درباره شیخ کلینی

هر مکتب حقوقی که می خواهد، مردم را به قانونمندی دعوت کند، نیازمند گزاره های معتبری است تا قانون وضع کند. مکتب حقوقی شیعه گزاره های اعتباری خود را جهت قانونمندی اسلام ناب نبوی از اهل بیت پیامبر(ص) که اوصیاء هستند، اتخاذ می کند و مهم ترین اثر تدوین شده از گزاره های اعتباری جهت قانونمندی شیعی، «کافی» اثر محدث بزرگ شیعه، شیخ کلینی در اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم قمری است. ۱۹ اردیبهشت بزرگداشت محدث بزرگ شیعی و نخستین تدوین کننده جامع روایی اهل بیت(ع) است. بی تردید شیخ کلینی از موثرترین دانشمندان علوم اسلامی در تدوین فقه شیعه به شمار می رود زیرا او با تدوین روایات اهل بیت(ع) مواد استنباط فقهی را در اختیار محققان و دانشمندان بعدی قرار داد.

زندگینامه محدث نامدار شیعه

برجسته ترین دانشمند فقیه و محدث نامدار شیعه در نیمه دوم سده سوم قمری، ثقه الاسلام شیخ محمد کلینی است. او در عهد امامت امام یازدهم(ع) در روستایی به نام کلین نزدیکی شهرری چشم به جهان گشود. از همان کودکی تحت تربیت پدر خویش قرار گرفت و اخلاق، رفتار و آداب اسلامی را فراگرفت. پدرش به دلیل ارادتی که به رسول گرامی اسلام(ص) داشت، او را محمد نامید و از آن پس محمد بن یعقوب کلینی در خانه ای که معنویت در آن موج می زد، تحت تربیت قرار گرفت. کلینی بعد از کسب ادب از محضر پدر، نزد دایی خود «علان کلینی رازی» که از محدثین بزرگ و از شیفتگان مکتب اهل بیت(ع) به شمار می رفت به ادامه تعلیم و تعلم پرداخت و با منابع علم حدیث و رجال آشنا شد. بعد از طی تحصیلات ابتدایی برای پیمودن مدارج کمال انسانی به شهرری که در آن عصر از مرتبه علمی خاص برخوردار بود، مسافرت کرد. هر چند بیشتر مردمان ری شافعی و حنفی مذهب بودند اما به خصوص در روستاهای آن شیعیان دلباخته اهل بیت(ع) زندگی می کردند و مرکز شیعه نشین بود و بیشتر اهل تسنن آن شهر، به دلیل اخلاق و رفتار اسلامی شیعیان، همیشه تحت تاثیر آنان بودند. از این رو ری به شهر شیعه نشین معروف بود. او در کنار گذراندن تحصیلات و علوم خود، ضمن آشنایی با اندیشه های دیگر مذاهب، پی برد که بعضی از این فرقه ها می خواهند، تشیع را از مسیر واقعی خود خارج کنند. او در محضر استاد ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی، ساکن ری حدیث را آموخت و در همان زمان برخی افراد که اندیشه های متفاوتی داشتند و به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمان پرداخته بودند، آنها را به نقد کشید و کتاب «الرد علی القرامطه» را نوشت و در دسترس شیعیان گذاشت. کلینی برای تکمیل علوم و اهدافش سپس راهی قم شد. در آنجا از هر مسجد و حسینیه ای که روایان و محدثان نقل حدیث می کردند، حدیث می شنید. او با بسیاری از آخرین محدثانی که از زبان امام حسن عسکری(ع) بدون واسطه حدیث شنیده بودند، دیدار کرد و از محضر استادان بزرگی بهره ها برد.

او که تشنه کلام اهل بیت(ع) بود، جرعه جرعه نوشید و به این نوشیدن اکتفا نکرد، بلکه دریایی از این کوثر عشق را برای شیعیان پس از خود به یادگار نهاد. عصر کلینی را باید عصر حدیث نامید زیرا نهضتی که برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده، سراسر ممالک اسلامی را فراگرفته بود.

هجرت به کوفه

شیخ کلینی از محضر اساتید برجسته ای که هر یک در عصر خود از نوابغ روزگار به شمار می رفتند، کسب فیض کرده است. مقصد شیخ شهر کوفه بود. شهری که سالیان سال امیرمومنان(ع) در مساجد و منبرهایش حقایق و حکمت های الهی را بیان می کرد. زمانی که شیخ کلینی وارد کوفه شد، این شهر مملو از مردمانی بود که احادیث و روایات فراوانی از خاندان عصمت و طهارت(ع) در حافظه شان ثبت شده بود. در آن زمان علما و دانشمندان بزرگی  در مجالس نقل حدیث داشتند که در آن برای طالبان علم و جویندگان حقیقت، احادیث و روایات خاندان عصمت را بیان می کردند. حضور کلینی در کوفه فرصت مغتنمی برای او شد تا با ثبت و ضبط احادیثی که در کوفه آموخت، مجموعه احادیث خود را غنی تر کند اما سفرهای شیخ به کوفه هم ختم نشد. او طالب علوم خاندان عصمت بود، بنابراین به شهرهای مختلف بلد اسلامی سفر می کرد به امید آنکه شاید در شهری حقیقت جدیدی را درک کند و حدیثی را بشنود که تا آن زمان نشنیده است. تحمل رنج دوری از وطن و سختی مسافرت های طولانی مدت، برای او که جویای حقیقت بود، سهل و آسان بود.

