کُردها در دوره صدام اغلب تحت سرکوب و تبعید بوده و مشارکت چندانی در ساختار قدرت نداشته‌اند و سیاست همگون‌سازی سعی در تضعیف عناصر قومی و فرهنگی کردی در عراق داشت. اما در دوره جدید دولت-ملت‌سازی دموکراتیک و متکثر، به کُردها فرصت‌های بسیاری در جهت مشارکت در قدرت و همچنین افزایش آزادی عمل و خودمختاری داده است. این امر کُردها را بعد از شیعیان به گروهی تاثیرگذار در مرحله جدید تبدیل ساخته‌است.
نقش پر رنگ کُردها در ساختار سیاسی عراق
اقلیم کردستان در شمال و شمال شرقی عراق با مساحت ۷۴ هزار کیلومتر مربع شامل استان‌های دهوک، اربیل، سلیمانیه و حلبچه، با ترکیه، ایران و سوریه هم‌مرز است. کُردها دومین گروه قومی عراق محسوب می‌شوند. به نوشته روزنامه الشرق الاوسط عربستان، جمعیت کُردهای عراق حدود ۵ تا ۶ میلیون تن (۱۵ تا ۲۰ درصد کل جمعیت عراق) است.
این منطقه پس از سقوط حزب بعث در قانون اساسی سال ۲۰۰۵ عراق به عنوان یک منطقه فدرال به رسمیت شناخته شد. پیش‌نویس قانون اساسی حکومت اقلیم در ۲۴ ژوئن سال ۲۰۰۹ به تصویب رسید. طبق ماده ۱ این قانون، حکومت اقلیم کردستان، نظام حکومتی، مجلس محور دموکراتیک و جمهوری است. همچنین طبق ماده ۳۹ دارای سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه است.
حکومت اقلیم یک رئیس دارد که فرمانده کل قوا و هماهنگ کننده اختیارات اقلیم و دولت مرکزی است. قوه مجریه زیر نظر نخست وزیر و شورای وزیران قرار دارد. برابر قانون اساسی ۱۷ درصد از کل بودجه عراق به این منطقه اختصاص داده شده است.
این منطقه دارای نمایندگی‌هایی در ۱۶ کشور و ۳۶ کنسولگری وابسته به اقلیم است و کسب اعتبار در سطح منطقه را دنبال می‌کند. کُردها در دوره عراق پس از صدام در قالب دو حزب اصلی کُردی یعنی اتحاد میهنی به رهبری جلال طالبانی و حزب دموکرات به رهبری مسعود بارزانی سازماندهی شدند و در مجلس نمایندگان عراق بعد از ائتلاف شیعیان دومین فراکسیون عمده را تشکیل دادند. البته فعالیت و نقش‌آفرینی این دو حزب کُردی به عنوان احزاب اپوزیسیون از دهه‌های قبل برجسته بوده است.
کُردها پست ریاست جمهوری، یکی از معاونت‌های نخست وزیری و وزارتخانه‌هایی چون وزارت خارجه را در کنترل گرفتند. بر این اساس بر خلاف دوره گذشته در دولت مرکزی عراق و اداره امور این کشور نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند. کُردها در انتخابات پارلمانی عراق که در ۱۲ می سال ۲۰۱۸ میلادی برای گزینش ۳۲۹ عضو مجلس عراق برگزار شد حضور فعالی داشتند. به طوری که حزب دمکرات کردستان ۲۵ کرسی و حزب اتحادیه میهنی ۱۵ کرسی، جنبش تغییر ۷ کرسی، نسل نو ۵ کرسی و احزاب هم‌پیمانی برای دمکراسی و عدالت و احزاب اسلام گرا نیز هر کدام ۳ کرسی را در مجلس چهارم عراق به دست آوردند.
این انتخابات ۶ ماه پس از همه‌پرسی استقلال کردستان عراق برگزار شد؛ همه‌پرسی‌ای که در آن اعلام شد ۹۳درصد از رأی‌دهندگان به استقلال این منطقه خودمختار از عراق پاسخ مثبت دادند. در کابینه مصطفی الکاظمی نخست وزیر جدید عراق هم که متشکل از ۲۱ وزیر است، سهم کُردها ۳ وزارتخانه در نظر گرفته شده است.
از زمان سرنگونی صدام در سال ۲۰۰۳، رئیس‌جمهور عراق از میان کُردها برگزیده می‌شود؛ به طوری که جلال طالبانی در فاصله سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ میلادی رئیس جمهوری عراق بود. پس از وی فؤاد معصوم از ژوئیه ۲۰۱۴ تا اکتبر ۲۰۱۸ کرسی ریاست جمهوری را در اختیار گرفت و اکنون نیز برهم احمد صالح ریاست جمهوری عراق را بر عهده دارد.
گروه‌های کُرد علاوه بر ایفای نقش گسترده در دولت مرکزی و افزایش قدرت خود هدف دیگری را نیز دنبال کرده‌اند که کسب حداکثر آزادی عمل و خودمختاری در شمال عراق است. کُردها در راستای این هدف با انسجام، هماهنگی و کارایی بالایی عمل کرده‌اند و می‌توان آنها را موفق‌ترین گروه در دوره جدید بر شمرد.
تصویب فدرالیسم کردی با سطح بالایی از خودمختاری و استقلال در قالب قانون اساسی و عملی ساختن بخش عمده‌ای از آن، اصلی‌ترین دستاورد گروه‌های کُرد عراق محسوب می‌شود و اکنون کُردها در شمال عراق دارای پارلمان، دولت و نیروهای امنیتی کردی و منطقه فدرال هستند. ساختار قدرت در اقلیم بر مبنای پارلمان بوده و اکثریت حاضر در پارلمان اقلیم دولت محلی را تشکیل می‌دهد.
