاد کشور را تحت فشار قرار می دهد و از سوی دیگر بسیاری از شرکتها با تکنولوژی هایتک در عرصه های مختلف برای مبارزه با این ویروس فعال شده اند به نظر می رسد که یکی از سیاست های مهم دولت در شرایط کرونا و پساکرونا حمایت از این شرکت ها باشد. از سوی دیگر با توجه به آمارهای اشاره شده در گزارش، کسب وکارهای خدماتی در دوره پیش از کرونا وضعیت مناسبی ندارند و با شیوع کرونا جز صنایع آسیب پذیر تلقی می گردند که بایستی برای پایداری در این محیط حتما تغییراتی در مدل کسب وکار خود ایجاد کنند و به سوی ارائه خدمات الکترونیکی بروند.

نتیجه گزارش نشان می دهد که وضعیت الماس پورتر با شیوع ویروس کرونا در کشور تغییر پیدا خواهد کرد. برای اینکه صنایع و کسب و کارها در این وضعیت بتوانند مزیت رقابتی کسب کنند و پایدار بمانند و حتی نوآوری هایی داشته باشند پیشنهادهایی در سطح خرد و کلان به صورت کلی ارائه گردید. پیشنهاد می گردد که وضعیت این الماس به صورت تخصصی در هر صنعت خاص بررسی گردد و پیشنهادهای کاربردی تری ارائه شود.

۹-منابع

-حسین ، الف، اژدری، علی اصغر. (۱۳۹۸). تحلیل عملکرد رقابت پذیری صنعتی در اقتصاد ایران. دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش های مجلس.

-عملکرد مقدماتی سال ۱۳۹۷.  (۱۳۹۷). صنعت، معدن و تجارت به روایت آمار و اطلاعات، معاونت طرح و برنامه. وزارت صنعت، معدن و تجارت.

- مرکز پژوهش های مجلس معاونت پژوهشهای اقتصادی . (۱۳۹۸) . وضعیت ایران در گزارش رقابت پذیری ۲۰۱۹.

-نیک رفتار، ط. (۱۳۹۵). فرایند ایجاد کسب وکار در گردشگری، انتشارات جهاد دانشگاهی.

-Acs, Z. J., & Stough, R. R. (۲۰۰۸). Public policy in an entrepreneurial economy: creating the conditions for business growth (Vol. ۱۷). Springer Science & Business Media.

-Ajitabh, A., & Momaya, K.(۲۰۰۴). Competitiveness of Firms: Review of Theory. Frameworks and Models, ۲۶(۱), ۴۵-۶۱.

- Porter, M.E. (۱۹۹۰). The Competitive Advantage of Nations. New York: Free Press, MacMillan

- Porter, M.E. (۱۹۸۵). Competitive Advantage. Free Press, New York.

- Reeves, M, Faest, L, Chen, C, Carlsson-Szlezak, Ph and Whitake, K. (۲۰۲۰). how-chinese-companies-have-responded-to-coronavirus. Harward Business Review

-Swartz , P. (۲۰۲۰). Understanding the Economic Shock of Coronavirus, Harvard Business Review.

-World Economic Forum. (۲۰۱۹). The Global Competitiveness Report.

-World Economic Forum. (۲۰۲۰). Workforce Principles for the COVID-۱۹ Pandemic

Stakeholder Capitalism in a Time of Crisis.

- https://www.business۲community.com/strategy/why-the-coronavirus-affects-your-businesss-online-strategy-۰۲۲۹۳۱۰۳

-https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/coronavirus-and-the-oil-market-the-effects-thus-far-and-what-to-expect-next/

https://www.weforum.org/agenda/۲۰۲۰/۰۳/these-images-show-how-coronavirus-has-affected-electricity-demand-in-chinese-cities/

https://www.tasnimnews.com/fa/news -

-http://www.intracen.org/covid۱۹/blogs/from-shutdown-to-recovery

-https://www.cna.it/wp-content/uploads/۲۰۲۰/۰۳/CNA-_-INDAGINE-_-IMPATTO-CORONAVIRUS-SULLE-PICCOLE-IMPRESE.pdf.

-https://www.scmp.com/economy/china-economy/article/۳۰۷۵۰۹۹/coronavirus-chinas-small-factories-brace-big-hit-pandemic

-http://www.sena.ir/news/۶۴۱۰۲

- https://tejaratnews.com/