او گوهر شناسی بود که قدر و منزلت کلام معصوم(ع) را فهمیده بود، بنابراین مانند جویندگان گنج، شهر به شهر می گشت و گوهرهای کلام خاندان عصمت و طهارت(ع) را ابتدا در صندوقچه دلش و سپس در مجموعه احادیثش که بعدها با عنوان کتاب «کافی» عرضه شد، ثبت و ضبط می کرد. با تمام عظمت و اعتبار کتاب کافی و جایگاه والای مؤلف آن، این گونه نیست که تمام روایات آن صحیح باشد، بلکه احادیث این کتاب از نظر مؤلف آن صحیح است. شیخ خود ابزار بررسی صحت احادیث این کتاب را در اختیار آیندگان قرار داده است. این ابزار مفید، ذکر سند هر حدیث است. بنابراین امروزه با نقد سندی و متنی می توان به نقد روایات کافی پرداخت و ممکن است در میان انبوهی از روایات صحیح و معتبر، با برخی روایات ضعیف و غیر قابل پذیرش نیز مواجه شویم.

ثقه الاسلام

کلینی پس از کسب علم و حدیث از ده ها استاد و محدث در شهرها و روستاهای آن زمان، سرانجام به بغداد رفت. او در مسافرت های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشت و تصویری از شیعه واقعی را در اذهان مردم هر دیار باقی نهاده بود که هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود، شیعیان به او افتخار می کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می نگریستند. تقوا، علم و فضیلت او در اندک مدتی موجب شد که شیعه و اهل سنت در مشکلات دینی به او مراجعه کنند و به همین سبب او نخستین فردی بود که به لقب ثقه الاسلام شهرت یافت. لقب ثقه الاسلام تنها برای شیخ کلینی از بزرگترین دانشمندان تاریخ شیعه است و پس از هزار سال هنوز احادیث کتابش منبع اصلی احادیث شیعه به شمار می آید.  

کلینی بر کرسی تدریس

کلینی در مسیر تحقیق و نگارش از تغدیه فکری شاگردانی که به امید کسب علم از محضرش به بغداد سفر می کردند، لحظه ای غافل نبود. او در باور کردن اندیشه شاگردانش از جان مایه می‌گذاشت. شیخ کلینی در زمان خود، پیشوای شیعیان در ری و موثق ترین فرد در ضبط حدیث بود و جامع حدیثی خود به نام الکافی را در مدت ۲۰ سال تألیف کرد. وی احادیث اعتقادی و فقهی را در کتاب کافی گرد آورد و این کتاب را به ۳ بخش اصول، فروع و روضه (متفرقات) تقسیم کرد. چاپ جدید کافی که انتشارات دار الحدیث قم در ۱۳۸۷ خورشیدی آن را با تصحیح و تحقیق بسیار ارزنده منتشر کرده، ۱۵ جلد است که چهار جلد اول اصول، ۱۰ جلد بعدی فروع و جلد آخر نیز روضه است. بنابراین بیشتر کتاب کافی مربوط به فقه و بیان احکام شرعی است. اصول و روضه کافی با ترجمه محمدباقر کمره ای به فارسی ترجمه شده است. همچنین سید جواد مصطفوی و سید هاشم رسولی محلاتی، اصول کافی را در چهار جلد به فارسی ترجمه و شرح کرده اند. سید هاشم رسولی محلاتی روضه کافی را نیز به فارسی ترجمه کرده است.

کلینی در نظر دانشمندان شیعه

کلینی در نظر دانشمندان عامه به خصوص نزد مورخان آنها که بعد از او آمده اند، بسیار بزرگ است. همه از وی تجلیل کرده و او را به عظمت و بزرگواری ستوده اند. علامه مجلسی در «مراه العقول» شرح اصول الکافی نوشته است: «کلینی مورد قبول طوایف ایام و ممدوح خاص و عام بود.» ابن اثیر جزری در کتاب مشهور «جامع الاصول» می نویسد: «ابوجعفر محمد بن یعقوب از پیشوایان مذهب اهل بیت دانشمندی بزرگ و فاضلی نامدار است.» وی به غیر از کتاب کافی تألیفات دیگری نیز داشت که هیچ کدام به آیندگان نرسید. کتاب رجال، رد بر قرامطه، رسائل ائمه(ع)، تعبیر رویا و مجموعه اشعار شعرا در مورد ائمه (ع) از جمله آنها به شمار می روند.

سرانجام شیخ کلینی

این عالم نامی پس از سال ها تلاش در مسیر جمع آوری، پاسداری و ضبط حدیث های خاندان نبی اکرم(ص) سر انجام در ۳۲۹ هجری در بغداد دیده از جهان فرو بست و به دیار حق شتافت.

منابع:

۱. ابن ماکولا، الاکمال، به کوشش نایف العباس، بیروت، [بی‌تا]؛ استرآبادی، محمد امین،

۲. الفوائد المدنیه، به کوشش رحمة الله رحمتی اراکی، قم، 

۳.  کتاب الطهارة، تهران، ۱۴۲۷ ق؛ حافظیان بابلی، ابوالفضل

۴. رسائل فی درایةالحدیث، قم، ۱۴۲۵ ق؛ دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران، ۱۳۷۸ ش