مجموع کرسی‌های پارلمان کردستان ۱۱۱ کرسی می‌باشد، که ۱۰۰ کرسی به جریان‌ها و احزاب و ۱۱ کرسی نیز به اقلیت‌ها اختصاص داده شده است. نچیروان ادریس بارزانی اکنون رئیس اقلیم کردستان عراق است که در ۲۸ مه ۲۰۱۹ از سوی پارلمان اقلیم کردستان عراق با ۶۸ رای از سوی نمایندگان پارلمان اقلیم به این سمت انتخاب شد. ریاست پارلمان اقلیم کردستان عراق را هم خانم ریواز فائق بر عهده دارد. اما اهداف کُردهابسیار فراتر است و در جهت کسب امتیازات بیشتر تلاش می‌کنند. کُردها معتقدند که مرزهای منطقه فدرال باید با مرزهای قومی منطبق باشد و بر این اساس خواستار پیوستن برخی از مناطق دیگر عراق به منطقه فدارل کردی هستند. در میان این مناطق کرکوک عمده‌ترین آنها به شمار می‌رود که به مساله مناقشه‌آمیز تبدیل شده است. این شهر از قومیت‌های مختلف از جمله ترکمن‌ها، کردها، اعراب و مسیحیان تشکیل می‌شود، اما کُردها معتقدند این شهر جزئی از کردستان است و باید طبق ماده ۱۴۰ قانون اساسی و با همه‌پرسی تعیین تکلیف و به کردستان ملحق شود.
تلاش برای تقویت قدرت و اختیارات اقلیم کردستان و جایگاه حزب دمکرات
منطقه فدرال کردستان عراق که استان‌های دهوک، اربیل و سلمانیه و بخش‌هایی از استان‌های صلاح الدین، موصل و کرکوک را در برمی‌گیرد از یک وضعیت خودگردانی در چارچوب مرزهای کشور عراق برخوردار بوده است. اختیارات و صلاحیت‌هایی که در چارچوب قانون اساسی عراق به حکومت منطقه کردستان عطا شده باعث گشته است که مدل کردستان عراق در مرحله بالاتری از فدرالیسم قرار بگیرد، بر همین اساس می‌توان نام این الگوی حکومتی را مدل «فراایالتی» نامید.
اقلیم کردستان عراق طی این چند سال شیوه‌ای از حکمرانی را پیاده کرده است که شاید در جهان سیستمی مشابه آن موجود نباشد. اقلیم کردستان به واسطه ذخایر عظیم نفتی و قرار گرفتن بر سر راه خط لوله صادراتی نفت عراق به ترکیه دارای موقعیتی استراتژیک می‌باشد.
پس از حمله داعش به عراق و سوریه و شکست ارتش عراق در موصل، کُردها توانستند بهره‌برداری از فضای به‌وجودآمده صورت‌دهند و در ابعاد اقتصادی، سیاسی، امنیتی و قلمرو سازی در مناطق مورد مناقشه با دولت مرکزی قدرت و اختیارات خود را گسترش دادند.
جنگ داعش به رغم ایجاد تهدید جدی برای اقلیم موجب شد کردستان به صورت مستقیم با قدرت‌های جهانی وارد معامله اسلحه و همکاری‌های نظامی شود و از بعد نظامی زیر ساخت‌های خود را تقویت سازد. همچین با شکست نیروهای عراقی از داعش در مناطق سنی‌نشین و مناطق مورد مناقشه کُردها با حکومت مرکزی عراق، این فرصت پیش آمد که این گروه قومی بعد از پر کردن خلا امنیتی و حاکمیت بر آن مناطق به فروش نفت آن مناطق مبادرت بورزند و تولید نفت خود را بالا ببرند که موجب تقویت اقتصادی اقلیم کردستان با محوریت حزب دمکرات شده است.
-------
منابع:
۱: روزنامه الشرق الاوسط، ۱۲ اکتبر ۲۰۱۹، «الأکراد... شعب بلا دولة موزع علی أربع دول»، (https://aawsat.com/home/article/۱۹۴۲۸۶۱/)
۲: پژوهش‌نامه ایرانی سیاست بین‌الملل، سال سوم، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۹۴، صفحات ۱۱۶-۱۴۱، «تاثیر تحولات پس از سقوط صدام بر وضعیت کردها عراق»، (http://ensani.ir/file/download/article/۲۰۱۷۰۵۰۳۰۹۰۹۴۹-۹۹۲۸-۳۶.pdf)
۳؛ جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شماره اول، بهار ۱۳۹۵، ۱۴۱- ۱۴۳، «فدرالیسم و مثلث قدرت (شیعیان، کردها و سنی‌ها) در ساختار سیاسی عراق نوین»، (http://ensani.ir/file/download/article/۲۰۱۷۰۵۱۵۰۹۳۲۴۲-۹۷۳۷-۱۲۲.pdf)
۴: جغرافی (فصلنامه علمی – پژوهش و بین‌المللی انجمن جغرافیای ایران)، دوره جدید، سال پانزدهم، شماره ۵۳، تابستان ۱۳۹۶، «تحلیلی بر ژئوپلتیک اقلیم کردستان عراق بعد از فروپاشی داعش»، (file:///C:/Users/Sayna/Desktop/۴۰۸۱۳۹۶۵۳۰۴.pdf)
نظر شما